اسپينوزا جو مسئلو ۽ نازي نظريو
اسپينوزا متعلق گھڻي معلومات نه ٿي ملي. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته هڪ ڀيرو ته سندس وفات کانپوء سندس قرض لاهڻ لاء ٻين شين سميت سندس ڪتابن کي به نيلام ڪيو ويو هو. سندس ڪجھ خيرخواهن ڪوشش ڪري ان مان گھڻا ڪتاب وري گڏ ڪيا پر ٻن سو سالن کانپوء نازي نظريه دان الفريڊ روسن برگ جي اڳواڻي ۾ وري انهن کي تهس نهس ڪيو ويو. ان ڪري نه رڳو سندس اصلوڪي لائبريري ۽ ڪتاب اڻ لڀ آهن پر سندس زندگي متعلق به تصديق ٿيل احوال گھٽ ٿو ملي. ان ڪري نفسيات دان ليکڪ ارون ڊي يالوم پنهنجي ڪتاب The Spinoza Problem کي ناول جو روپ ڏنو آهي جنهن ۾ گھڻا ڪردار ۽ واقعا فرضي آهن.
اسپينوزا پنهنجي پي ۽ ڀاء سان گڏ ايمسٽرڊم ۾ دوڪان هلائيندو هو. ان سان گڏوگڏ هو مذهبي تعليم پڻ حاصل ڪندو هو. هو هڪ ذهين شاگرد هجي ٿو ۽ سندس پي ۽ استاد سندس ڪارڪردگي مان خوش ۽ مطمئن هجن ٿا. پر هو ساڳي وقت مختلف معاملن تي سوچي ٿو ۽ پنهنجو اهڙو ڌار رايو قائم ڪري ٿو جيڪو روايتي مذهبي خيالن ۽ اصولن کان نه رڳو مختلف هجي ٿو پر ان سان ٽڪراء ۾ اچي ٿو. هو چئي ٿو ته فطرت ئي خدا آهي ۽ هر شي عقل ۽ دليل جي تابع آهي. پرتگال مان آيل هڪ همراه هڪ ٻئي ڄڻي سان گڏجي سندس مخالفن جي هشي تي سندس جاسوسي ڪن ٿا. سندن رپورٽ تي اهو فيصلو ڪيو وڃي ٿو ته کيس ڪميونٽي مان ڪڍيو وڃي ۽ سندس حقو پاڻي بند ڪيو وڃي.
ان قدم کڻڻ کان اڳ وڏي رابي پاران کيس گھرائي تفصيل سان ڳالھہ ٻوله ڪئي وڃي ٿي جنهن ۾ هو مڃي ٿو ته سندس خلاف جيڪا رپورٽ ڪئي ويئي هئي ۽ جيڪي چيو ويو هو اهو سڀ سچ هو. کيس اها آڇ ڪئي وڃي ٿي ته جيڪڏهين هو پنهنجن ملحدانا خيالن تان هٿ کڻي ٿو ته کيس مختلف مذهبي عهدا ڏيڻ سان گڏوگڏ سڄي عمر لاء کيس ايتري پينشن ڏني ويندي جو هو اطمينان سان پنهنجي زندگي گذاري سگھي. پر هو اهو سڀڪجھ وٺڻ ۽ پنهنجن خيالن تان هٿ کڻڻ کان انڪار ڪري ٿو. ساڳي وقت سندس ڀاء ء ڀيڻ به کيس سمجھائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا پر هو پنهنجي موقف تي قائم رهي ٿو. نتيجي ۾ کيس سخت ۾ سخت سزا ڏيئي هميشه لاء Ex Communicate ڪري ڪميونٽي جي ڪنهن به ماڻهو کي ساڻس ڪنهن به قسم جي تعلق ۽ رابطي رکڻ کان منع ڪيو وڃي ٿو.
هو پنهنجو بسترو ۽ ڪتاب وغيره کڻي گھر ۽ دوڪان ڀاء جي حوالي ڪري اتان هليو وڃي ٿو ۽ پنهنجي استاد جي گھروڃي رهي ٿو جيڪو کيس مختلف ٻولين جهڙوڪ لاطيني، يوناني ۽ ٻين مختلف ٻولين ۽ فلسفي وغيره جي تعليم ڏئي ٿو. پرتگال مان آيل همراه جنهن پنهنجن ڪجھ مفادن جي ڪري مٿس جاسوسي ڪئي هئي ۽ الزام هنيا هئا کانئس معافي گھري ٿو ۽ سندس بهترين دوست بڻجي وڃي ٿو. هو کيس ڪميونٽي جي مختلف معاملن جي ڄاڻ پڻ ڏئي ٿو. مٿس جڏهين قاتلانا حملو ٿئي ٿو ۽ حملو ڪندڙ ڀڄي وڃي ٿو ته هو ئي کيس ٻڌائي ٿو ته اهو پرتگال مان آيل هڪ مذهبي جنوني پناهگير آهي جيڪو سائينگاگ جي ته خاني ۾ لڪل آهي ۽ هو پوليس کي ان جي اطلاع ڪندو پر اسپينوزا کيس ائين ڪرڻ کان منع ڪري ٿو. هو اسپينوزا کي صلاح ڏئي ٿو ته بهتر اهو آهي ته هو هتان لڏي وڃي. پر هو مناسب وقت جي انتظار ۾ هجي ٿو.
جيتوڻيڪ اسپينوزا جا گھڻا شاهوڪار دوست سندس مالي مدد ڪرڻ چاهين ٿا ۽ ايستائين ته پنهنجي سڄي ملڪيت سندس نالي ڪرڻ لاء تيار هجن ٿا پر هو ائين ڪرڻ نه ٿو چاهي. ڇاڪاڻ اها انهن جي ٻارن ۽ گھر وارن سان ناانصافي ٿئي ها. سندس وقت هڪ ته پڙهڻ ۽ لکڻ ۾ گذري ٿو ۽ ٻيو هو پنهنجي روزگار لاء محدب شيشا وغيره ٺاهي ٿو جنهن سان سندس صحت متاثر ٿئي ٿي. هو چوئيتاليه پنجيتاليه سالن جي عمر ۾ وفات ڪري ويو. کيس چرچ ۾ دفن ڪيو ويو. گھڻن اهو خيال ڪيو ته هو عيسائي ٿي ويو هو پر ائين نه هو. ان وقت اها روايت هئي ته ڪجھ پيسن جي عيوض اتي دفن ڪرڻ جي اجازت ڏني ويندي هئي. اهي پيسا پوء ڏيڻا ڪيا ويا هئا پر جيئن ته اهي ادا نه ٿي سگھيا ان ڪري گھڻي عرصي کانپوء سندس هڏن کي ڪڍي ٻاهر ڦٽو ڪيو ويو.
سندس ڀاء نئين دريافت ٿيل سرزمين آمريڪا ڏانهن لڏي ويو هو جتي هو هيڊي بخار وگھي گذاري ويو جڏهين ته سندس ڀيڻ جنهن ساڻس سڀ ناتا ٽوڙي ڇڏيا هئا مرڻ کانپوء سندس وارث طور سامهون آئي پر جڏهين کيس اهو پتو پيو ته سڀ حساب ڪتاب ڪرڻ کانپوء اسپينوزا تي اڃا گھر جي مسواڙ ۽ ٻيو قرض باقي رهيو ٿي ته هن پويان پير ڪيا ۽ وارث هئڻ تان هٿ کڻي ويئي. اهڙي ريت سندس سڄو قرض سندس دوستن ادا ڪيو.
اسپينوزا جي خيالن گوئٽي ۽ آئنسٽائن جهڙن يورپ جي وڏن دماغن کي متاثر ڪيو. چيو وڃي ٿو ته سندس بنيادي ڪتاب Ethics گوئٽي سان گڏ هوندو هو ۽ هن ان کي پڙهڻ ۽ سمجھڻ ۾ پورو سال لڳايو.
اٽڪل ٻن صدين گذرڻ کانپوء جڏهين يورپ ۾ نازي ازم جو ظهور ٿئي ٿو ته اسپينوزا هڪ نئين روپ ۾ ظاهر ٿئي ٿو. ايسٽونيا ۾ رهندڙ هڪ جرمن نزاد نوجوان شاگرد الفريڊ روسن برگ يهودين جي خلاف تقريرون ڪري ٿو. هو ان بنياد تي انهن جي نسل ڪشي ۽ انهن کي يورپ مان نيڪالي ڏيڻ جي وڪالت ڪري ٿو ته اهي سازشي ۽ لالچي آهن ۽ انهن اعليٰ آريائي جرمن نسل کي خراب ڪيو آهي. ان جي سزا جي طور سندس استادن پاران کيس اسپينوزا جي ڪتاب مان ڪجھ حصا پڙهڻ، سمجھڻ ۽ ان تي ڳالھہائڻ لاء چيو وڃي ٿو. هو حيران ٿئي ٿو جڏهين کيس ٻڌايو وڃي ٿو ته اسپينوزا ته يهودي هو پوء گوئٽي جهڙي وڏي جرمن دماغ ڇو سندس ڪتاب کي سال تائين پڙهڻ ۽ سمجھڻ لاء پنهنجي ڪوٽ جي کيسي ۾ رکيو هو. بهرحال ڪوشش جي باوجود کيس گھڻيون ڳالھيون سمجھ ۾ نٿيون اچن. گھڻو پوء جڏهين هو اهو ذڪر پنهنجي هڪ دوست سان ڪري ٿو ته هو کيس صلاح ڏئي ٿو ته اسپينوزا کي سمجھڻ لاء ايٿڪس پڙهڻ کان اڳ هو ان جا ٻيا ابتدائي ڪتاب پڙهي.
هو ايسٽونيا ۾ موجود جرمن فوج ۾ شامل ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو پر کيس چيو وڃي ٿو ته اها رڳو جرمني جي ماڻهن لاء آهي ۽ ٻين ملڪن جي ماڻهن کي ان ۾ شامل نه ڪيو ويندو آهي. بهرحال هو ڪنهن ريت جرمن فوج جي ٽرين ۾ جاء حاصل ڪري پهرين برلن ۽ پوء اتان ميونخ هليو وڃي ٿو. اتي کيس هڪ يهودي مخالف اخبار جي خبر پئي ٿي. هو ان جي ايڊيٽر سان ملاقات ڪري ٿو جيڪو سندس خيالن کي پنهنجن خيالن ۽ اخبار جي پاليسي سان ٺهڪندڙ محسوس ڪندي کيس ملازم رکي ٿو. هو پنهنجن مضمونن جي ڪري جلد ئي يهودي مخالف لابي ۾ مقبوليت حاصل ڪري وٺي ٿو ۽ نازي پارٽي جو حصو ٿي وڃي ٿو. انهن گڏجاڻين ۾ هٽلر به شريڪ ٿئي ٿو ۽ جلد ئي خاص طور پنهنجي تقريري صلاحيتن جي ڪري ان جو اڳواڻ ٿي وڃي ٿو.
الفريڊ پنهنجي نسل پرستي ۽ يهودين خلاف نظرين جي ڪري پارٽي جو نظرياتي اڳواڻ ٿي وڃي ٿو. سندس اخبار جو ايڊيٽر کيس يورپ جي مختلف ملڪن جي دوري تي موڪلي ٿو ته جيئن هو اتان جي صورتحال متعلق وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪري سگھي. ان دوري ۾ هو هالينڊ ۾ اسپينوزا جي لائبريري ڏسڻ وڃي ٿو. پر لائبريري جو نگران کيس پري کان ئي ڪتاب ڏسڻ ڏئي ٿو ۽ ويجھو نه ٿو وڃڻ ڏئي. هو کيس ڌمڪي ڏئي ٿو ته اهو ڏينهن ايندو جڏهين اها لائبريري ۽ پاڻ هو سندن قبضي ۾ هوندا.
هو پنهنجي اڪيلائپ ۽ مايوسي وغيره جي ڪري نفسياتي مونجھارن جو شڪار هجي ٿو. پارٽي ۾ هوندي کيس اها پريشاني به هجي ٿي ته هٽلر سندس ڀيٽ ۾ پارٽي جي ٻين اڳواڻن کي گھڻي اهميت ڏني ٿي. سندس هڪ نفسيات دان دوست سندس علاج ڪرڻ چاهي ٿو ۽ ان دوران کيس صلاح ڏئي ٿو ته هو يهودين متعلق پنهنجو رويو بدلائي. پر هو ان لاء تيار نه ٿو ٿئي.
ٻين مهاڀاري جنگ هلندي جڏهين جرمني جون فوجون هالينڊ تي قبضو ڪن ٿيون ته الفريڊ روسن برگ هڪ ڀيرو وري پنهنجي جٿي سان گڏ اسپينوزا جي لائبريري پهچي ٿو ۽ زوري زبردستي جيڪي ڪتاب کيس هٿ اچن ٿا اهي کڻي وڃي ٿو. پر پوء کيس خبر پئي ٿي ته اهي سڀ ڪتاب سندس لاء بيڪار هئا. ڇاڪاڻ ته جڏهين هو انهن کي پڙهڻ لاء کڻي ٿو ته کيس خبر پئي ٿي ته اهي لاطيني، يوناني ۽ ٻين اهڙين ٻولين ۾ هئا جيڪي کيس ڪونه ٿي آيون.
جنگ ۾ جرمني جي شڪست کانپوء ٻين نازي اڳواڻن سان گڏ الفريڊ روسن برگ کي به گرفتار ڪيو وڃي ٿو ۽ مقدمي هلائڻ کانپوء کيس گولي هڻي مارڻ جي سزا ڏني وڃي ٿي.
اهو ناول فڪشن ۽ حقيقت کي گڏي لکيو ويو آهي. پڙهندڙ کي ان مان معلومات به ملي ٿي ۽ سندس دلچسپي به برقرار رهي ٿي.