مختلف موضوع

ڳالھيون ڪتابن سنديون

رئوف نظاماڻي جو ڪتاب ”ڳالھيون ڪتابن سنديون“، سنڌيءَ ۾ پنھنجي نوعيت جو منفرد ڪتاب آھي، جيڪو سندس مطالعي ھيٺ آيل ڪتابن تي تبصرن تي مشتمل آھي. ڪتاب ۾ ڪل 92 مضمون آھن، جن ۾ 80 کن ڪتابن تي تبصرا آھن. جن ليکڪن جي ڪتابن تي تبصرا ڪيا ويا آھن سي بہ ادب، صحافت ۽ سياست سميت مختلف ميدانن جا تمام وڏا نالا آھن. انھن ۾ جارج آرويل، آرٿر ڪوئسلر، سولزي نٽسن، ارونڌتي راءِ، نجيب محفوظ، طحهٰ حسين، ايلف شفق، ازبل آلندي، رابرٽ فسڪ، ايم ايڇ پنھور، محمد حنيف ۽ طاھر بن جلون شامل آھن. انھيءَ کانسواءِ ھن ڪتاب ۾ اردو ۽ سنڌيءَ جي ڪافي ڪتابن تي تبصرو آھي، جن جي ليکڪن ۾ نور ظھير، فھميدہ رياض، انتظار حسين، جميلہ ھاشمي، جمال نقوي، خالد طور، رسول بخش پليجي، شاھ محمد پيرزادي، انور ابڙي، چندر ڪيسواڻي، رسول ميمڻ، قاسم ميرجت، شبير شر ۽ منور سراج سوڌو ٻيا ليکڪ شامل آھن.

Title Cover of book ڳالھيون ڪتابن سنديون

نئين دور جي محبت

ليکڪ سان ذاتي سڃاڻپ جيتوڻيڪ سندس لکڻين تي لکڻ ۾ مددگار ٿي سگھي ٿي پر ان کي آئون ان لاء لازمي ناهيان سمجھندو. ساڳي ريت منور سان به نه منهنجي ملاقات آهي ۽ نه ئي ذاتي واقفيت آهي. سندس پهريون ناول کاٻي اک جو خواب مون پڙهيو هو. هي سندس ٻيون ناول آهي. ناول پڙهڻ کان اڳ ان جي ٽائيٽل سان مون کي اهو تاثر مليو ٿي ته اهو ڪراچي ۾ هاڪس بي جي سامونڊي ڪناري کان ٿورو اڳتي هڪ سامونڊي ٽڪري آهي جنهن ۾ سمنڊ جي ڇولين هڪ وڏو سوراخ ڪري ڇڏيو آهي جنهن جي ڪري مقامي ماڻهو ان کي اک ڦاٽو چوندا آهن پر هونئن ان جو نالو پيراڊائيز پوائنٽ آهي جتي گھڻا ماڻهو پڪنڪ ملهائڻ ۽ گھمڻ ڦرڻ وغيره جي لاء ويندا آهن جي حوالي سان آهي. پر ناول پڙهڻ کانپوء پتو پيو ته اها ٻي جاء آهي جيڪا يونيورسٽي جي اندر ئي آهي.
سنڌ ۾ گڏيل تعليم جا ادارا خاص طور يونيورسٽيون ئي اهڙيون جايون آهن جتي ڇوڪرن ڇوڪرين جو آزادي سان ملڻ ممڪن ٿئي ٿو. ان حوالي سان ڪجھ عرصو اڳ کان ناولن لکڻ جو لاڙو پيدا ٿيو. شروع ۾ ناول پڙهندي مون کي ائين لڳو ته اهو ناول به ان لاڙي جو ئي هڪ تسلسل آهي. پر اڳتي هلي اها خبر پئي ته اهو ساڳي وقت ان جو تسلسل به آهي ته ان کان گھڻين ڳالھہين ۾ مختلف به آهي. پهرين ڳالھہ ته اهي ڪل وقتي شاگرد ناهن جن جو ڪم رڳو پڙهڻ ۽ محبت ڪرڻ آهي. پر انهن جي لاء دنيا ۾ ٻيا به غم هجن ٿا. اهي ڏينهن ۾ مختلف نوڪريون ڪن ٿا ۽ شام ۾ ايم بي اي جا ڪلاس اٽينڊ ڪن ٿا. اهي مختلف سماجي، معاشي ۽ لساني پسمنظر رکندڙ شاگرد آهن. جيتوڻيڪ اهو واضح نه ٿو ڪيو وڃي پر اها خبر پئي ٿي ته اها ڪنهن ننڍي شهر جي سرڪاري يونيورسٽي آهي.
ناول جا مرڪزي ڪردار هڪٻئي سان پيار ڪندڙ سرمد ۽ ساڀيان آهن. سرمد هڪ شاعر جنهن کي سندس طبيعت سان اڻ ٺهڪندڙ ايم بي اي جا حسابي مضمون پڙهڻا پون ٿا. ساڀيان جو سرمد جي شاعري ۽ اهڙي ريت سرمد جي ذات ۾ دلچسپي پيدا ٿئي ٿي.
هن ناول ۾ چمڙا هڪ اهم سمبل آهي. خاص طور اداري جي سربراه ۽ سندس خوشامد ڪندڙ ٽولي جي حوالي سان جنهن جي ڪري يونيورسٽي جو سڄو ماحول بدبودار ٿي وڃي ٿو. اهي شاگردن تي ايستائين نظر رکن ٿا جو سرمد کي چيو وڃي ٿو ته شاعري وغيره کي ڇڏ جنهن کي هتي وڏو صاحب پسند نه ٿو ڪري ۽ پنهنجي پڙهائي تي ڌيان ڏي. ساڳي ريت وڏي صاحب ۽ سندس ٽولي جي هوندي خاص طور ڇوڪريون پاڻ کي محفوظ نٿيون سمجھن ۽ گھڻين کي پنهنجي پڙهائي اڌ ۾ ڇڏي وڃڻو پئي ٿو. ساڳي ريت استادن ۽ اداري جي ٻين ملازمن جي بيعزتي ڪئي وڃي ٿي ۽ سندن خودداري کي متاثر ڪيو وڃي ٿو جنهن جي ڪري جيڪي ان ماحول مان نڪرڻ جا متحمل ٿي سگھن ٿا اهي هليا وڃن ٿا. استاد جي ان ڪردار ۽ يونيورسٽين جي ماحول جو ڪجھ ڏهاڪا اڳ جڏهين اسان شاگرد هوندا هئاسين ته ماڻهو تصور به ٿي ڪري سگھيو. ان وقت اهڙا ڪردار حقيقي طور ادارن ۾ موجود آهن جن متعلق گھڻيون خبرون اچن ٿيون ۽ جن واقعي چمڙن ۽ سندن ڦهلايل گند جيان انهن پوتر ادارن جي ماحول کي بدبودار ڪري ڇڏيو آهي.
ان سان گڏوگڏ ناول ۾ انساني ناتن ۾ جيڪا بي اعتباري ۽ ڀڃ ڊاه هن سماج ۾ نظر اچي رهي آهي ان جا ڪجھ عڪس پڻ نظر اچن ٿا. پيار محبت ٻن ماڻهن جي وچ ۾ ڪو مستقل ۽ اعتبار جوڳو ناتو ناهي رهيو ۽ اهو به ضروري ناهي ته ان جو انت شادي جي صورت ۾ ئي نڪري. امبرين جو ڪيس ان سلسلي ۾ ذڪر جوڳو آهي جيڪا هڪ سادڙي چوڪري مراد سان ڪجھ وقت گذاري ۽ سندس جذبن سان کيڏي کيس ڇڏي هڪ ٻئي وڌيڪ سمارٽ نوجوان جهانزيب جي ويجھو ٿي وڃي ٿي جيڪو به پوء کيس ڇڏي پنهنجي خاندان مان ئي شادي ڪري ٿو ۽ هو وائڙي ٿي گھمندي رهي ٿي. ايستائين ته اها ساڳي ڪيفيت سرمد ۽ ساڀيان جي به آهي. هڪ ٻئي سان پيار جي دعوا ڪرڻ جي باوجود ساڀيان ان جي پڪ ڪرڻ لاء ڪڏهين گمنام نمبر تان چنڊ تان آيل چوڪري جي روپ ۾ سرمد جي اندر جو انت وٺڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ته ڪڏهين سندس محبت کي آزمائڻ لاء ٻئي ڪنهن ڇوڪري جي ويجھو ٿئي ٿي. ڏٺو وڃي ته محبت ته محبت ڪندڙن جي سڄي وجود ۽ انهن جي هر عمل مان بکندي ۽ ظاهر ٿيندي آهي ۽ پنهنجي محبوب کي آزمائڻ ته ڄڻ سندس بيعزتي ڪرڻ مثل هوندو آهي. ساڳي وقت انهن ٻنهي جي وچ ۾ اها جذباتي وابستگي ئي پيدا نه ٿي سگھي هئي جيڪا کين ڊگھي عرصي تائين گڏ رکي سگھي. اها هڪ عجيب ڳالھہ لڳي ٿي ته ٻيئي ڪنهن جي رڳو ائين چوڻ تي ته شاعر جذباتي ۽ موڊي هوندا آهن ۽ انهن جو عملي زندگي سان ايڏو واسطو نه هوندو آهي هڪٻئي سان پنهنجو ناتو ختم ڪري ڇڏين ٿا جڏهين ته ڏٺو وڃي ته اهو ساڳيو شاعر ايم بي اي ڪري رهيو آهي ۽ پنهنجي پڙهائي سان ڪميٽڊ آهي جنهن جو مقصد ئي عملي زندگي ۾ پنهنجي لاء ڪو مقام حاصل ڪرڻ آهي.
هي ناول رڳو پريم ڪهاڻي ناهي. هي انهن ڪردارن جو ذڪر آهي جيڪي هن سماج ۾ سماجي ۽ نفسياتي طور مستحڪم ناهن ۽ پنهنجي لاء ڪو مقام حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهن.ِ اهڙي دٻاء ۽ ڪوشش جي نتيجي ۾ اهي ڪڏهين ڪڏهين پنهنجو ذهني توازن وڃائي وکرجي ويندا آهن. اهڙو هڪ ڪردار يونيورسٽي جي هڪ ذهين شاگرد صفدر علي جو آهي جيڪو ڀائرن جي ساڻس ۽ پنهنجي پي سان ورتاء جي ڪري پنهنجو ذهني توازن ۽ پنهنجي سمت وڃائي ويهي ٿو.
ناول جي هڪ خاص ڳالھہ ليکڪ جو جمالياتي احساس آهي. شاعر ۽ اديب ته پنهنجين تخليقن سان بربٽ بيابانن ۾ بهارآڻي سگھندا آهن ۽ پڙهندڙ کي باقاعدي اهو محسوس ڪرائيندا آهن. ساڳي ريت هي ناول نگار به سنڌ، جتي ماڻهو مينهن لاء سڪندا آهن اتي ان کي خاص طور تي پيراڊائيز پوائنٽ تي هڪ معمول بڻائي ڇڏي ٿو ۽ ان کي اهڙي ريت بيان ڪري ٿو جو پڙهندڙ ان کي باقاعدي طور محسوس ڪري ٿو. وڻ ٽڻ ۽ ساوڪ ڄڻ ان سڄي ماحول جو هڪ حصو آهن.
گمنام ليکڪ جنهن سان سرمد جي واقفيت لائبريري ۾ هڪ ڪتاب ذريعي ٿئي ٿي ان ناول جو هڪ اهم ڪردار آهي جنهن جي وسيلي هو پنهنجن خيالن ۽ جذبن کي هڪ سمت ڏئي ٿو ۽ پنهنجي لاء هڪ واٽ ڳولهي ٿو. آخر ۾ خبر پئي ٿي ته ان گمنام ليکڪ پنهنجي محبوبه جو جيڪو ڪردار تخليق ڪيو هو اهو حقيقي نه پر تصوراتي هو. گمنام ليکڪ ڄڻ هڪ لحاظ کان سرمد جي اندر ۾ ويٺل ئي هڪ شخص آهي جنهن جي وسيلي هو پنهنجن جذبن ۽ خيالن جو اظهار ڪري ٿو. ڇا ان مان اهو نتيجو ڪڍي سگھجي ٿو ته سرمد جو جيڪو پنهنجو محبوبه جو تصور آهي اهو به حقيقي کان وڌيڪ تصوراتي آهي.