سنڌو تهذيب: شهر، ماڻهو ۽ انت
موئين جو دڙو جي دريافت ان کان پوء ٿي. هڙپا ۽ موئين جو دڙو جي وچ ۾ راوي، چناب ۽ سنڌو جي وسيلي اٽڪل اٺ سو ڪلوميٽر جو سفر طئي ڪرڻو پئي ٿو. ليکڪ جو چوڻ آهي ته هيستائين اٽڪل اهڙين 1140 جاين جي نشاندهي ٿي آهي پر انهن مان رڳو ڏه سيڪڙو جي کوٽائي ٿي سگھي آهي ۽ جيڪڏهين کوٽائي جي سڀني مرحلن کي شامل ڪيو وڃي ته اهو پنج سيڪڙو کان به گھٽ آهي. اهو ڪم جيئن اڳتي وڌي ٿو ته نيون شيون دريافت ٿين ٿيون ۽ پراڻن نظرين کي رد يا انهن ۾ ڦير گھير ڪرڻي پئي ٿي. جيئن بلوچستان ۾ مهرڳڙه جي آثارن جي دريافت کانپوء سنڌو تهذيب جو مدو پنج هزار سالن کان وڌي ست هزار سالن کي وڃي پهتو
موئين جو دڙو جي دريافت ڪندڙ جان مارشل موجب هندوستان جي اٺ لک ڪلوميٽر يا پنجويه سيڪڙو حصي کي هڙپا ڪلچر ۾ شمار ڪري سگھجي ٿو. سنڌو جي سلطنت 2600 قبل مسيح ۾ 2000 ڪلوميٽرن ۾ ڦهليل هئي پر ان جي ڪا مرڪزي حڪومت نه هئي، نه ئي ڪا مضبوط فوج هئي ۽ نه ئي ڪو بادشاه هو. وڏن شهرن ۾ ڪائونسلون هونديون هيون جيڪي انهن جو انتظام هلائينديون هيون. فوج کان وڌيڪ انهن جو زور واپار ۽ مذهب تي هوندو هو. ليکڪ جو چوڻ آهي ته سنڌو تهذيب جي شهرن ۾ کشتري يا ويڙهاڪ طبقو نه ٿو ملي. اهو بنيادي طور هڪ پرامن سماج هو. هتان تير ۽ ٽامي جا ٻيا هٿيار مليا آهن جيڪي جنگ لاء نه پر شڪار وغيره لاء استعمال ٿيندا هوندا. اهو واپار نه رڳو انهن شهرن جو پاڻ ۾ هوندو هو پر ان وقت جي معلوم دنيا جي ٻين علائقن سان پڻ هوندو هو.
موئين جو دڙو ان تهذيب جو هڪ اهم شهر هوندو هو بلڪ ائين چئجي ته وڌاء نه ٿيندو ته اهو هڪ لحاظ کان ان جي گادي جو هنڌ هو. مارشل ان شهر کي 3250 قبل مسيح کان 2750 قبل مسيح جي وچ واري عرصي جو ٻڌائي ٿو جيڪو 2600 قبل مسيح ۾ پنهنجي عروج تي پهتو. 1900 قبل مسيح تائين اهو عروج رهيو ۽ پوء ان جو زوال شروع ٿيو جيڪو 1300 قبل مسيح ۾ شهر جي ختم ٿيڻ تي منتج ٿيو.
موئين جو دڙو جو شهر 200 کان 300 هيڪٽر تي ڦهليل هو. شهر جي ڪل آبادي اٽڪل چاليه هزار هئي. شهر جي مٿانهين حصي تي حڪمران ۽ امير طبقي جا گھر ٺهيل هئا جڏهين ته هيٺانهين تي وچولي ۽ هيٺئين طبقي جي رهائش هئي. هتي بادشاهن ۽ اميرن وزيرن جا اهڙا محل ۽ عاليشان گھر نه مليا آهن جيڪي مصر ۽ ميسوپوٽيما وغيره ۾ مليا آهن. هتان جي خاص ڳالھہ اها هئي ته هتي حڪمرانن ۽ اعلا طبقي جي ڀيٽ ۾ عام ماڻهو جي ڀلائي تي وڌيڪ توجھ ڏنو ويندو هو. ان جو مثال ڏيندي ليکڪ ٻڌائي ٿو ته حوض ۽ ڪاڪوس اهڙا ٺاهيا ويندا هئا جن جو ان وقت جي دنيا ۾ ڪو مثال نه هو. اٽڪل ٻه هزار سال پوء اهي روم ۾ اسان کي ملن ٿا. اهڙي ريت انهن جي لاهي ٺاهي ويندي هئي جو سڄو گند ٻاهر نالين ۾ ويندو هو. جيئن ته انهن نالين کي باقاعدي صاف ڪرڻ جو بندوبست هوندو هو جنهن مان اها خبر پئي ٿي ته هتي شهري سهولتن لاء ميونسپل ڪائونسلن وغيره جو انتظام پڻ هو. ساڳي ريت پاڻي جي لاء ڇه سو کان ست سو کوه هئا جن مان شهرين کي سراسري طور پنجٽيھه ميٽر جي فاصلي تي پاڻي ملندو هو.
مذهب جي حوالي سان ليکڪ ٻڌائي ٿو ته پڪ سان اها خبر نه ٿي پئي ته اهي ڇا جي پوڄا ڪندا هئا ۽ انهن جو مذهب ڪهڙو هو. ڪٿي ڪٿي مندرن ۽ عبادت گاهن جا نشان مليا آهن. لنگ جهڙي شڪل جون عبادت جون شيون ملن ٿيون. مارشل جي چوڻ موجب موئين ۽ سنڌو تهذيب جي ٻين شهرن جا ماڻهو جانور پاليندا هئا ۽ گوشت به کائيندا هئا. ساڳي ريت هتان ٽن مٿن واري لارڊ شيوا، جنهن کي جانورن جو ديوتا چيو وڃي ٿو، جي مورتي به ملي آهي. ڏند ڪٿائي جانورن کي ڪنول جي گل جي صورت ۾ مراقبي ۾ ڏيکاريو ويو آهي. يوگا جو تصور ان دور ۾ پيش ڪيو ويو هو. باه جي پوڄا جا آثار سنڌوتهذيب جي شهرن ۾ نه ٿا ملن. جڏهين ته اهي انهن شهرن ۾ ملن ٿا جيڪي سرسوتي جي ڪناري آباد رهيا آهن. مري ويلن جي لاشن کي گھڻي ڀاڱي ساڙيو ويندو هو. قبرن جا نشان گھٽ ٿا ملن. اهي قبرون به ائين ناهن جيئن مصر وغيره ۾ مليون آهن جتي مردي سان گڏ قبر ۾ سندس ضرورت جو هر سامان رکيو ويندو هو.
مصر ۽ بابل وغيره جي تهذيبن متعلق تفصيلي ڄاڻ هئڻ جو هڪ اهم ڪارڻ اهو به آهي ته ماهرن اتان جي ٻولين کي پڙهي ورتو آهي. پر سنڌو تهذيب جي ٻولي گھڻين ڪوششن جي باوجود اڃا به هڪ اسرار بڻيل آهي. جيڪي نشان ۽ تصويرون وغيره مليون آهن انهن ۾ رڳو ڪجھ ٽڙوکڙ اکر ئي ملن ٿا ۽ تفصيلي طور ڪا شي نه ٿي ملي. ماهرن جو خيال آهي ته اهي بي ترتيب انگ اکر شايد واپار جي مقصد ۽ حساب ڪتاب لاء ڪم ايندا هجن. اهو چيو وڃي ٿو ته سنڌو تهذيب جي علائقن ۾ برهمي ٻولي استعمال ٿيندي هئي جيڪا 1800 قبل مسيح ۾ غائب ٿي ويئي ۽ وري 500 قبل مسيح ۾ ظاهرٿي جنهن جي ڪري ان تهذيب متعلق مڪمل ۽ تفصيلي معلومات نه ملي سگھي آهي.
ٻين گھڻين ڳالھين وانگر اهو پاڻ هڪ اسرار آهي ته سنڌو جي تهذيب ۽ خاص طور موئين جو دڙو جو زوال ڪيئن ٿيو ۽ ان ۾ ڪهڙا عنصر ڪارفرما هئا. ان سلسلي ۾ مختلف خيال ۽ نظريا پيش ڪيا وڃن ٿا. هڪ خيال اهو آهي ته اهو ٻاهرين حملي آورن جي ڪري ٿيو. جيتوڻيڪ آثارن مان گھٽين ۾ پيل رڳو هڪ لاش ملي آهي ۽ اهڙي ريت ان جا ڪي واضح ثبوت نه ٿا ملن. اهو ان ڪري به آهي ته ليکڪ جو خيال آهي ته اهو زوال فوري طور نه ٿيو پر ان ۾ پنج ڇھه سو سالن جو عرصو لڳو. ممڪن آهي ته شهر جي ماڻهن ۽ خاص طور حڪمران طبقي ۾ اختلاف ۽ انتشار پيدا ٿيو هجي. هڪ ٻئي اهم عنصر جي نشاندهي ڪئي وڃي ٿي ۽ اهو آهي ماحول ۾ تبديلي ۽ ان جا اثر. وڻن کي وڍڻ ۽ جھنگلن کي ماڻهن ۽ جانورن پاران گھڻي استعمال ۾ آڻڻ جي ڪري جھنگلن کي گھڻو نقصان پهتو. نتيجي ۾ هڪ پاسي مينهن گھٽجي ويا ۽ ٻئي پاسي دريا جي وهڪري ۾ تڪڙيون تبديليون واقع ٿيڻ شروع ٿيون ۽ ٻوڏن جو تعداد وڌي ويو. انهن امڪانن تي ان ڪري به زور ڏنو وڃي ٿو ته وقت سان گڏوگڏ شهري سهولتن جي معيار ۾ گھٽتائي اچڻ شروع ٿي جنهن جو هڪ ڊگهي عرصي کانپو۽ انت ٿيو.