زرتشت جا يورپ تي اثر
زرتشت لاء چيو وڃي ٿو ته هو بلخ ۾ پيدا ٿيو جنهن کي ڪنهن دور ۾ شهرن جو شهر چيو ويندو هو. اهڙي ريت جيتوڻيڪ ان مذهب جو مک علائقو ايران، افغانستان ۽ وچ ايشيا کي ڄاڻايو وڃي ٿو پران جا اثر يورپ جي مختلف ملڪن جهڙوڪ انگلينڊ، فرانس ۽ بوسنيا وغيره ۾ مليا آهن. اها واقعي هڪ حيرت جوڳي ڳالھه آهي ته يورپ جو هڪ فلاسافراوڀر جي هڪ پراڻي مذهب جي پيغمبر جي حوالي سان ڪتاب ائين زرتشت ڳالھہايو لکي ٿو. نٽشي جنهن جو شروع ۾ مذهب سان لڳاء هو ۽ جنهن جو پي گرجا سان لاڳاپيل هو پر پوء هن ماڳيئي مذهب ۽ خدا کان انڪار ڪري ڇڏيو هو. زرتشت متعلق ڪتاب لاء نٽشي جو چوڻ آهي ته زرتشٽ پنهنجي تعليم ۾ جنهن نيڪي ۽ بدي جي قوتن وچ ۾ ويڙه ۽ ان ۾ نيڪي جي ساٿ ڏيڻ ۽ اخلاق وغيره تي زور ڏنو آهي هو سندس ان غلطي کي درست ڪرڻ چاهي ٿو ته اڄوڪي دور ۾ ان تعليم جي ڪا ضرورت نه رهي آهي. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته نٽشي تائين زرتشت جو نالو ۽ سندس تعليم ڪيئن پهتي. اهو چيو وڃي ٿو ته ارڙهين صدي ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي دور ۾ زرتشت سان لاڳاپيل ڪجھ لکڻيون يورپ جي ملڪن فرانس ۽ انگلينڊ وغيره ۾ پهتيون هيون. پر انهن کي پڙهڻ جو بندوبست نه هئڻ ۽ ان مذهب ۽ ان جي پيغمبر متعلق مڪمل معلومات نه هئڻ ڪري اهو معاملو گھڻو اڳتي نه وڌي سگھيو. ان وقت هڪ نوجوان انهن مسودن کي پڙهڻ لاء ان ٻولي کي سکڻ ۽ ان مذهب متعلق وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاء وڏا ڪشالا ڪڍي هندوستان جو سامونڊي سفر ڪيو. پارسي، جيئن هندوستان جي زرتشتين کي چيو ويندو آهي، پنهنجي مذهب متعلق ڄاڻ کي نهايت لڪل رکندا آهن. ان ڪري ان نوجوان کي ان ڄاڻ کي هٿ ڪرڻ ۾ گھڻين ڏکيائين کي منهن ڏيڻو پيو ۽ ڪمپني جي ڪجھ آفسرن سان سندس جهيڙو به ٿيو پر جڏهين هو يورپ موٽيو ته سندس ڳڻپ انهن ڪجھ ماڻهن ۾ ٿيڻ لڳي جيڪي زرتشت ۽ سندس مذهب تي اٿارٽي سمجھيا ويندا هئا.
اهو هڪ لحاظ کان جديد يورپ سان زرتشت جو تعارف هو. جڏهين ٿوري وڌيڪ کوجنا ڪجي ته يورپ ۾ پري تائين ان مذهب جا اثر ملن ٿا. ان جو هڪ ڪارڻ ته اهو آهي ته ايران هڪ ڊگھي عرصي تائين هڪ وڏي سلطنت رهيو آهي ۽ مختلف علائقا ان جي اثر هيٺ رهيا آهن. ٻيو ڪارڻ اهو آهي ته ايراني نسل سان واسطو رکندڙ خانه بدوش قبيلا، جن کي ليکڪ سمارٽين، جو نالو ڏئي ٿو اهي ميدانن ۾ چراگاهن جي ڳولها ۾ يورپ تائين هليا ويندا هئا. ساڳي وقت يورپ جي پاسي کان گوٿڪ ان ساڳئي مقصد لاء ميدانن جو رخ ڪندا هئا. انهن ٻنهي جو ٽڪراء به ٿيندو هو ۽ ساڳي وقت پاڻ ۾ مختلف نموني سان سهڪار به ڪندا هئا. اڳتي هلي يورپ جي مختلف ملڪن ۾ انهن پنهنجيون حڪومتون به قائم ڪيون ۽ پنهنجا ثقافتي ۽ مذهبي اثر به ڇڏيا. اهڙي ريت ليکڪ جو چوڻ آهي ته يورپ جي جنهن تهذيب کي گوٿڪ نالو ڏنو وڃي ٿو اها دراصل سمارٽين گوٿڪ تهذيب آهي.
ان جي ڪري يورپ ۾ خاص طور مختلف مذهبن ۽ فرقن جنم ورتو. ان جي اثر جو اندازو ان ڳالھہ مان لڳائي سگھجي ٿو ته روم جي سلطنت ۽ ايران ۾ لاڳيتو جنگون ٿينديون رهنديون هيون پر محققن ۽ تاريخدانن کي ان ڳالھہ تي حيرت ٿئي ٿي ته رومن فوج جا عام سپاهي ايران جي ديوي مٿرا کي پوڄيندا هئا. ان جو ڪارڻ اهو ٻڌايو وڃي ٿو ته روم جي حڪمرانن جو اهو اصول هوندو هو ته اهي پنهنجن سپاهين کي پنهنجي گھر ۽ علائقي کان پري رکندا هئا. گھر کان پري هئڻ جي پريشاني ۽ سڪون جي ڳولها انهن فوجين کي انهن مذهبن ڏانهن وٺي ويندي هئي جن جو واسطو سندن دشمنن سان هوندو هو. ان حوالي سان خاص طور ماني جو ذڪر ڪري سگھجي ٿو جنهن جا مبلغ رومي سلطنت جي خاص طور ايراني سرحد سان لڳ گھڻن حصن ۾ پهچي ويا هئا ۽ اهو به چيو وڃي ٿو ته اهو ممڪن هو ته روم جو حڪمران عيسائيت قبول ڪرڻ کان اڳ ماني جو مذهب قبول ڪري ها ۽ هن وقت يورپ جي مذهب جي لحاظ کان صورتحال مختلف هجي ها.
ساڳي ريت ٻين مهاڀاري جنگ ۾ لندن تي جرمني جي بمباري شهر جي گھڻي حصي کي تباه ڪري ڇڏيو هو. گھڻا ماڻهو مري ۽ ڦٽجي پيا هئا. بس هڪ قيامت جو منظر هو. پر ان تباه ٿيل شهرجي سڄي ملبي کي صاف ڪندي انهن صفائي ڪندڙن کي انهن کنڊرن مان هڪ مورتي ملي. ان سلسلي ۾ جڏهين ماهرن سان رجوع ڪيو ويو ته خبر پيئي ته اها ايران جي ديوي مٿرا جي مورتي آهي ۽ هتي ان جو مندر هوندو هو. قديم آثارن جي ماهرن جو اصرارهو ته ان ساڳي جاء تي مندر جي اڏاوت ڪئي وڃي پرجيئن ته اهو تجارتي لحاظ کان هڪ اهم علائقو هو ان ڪري گھڻي هڻ هڻان ۽ بحث مباحثي کانپوء مندر کي ٻي جاء تي منتقل ڪيو ويو. ساڳي ريت ليکڪ بوسنيا جي شهر سرائيوو ۾ هڪ مسلمان عورت سان مليو جنهن کيس ٻڌايو ته اهي هتي ترڪن سان گڏ نه پر ان کان گھڻو اڳ جا رهيل آهن پر اهي سرب ۽ ڪروٽس وانگر بالترتيب آرٿوڊوڪس ۽ ڪيٿولڪ عيسائي نه رهيا آهن. هو بوگو مل نالي فرقي سان لاڳاپيل رهيا آهن جنهن جون خاصيتون ساڳيون نيڪي ۽ بدي جون ٻه قوتون آهن ۽ سندن ان مذهب جا مندر اڃا موجود آهن. ترڪن جي هتي اچڻ وقت اسلام قبول ڪرڻ متعلق هو ٻڌائي ٿي ته ان جو خاص ڪارڻ پنهنجي اڪيلائي کي ختم ڪرڻ ۽ پاڻ کي ساڳي ريت عيسائين جي فرقن کان مختلف ثابت ڪرڻو هو.
يورپ ۾ عيسائين جو ٻين مذهبن ڏانهن رويو تنگ نظري ۽ اسهپ وارو رهيو آهي ۽ انهن بت پرستي جي نالي ۾ انهن کي هر طرح سان چيڀاٽڻ ۽ ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ليکڪ ڪٿار نالي هڪ فرقي جو ذڪر ڪري ٿو جيڪي خدا ۽ شيطان ۾ يقين رکندا هئا پر سندن اهو چوڻ هوندو هو ته دنيا جا سڀ ڪم ڪار شيطان ڪري ٿو ۽ خدا جو انهن معاملن ۾ گھڻو عمل دخل ناهي. ان ڪري هو گھڻن معاملن ۾ ڏانهس ئي رجوع ڪندا هئا. عيسائي فوجن پاران انهن جو وڏي پئماني تي قتل عام ڪيو ويو ۽ انهن جبلن وغيره ۾ جتي پناه ورتي ٿي انهن ٺڪاڻن کي تباه ڪيو ويو.
اهڙي ريت دنيا ۾ جيستائين نيڪي ۽ بدي وچ ۾ جنگ جاري آهي تيستائين زرتشت جو نظريو باقي آهي. ليکڪ جڏهين هڪ زرتشت عالم کي چيو ته پنهنجي مذهب ۽ نظرئي کي هڪ جملي ۾ بيان ڪر ته هن چيو ته اهو ائين آهي ته نيڪي ڪيو، بدي کان بچو ۽ بدي خلاف ويڙه ڪيو،