ادب ۽ مزاحمت
پر اها ڳالھه پنهنجي جاء تي موجود آهي ته ان سڄي عرصي ۾ ملڪ اندر ۽ ملڪ کان ٻاهرنظام ۽ حڪومت جا مخالف ليکڪ به موجود رهيا ۽ اهڙي ادب جي تخليق پڻ ٿيندي رهي جيڪو حڪومت ۽ پارٽي جي نظرياتي لائين ۽ پاليسي سان ٺهڪندڙ نه هو.
جيڪڏهين ان دور ۽ ان ۾ تخليق ٿيندڙ ادب جي ڪجھ شين تي نظر وجھجي ٿي ته ائين لڳي ٿو ته اهو هڪ اهڙو ڇڪتاڻ پر ساڳي وقت مونجھاري جو دور هو جنهن ۾ گھڻن ماڻهن کي اهو يقين نه هو ته آيا اهي صحيح به آهن يا نه. انهن ۾ گھڻا اهڙا هئا جن انقلاب لاء جدوجهد ڪئي هئي ۽ پوء گھرو ويڙه ۾ پڻ حصو ورتو هو. خاص طور لينن جي وفات کانپوء ٽرائٽسڪي ۽ اسٽالن جي اختلافن ۽ اها ڳالھه ته انقلاب جي عالمگير حيثيت هجي ۽ ان کي ٻين ملڪن ۾ ڦهلائجي يا ان کي پنهنجي ملڪ ۾ مضبوط ڪجي پارٽي ۾ مونجھارن کي وڌايو هو.
تازو مون هنگري ۾ جنم وٺندڙ برطانيا جي شهري آرٿر ڪوئسلر جوDarkness at Noon پڙهيو. 1940 ۾ لکيل اهو ناول ان دور جي هڪ اهم بالشويڪ اڳواڻ متعلق آهي جنهن آڪٽوبر انقلاٻ ۽ پوء گھرو ويڙه ۾ پارٽي پاران انقلاب جي بچاء لاء هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو هو. ان کي ليکڪ رباشو جو نالو ڏئي ٿو.
پارٽي سان اختلافن جي ڪري ٻه ڀيرا اڳ کيس گرفتار ڪيو وڃي ٿو ۽ مٿس پارٽي ۽ ان جي اڳواڻ سان غداري جا الزام هنيا وڃن ٿا ۽ ٽارچر ڪيو وڃي ٿو. پر هو پنهنجي بيگناهي کي ثابت ڪرڻ لاء مختلف دليل ڏئي ٿو. کيس نه رڳو آزاد ڪيو وڃي ٿو پر اهم ذميواريون ڏيئي ٻاهر ملڪن ۾ به موڪليو وڃي ٿو.
اهم ڳالھه اها آهي ته هو مختلف موقعن تي پاڻ کي بچائڻ لاء پنهنجن ويجھن ساٿين خلاف گواه بڻجي وڃي ٿو. جرمني ۾ پارٽي سيل هلائيندڙ رچرڊ خلاف گواه بڻجي ٿو جيڪو پارٽي جي پاليسي سان اختلاف ڪري ٿو ۽ سمجھي ٿو ته پارٽي ختم ٿي چڪي آهي ۽ هاڻي رڳو ان جا ننهن وغيره وڌي رهيا آهن جيئن مئل ماڻهو جا وڌنڌا آهن. ساڳي ريت هو پنهنجي سيڪريٽري، جيڪا کيس پنهنجو اهم گواه قرار ڏئي ٿي، کي فائرنگ اسڪواڊ جي حوالي ڪري پاڻ پاسيرو ٿي وڃي ٿو. هڪ ٻئي ملڪ ۾ هڪ مزدور اڳواڻ سندس پاران مقامي پارٽي جي پاليسين تي تنقيد جي ڪري پاڻ کي ڦاهي ڏيئي پنهنجو انت آڻي ٿو.
هڪ اهڙو ڪردار جيڪو ٻڏتر جو شڪار هجي ٿو. هو سوچي ٿو ته ڇا انقلاب وقت کان اڳ ته نه اچي ويو آهي، ڇا ماڻهو ان جي لاء تيار هئا، چا اهو ضروري نه هو ته سوشلزم کان پهرين لبرل ڊيموڪريسي جي مرحلي مان گذرجي ها.
ٽيون ڀيرو جڏهين کيس گرفتار ڪيو وڃي ٿو ته مٿس ٻين الزامن سان گڏ اڳواڻ کي قتل ڪرڻ جي سازش جو الزام پڻ هجي ٿو. هو اهو ڏسي ٿو ته سڀني پراڻن اڳواڻن کي تشدد وسيلي رستي تان هٽايو ويو آهي ۽ هاڻي ممڪن آهي ته سندسن وارو هجي.
کانئس پڇا ڳاڇا لاء جنهن آفيسر کي مقرر ڪيو وڃي ٿو اهو سندس دوست هجي ٿو جنهن ساڻس گڏ گھرو ويڙه ۾ حصو ورتو هجي ٿو. هو کيس قائل ڪري ٿو ته جيڪڏهين هو پنهنجن ڏوهن جو اعتراف ڪندو ته ممڪن آهي ته کيس ڪا رعايت ملي وڃي. گھڻي ڏي وٺ کانپوء هو ان ڳالھه تي راضي ٿئي ٿو. هو پارٽي ۽ ان جي اڳواڻ سان پنهنجي وفاداري جو وري اظهار ڪري ٿو ۽ اهو سوچي ٿو ته جيڪڏهين هو آزاد ٿي ويو ته پوء سڄي توجھ پنهنجي علمي ڪم تي ڏيندو. پر سندس اها خواهش پوري نه ٿي ٿئي. تفشيش ڪندڙ افسر کي هٽائي ان کي ملزم کي رعايت ڏيڻ جي ڏوه ۾ گولي هنئين وڃي ٿي ۽ ان جي جاء تي سندس اسسٽنٽ کي مقرر ڪيو وڃي ٿو جنهن جو رباشو سان شروع کان سخت رويو هجي ٿو. هو مختلف طريقن سان کيس اڳواڻ کي قتل ڪرڻ جي سازش ڪرڻ جي ڏوه سميت سڀ ڏوه قبول ڪرائي ٿو ۽ نيٺ کيس گولي هڻي ماريو وڃي ٿو.
هي اهڙو ڪردار آهي جيڪو نظام ۽ ان جي اڳواڻ سان اختلاف رکڻ جي باوجود به فيصلو نه ٿو ڪري سگھي ته هو ڪٿي بيٺل آهي ۽ وڏي ڳالھه ته کيس اهو احساس ڏياريو وڃي ٿو ۽ ان جي پڪ ڪرائي وڃي ٿي ته مٿس جيڪي ڏوه مڙهيا ويا آهن اهي سڀ سچ آهن ۽ هو واقعي پنهنجي وطن، پارٽي ۽ ان جي اڳواڻ سان غداري جو مرتڪب ٿيو آهي.
ساڳي ريت نوبل انعام يافتا سوويت يونين جو منحرف ليکڪ سولزي نتسن ان سلسلي ۾ هڪ اهم نالو آهي. هو سوويت فوج ۾ رهيو، ان نظام سان گڏ ڪم به ڪندو رهيو ۽ ساڳي وقت پنهنجن اختلافن جو اظهار پڻ ڪندو رهيو. سندس ناول The First Circle کي هڪ مثال طور پيش ڪري سگھجي ٿو. ان ۾ قيد خاني ۾ ڪم ڪندڙ قيدين، جيڪي گھڻو ڪري پارٽي جا منحرف ڪارڪن هجن ٿا، کي مختلف ڪم ڏنا وڃن ٿا. انهن مان گھڻن کي حڪومت جي مخالفت جي ڏوه ۾ سزا ڏني ويئي آهي. کين اها خبر نه ٿي هجي ته کين سزا ڇو ڏني ويئي آهي ۽ ان جو مدو ڪيترو آهي. جيڪڏهين مدو مقرر به آهي ته اها خبر ناهي ته اهي ان کانپوء آزاد به ٿيندا يا اهو اڃا وڌي ويندو. ساڳي ريت اڄ جيڪڏهين ڪنهن کي سٺو سمجھيو وڃي ٿو ۽ هو سٺي عهدي تي آهي ته اهو ضروري ناهي ته حقيقت ۾ به ائين ئي هجي. ممڪن آهي ته سندس خلاف ڪا انڪوائري هلي رهي هجي ۽ ڪڏهين رات جي اونداهي ۾ کيس گرفتار ڪري قيد ڪيو وڃي ۽ ان لاء اهڙا ثبوت ڏنا وڃن جن جي کيس ڄاڻ ئي نه هجي. ان قيدخاني ۾ ڪم ڪندڙ هر قيدي اهو سمجھي ٿو ته هو ان طريقي سان پنهنجي ملڪ ۽ نظام جي خدمت ڪري رهيو آهي. ساڳي وقت هو ان ڳالھه تي به قائل هجي ٿو ته ساڻس جيڪو ورتاء ڪيو وڃي ٿو هو واقعي ان جو مستحق آهي ۽ مٿس جيڪي ڏوه مڙهيا ويا آهن اهي سڀ صحيح آهن. هڪ ٻي خاص ڳالھه جيڪا انهن ليکڪن ۽ انهن جي ناولن جي ڪردارن ۾ ملي ٿي اها هي ته اهي لينن ۽ اسٽالن ۾ فرق ڪن ٿا ۽ اسٽالن جي ڀيٽ ۾ لينن جي شخصيت،ِ ڪردار ۽ پاليسين کي ساراهين ٿا.
اها ڳالھه پڻ نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته گھرو ويڙه جي خاتمي کانپوء اسٽالن جي ڏاڍ ۽ تشدد وغيره جي هڪ ڊگھي دور۾ سوويت يونين ۾ حڪومت يا نظام خلاف اها مزاحمت نه ٿي ملي جيڪا ايستائين ته انقلاب کان اڳ زار جي دور ۾ به موجود هئي. ٻڏ تر واري ان ڪيفيت ماڻهن جي مزاحمت جي سگھ کي مڏو ڪري ڇڏيو هو.
ادب ڪنهن به ملڪ جي ماڻهن جي نفسيات ۽ سياسي سوچ وغيره کي سمجھڻ لاء هڪ ضروري شي آهي. ان حوالي سان انقلاب کان اڳ ۽ پوء جو سوويت يونين جو ادب اتان جي حالتن کي سمجھڻ ۾ هڪ اهم حيثيت رکي ٿو.