ڪراچي ۽ عامل
عام طور اهو تاثر آهي ته واپار وغيره ڀائي بندن جو ڪم آهي ۽ عاملن جو ان سان واسطو نه رهيو آهي، پر ائين ناهي. عامل وقت سان گڏو گڏ پاڻ کي تبديل ڪندا رهيا آهن. اهي سرڪاري ڪامورن سان گڏوگڏ سٺا دوڪاندار پڻ رهيا آهن. 1940 جي ڏهاڪي ۾ ڪراچي ۾ اهڙيون بازارون هيون، جتي رڳو عاملن جا دوڪان هوندا هئا. ايلفينسٽن اسٽريٽ، جنهن کي هاڻي زيب النساء اسٽريٽ جو نالو ڏنو ويو آهي، جتان انگريز گھڻو ڪري پنهنجن ڪپڙن ۽ ٻئي سامان جي خريداري ڪندا هئا، گلزارريسٽورنٽ کان فريئر هال تائين هڪ ميل کان وڌيڪ ڊگھي هوندي هئي. هتي جيڪڏهين نظر ڪبي هئي ته ايڪڙ ٻيڪڙ ڀائي بندن، پارسين ۽ مسلمانن جي دوڪانن کي ڇڏي باقي هڙيئي دوڪان عاملن جا هئا.
شهر ۾ مختلف ڪميونٽي وارن جهڙوڪ گجراتين ۽ پارسين وغيره پنهنجيون رهائشي ڪالونيون ٺاهيون هيون. عامل ڪالوني هڪ جمشيد ڪوارٽر جي ويجھو هئي، جڏهين ته عامل ڪالوني ٻي ڪليٽن روڊ جي چوواٽي کان شروع ٿي ٿي. هتي ئي ڇوڪرين ۽ ڇوڪرن لا۽ ڌار سنڌي ميڊيم اسڪول هئا ۽ ويجھو ئي ساڌو واسواڻي مرڪز هو، جتي هو پنهنجي ڪراچي جي دوري دوران ليڪچر وغيره ڏيندو هو. ٻه نمبر جي بس گرومندر کان ساڄي پاسي مڙندي هئي، جتي ڪاسموپوليٽن ڪالوني هئي. ان ڪالوني جي ساڄي پاسي تي وڏي شڪارپوري ڪالوني هئي، جتي شاهوڪار شڪارپوري رهندا هئا. گجراتي ڪالوني ۾ شاهوڪار گجراتين پنهنجا بنگلا ٺاهيا هئا. ان ڪالوني کي عامل ڪالوني ٻه نمبر کان هڪ وڏو ميدان ڌار ڪندو هو، جتي ڪانگريس پنهنجو 1934 جو سيشن منعقد ڪيو هو.
اهڙي ريت ڪراچي کي هڪ جديد شهر ٺاهڻ ۾ سنڌي عاملن سان گڏ ٻين ماڻهن جو به حصو هو. خاص طور تي تعليم جي شعبي ۾ اهم ادارا قائم ڪيا ويا، جنهن مان شهر جا ماڻهو اڃا به لاڀ حاصل ڪري رهيا آهن. ان سلسلي جي اهم پيش رفت سنڌ آرٽس ڪاليج جو قيام هو جيڪو اٺاويھه شاگردن سان هڪ مسواڙ جي جاءِ ۾ شروع ٿيو. هن ڪاليج کي قائم ڪرڻ ۽ هلائڻ ۾ هندن جو وڏو هٿ هو، جڏهين ته پارسين کليل دل سان ان جي مالي سهائتا ڪئي. ان جو مقصد سڀني ماڻهن، پر خاص طور گھڻائي واري ڪميونٽي يعني مسلمانن جي ترقي لا۽ ڪوشش ڪرڻي هئي، جنهن جي لا۽ انهن کي اسڪالرشپ ۽ تحفن وغيره جي سلسلي ۾ ترجيح ڏني ٿي ويئي. 1898 ۾ ڪراچي ۾ پليگ جي ڪري بجائي ڪاليج کي بند ڪرڻ جي، ان کي پروفيسر جيڪسن ڪجھ مهينن لاء حيدرآباد منتقل ڪري ڇڏيو. ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ اٽڪل شروع کان ئي آرٽس ۽ انجينيئرنگ جا ڪلاس هلندا هئا. وقت گذرڻ سان گڏ ان سنڌ جي مختلف شهرن ۾ اهڙا ادارا قائم ڪيا. 1922 ۾ حيدرآباد ۾ ڊي جي نيشنل ڪاليج قائم ڪيو ويو. شڪارپور ۾ 1933 ۾ چيلاسنگھ ۽ سيتل داس ڪاليج قائم ٿيو ۽ 1939 ۾ سڪرنڊ ۾ زراعت جو انسٽيٽيوٽ قائم ٿيو.
1888 ۾ پي ڊبليو ڊي جي انجنيئرن جي تربيت لاء قائم ڪيل سرڪاري انسٽيٽيوٽ انجينيئرنگ ڪلاس کي ڪاليج ڏانهن منتقل ڪيو ويو. سکر بئراج کي مقامي انجنيئرن لا۽ هڪ سونهري موقعو ڏسندي، پروفيسر شاهاڻي هڪ مڪمل انجنيئرنگ ڪاليج جي تجويز پيش ڪئي. اها هڪ ڊگھي جدوجهد هئي. نيٺ ڪاليج کي بنارس هندو يونيورسٽي سان الحاق ڏنو پئي ويو، پر هوشنگ ڊنشا جي ڏيڊ لک روپين جي عطئي ڌار ڪاليج جي تجويز کي قابل عمل بڻائي ڇڏيو ۽ سندس پيءُ جي نالي سان نادر شا ايڊلجي ڊنشا سول انجينيئرنگ ڪاليج قائم ڪيو ويو. اهڙي ريت جڏهين سنڌ ۾ پهريون لا ڪاليج قائم ڪيو ويو ته ان کي ان جي پرنسپل شاهاڻي جو نالو ايس سي شاهاڻي لاء ڪاليج ڏنو ويو. سنڌ جي ٻين علائقن مان ڪراچي جي انهن تعليمي ادارن ۾ پڙهڻ لا۽ ايندڙ شاگردن جي رهائش لاء 1901 ۾ خيرپور جي مير جي ڏنل پنج هزار ۽ ٻن ڀائرن ديارام ۽ مٺارام گدومل جي ڏنل پندرنهن هزار روپين مان هڪ هاسٽل تعمير ڪيو ويو، جنهن جو نالو مٺارام هاسٽل رکيو ويو. ان وقت جي رهائش جي لحاظ کان سٺن هاسٽلن ۾ ان جو شمار ٿيندو هو، جتي شاگردن لاء سٺي فرنيچر سان ڌار ڪمرا هوندا هئا. ان هاسٽل ۾ ادبي گڏجاڻيون وغيره به ٿينديون هيون. انهن وڏن ادارن جي قيام کانسوا۽ شهر جي مختلف علائقن ۽ خاص طور لياري ۾ غريب ۽ پورهيت طبقي لا۽ مختلف تعليمي ادارا قائم ڪيا ويا جن مان اڃا گھڻا ساڳين نالن سان موجود آهن.
ٻي مهاڀاري جنگ جي دوران جيتوڻيڪ سامونڊي رستا بند ٿي ويا هئا ۽ سنڌ ورڪي پنهنجي وطن کان اٽڪل ڇهن سالن لاء ڪٽجي ويا هئا، پر عاملن لا۽ ان جنگ جي ڪري نوان موقعا پيدا ٿي ويا هئا ۽ گھڻيون تبديليون واقع ٿيون هيون. ڊرگ روڊ جي قائم ڪيل هوائي اڏي تي برطانيا ۽ ٻين اتحادي فوجن جا سپاهي ايندا هئا. انهن کي هر جمعي تي پگھار جا چيڪ ملندا هئا ۽ اهي اوسي پاسي جي علائقن ۾ خريداري لا۽ نڪرندا هئا. جلد ئي ان علائقي ۾ ڪاروباري سرگرمي وڌي ويئي ۽ حڪومت پاران مقامي ماڻهن کي به اتي دوڪان وغيره قائم ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي. گھڻن عامل واپارين کي ڪيمپ جي ضرورت جي شين جي فراهمي جا ٺيڪا مليا ۽ انهن اتي پنهنجا دوڪان وغيره به کوليا. ان علائقي جو نالو ئي نئون لندن پئجي ويو هو. ڪراچي جي معيشت کي اڳتي وڌائڻ ۾ ان هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو هو.
اها هڪ شروعات هئي جنهن اڳتي هلي ڪراچي جي هڪ وڏي شهر ٺهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ھو.