سومرا دور جي سنڌ
ان ڪارڻ ئي سنڌ جي تاريخ ۾ اھم حيثيت رکندڙ سومرا خاندان جي دور کي ھڪ اونداھو دور چيو وڃي ٿو. اها ڳالہه ان لحاظ کان به عجيب لڳي ٿي ته اهو دور عرب ۽ ان کانپوء حبارين جي دور حڪومت کانپوء شروع ٿئي ٿو ۽ جڏهين عرب دور متعلق اسان کي جوڳي معلومات ملي ٿي ته پوء اهو دور ڇو ان لحاظ کان اونداهو آهي. سومرا دور سنڌ ۾ اٽڪل ٽي سو چاليھ سال رھيو آھي. ھن دور جي تاريخ ۾ اھم حيثيت آھي. ان ڪري به ته عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ جي اٽڪل ٽي سو سالن کانپوء اهو پهريون سنڌي خاندان هو جنهن سنڌ تي ايتري ڊگھي عرصي تائين حڪومت ڪئي. ايم ايچ پنهور ان دور متعلق پنهنجي تحقيقي ڪتاب اين السٽريٽيڊ هسٽاريڪل اٽلس آف سومرا ڪنگڊم آف سنڌ وسيلي اهو ثابت ڪيو آهي ته جيڪڏهين تاريخ متعلق تحقيق جي جديد طريقن کي استعمال ڪيو وڃي، فطري سائنس جيان ان جي پرک ڪئي وڃي ۽ عام ماڻهو کي به تاريخ جو حصو سمجھيو وڃي ته اهو دور اونداهو نه رهندو ۽ ان جي تاريخ کي سهيڙي سگھجي ٿو. ان سلسلي ۾هن آرڪيالاجي، موسمن جي تبديلي ۽ سماجي حالتن وغيره کان مدد ورتي آهي. هو پنهنجي ان اپروچ جي وضاحت ڪندي چئي ٿو ته منهنجي تاريخ جي سمجھاڻي اها آهي ته اها پيداوار، پيداوار تي ضابطي ۽ پيداوار جي حتمي ورهاست جي تاريخ آهي. تاريخ سياست کان وڌيڪ ماڻهن جي تاريخ آهي. ان تحقيق گھڻين نين ڳالھين کي سامهون آڻڻ سان گڏ گھڻين ڏند ڪٿائن کي پڻ ظاهر ڪيو آهي.
دريا جو سنڌ جي تاريخ ۽ حڪومتن ۽ شهرن جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ ۾اهم ڪردار رهيو آهي. رڳو سومرن کي پنهنجي گادي جو هنڌ ٽي ڀيرا دريا جي رخ مٽائڻ ڪري تبديل ڪرڻو پيو. پران سان ائين نه ٿيو ته کين اقتدار کان محروم ٿيڻو پيو ھجي جيئن ماضي ۾ گھڻن حڪمران خاندانن کي ٿيڻو پيو ھو. ان سان گڏوگڏ ليکڪ موسمن جي تبديلي کي حڪومتن جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ جو پڻ هڪ اهم ڪارڻ قرار ڏنوآهي. مينهن، پاڻي، سڪار ۽ خوشحالي حڪومتن جي مضبوطي ۽ استحڪام ۾ اهم ڪردار ادا ڪندا آهن جڏهين ته ان جي ابتڙ حالتون حڪومتن کي لوڏي ڇڏينديون آهن ۽ انهن جي خاتمي جو باعث بڻبيون آهن. سنڌ ۾ عربن جي زوال جو ڪارڻ هڪ ڊگھي عرصي جي خشڪ سالي ۽ ڏڪر هو جنهن ماڻهن کي سندن خلاف اٿي کڙي ٿيڻ تي مجبور ڪيو ۽ پهرين حبارين ۽ پوء سومرن جي اقتدار ۾ اچڻ کي ممڪن بڻايو. عربن جي آخري دور ۾ سنڌ ۾ خشڪ سالي وارين حالتن جي ڪري بيچيني ۽ بغاوت واري ڪيفيت هئي ۽ عربن کي ٿوري عرصي ۾ هتي چاليه گورنر تبديل ڪرڻا پيا جن مان پندرنهن آموي دور ۾ ۽ پنجويه عباسي دور ۾ پر اهي حالتن کي قابو ۾ آڻي نه سگھيا ۽ کين نيٺ اقتدار کان محروم ٿيڻو پيو. حباري ان لحاظ کان خوش قسمت هئا ته سندن دور ۾ سنڌ ۾ سڪار ۽ خوشحالي هئي ۽ کين بغاوتن ۽ بيچيني کي منهن ڏيڻو نه پيو. حباري انهن عربن جو اولاد هئا جن هتي مقامي ماڻهن سان رشتا ڳنڍيا هئا ۽ شاديون ڪيون هيون. حبارين متعلق چيو وڃي ٿوته بغداد جي سلطنت ڪمزور هئڻ ڪري حبارين لا۽ پنهنجي حڪومت کي برقرار رکڻ لا۽ اهو ضروري هو ته اهي مقامي لباس پائين، مقامي رسمون ۽ مقامي ثقافت اختيار ڪن. حضرت بهاءالدين ذڪريا متعلق چيو وڃي ٿو ته اهو حبارين جي اولاد مان هو.
انکانپوءِ 1011 عيسوي ۾ سومرن جو دور آيو جيڪواٽڪل ٽي سئو چاليھه سال رهيو. سٺي موسم ۽ سڪار جو دور ٻارهين صدي تائين رهيوآن کانپو۽ موسم ۾ تبديليون اچڻ شروع ٿيون. اهڙي ريت ان وقت تائين معاشي خوشحالي جي ڪري سومرن کي ڪنهن خاص مزاحمت کي منهن ڏيڻو نه پيو. ان کانپوء موسمي حالتن ۾ آيل تبديلي ئي سندن زوال ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ سمن جي اقتدار ۾ اچڻ کي ممڪن بڻايو.
تاريخ دان سومرا دور جي خود مختياري جو ھڪ ڪارڻ اھو به ٻڌائين ٿا ته ان وقت دھلي ۽ بغداد ۾ مضبوط حڪومتون نه ھيون جيڪي کين پنهنجي ماتحت ۽ اثررسوخ ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪن ها. . ليکڪ ان وقت جي سماجي حالتن، مذهب، رهڻي ڪهڻي ۽ ماڻهن جي طور طريقن کي بحث هيٺ آندو آهي ۽ ان پس منظر ۾ ئي حڪمراني جي انداز ۽ طور طريقن تي پڻ بحث ڪئي آهي. هو ٻڌائي ٿو ته يارهين کان سورهين صدي تائين سنڌ جي آبادي جو نوي سيڪڙو سمن ۽ سومرن تي مشتمل هو. هو ان ڳالھہ کي رد ٿو ڪري ته سومرا ڪي ٻاهريان آيل هئا بلڪ سندن تعلق انهي ڌرتي سان هو جنهن جي ثابتي سندن زندگي گذارڻ جي طور طريقن ۽ عقيدن مان ملي ٿي. ان ساڳي ڳالھه کي ملتان جي عبدالحق به پنهنجي ڪتاب سومراز ۾ پڻ تاريخي حوالن ۽ دليلن سان ثابت ڪيو آهي. ان مان اها خبر پڻ پئي ٿي ته ماڻهن جي مذهب ۽ سماجي زندگي جي طور طريقن ۾ وقت ۽ حالتن پٽاندڙ تبديلي ٿيندي رهي آهي ۽ اهي ڪي ساڪت ۽ هڪ جاء تي بيٺل شيون ناهن. ان لحاظ کان ان وقت جي سنڌ تي جيڪڏهين نظر وججھي ٿي ته اها اسان کي اڄ جي ڀيٽ ۾ هڪ بلڪل ئي ٻي دنيا نظر اچي ٿي. ان جو هڪ مختصر خاڪو هن ريت ڏسي سگھجي ٿو.
عربن جي سنڌ ۾ اچڻ جو مقصد هتي اسلام جو ڦهلاء نه هو جيئن عام طور سمجھيو وڃي ٿو. ان ڪري اوچي طبقي جي ڪجھ ماڻهن ئي پنهنجو مذهب بدلايو جڏهين ته ماڻهن جي گھڻائي پنهنجي پراڻي مذهب ۽ طورطريقن تي هلندي رهي. سنڌ سميت ڏکڻ ايشيا جا مسلم حڪمران غير مسلمن کي مسلمان ڪرڻ تي گھٽ توجھ ڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته اهڙي ريت اهي جزئي جي رقم کان محروم ٿي ويا ٿي جيڪا سندن خزاني جو هڪ اهم حصو هئي. اهڙي ريت اسلام ڦهلائڻ ۾ حڪمرانن کان وڌيڪ صوفين جوهٿ هو.
تيرهين صدي عيسوي تائين سنڌ ۾ ٻڌازم، اسماعيليت،هندوازم ۽ صوفيت گڏوگڏ هلندا هئا. ٻڌازم صدي جي آخر تائين ختم ٿي ويو. جڏهين ته ان دوران اسماعيليت جو زور پڻ ڪافي حد تائين گھٽجي ويو ۽ اهي هن وقت سنڌ ۾ هڪ ننڍي ٿورائي ۾ آهن. ان جو وڏو ڪارڻ صوفين پاران اسلام جو ڦهلا۽ هوجن مٿي ذڪر ڪيل ٻن مذهبن جي گھڻن ماڻهن کي پنهنجي پاسي ڪري ورتو. مذهب جي تبديلي سان ماڻهن جي اوتارن ۽ مذهبي عقيدن ۾ گھڻي تبديلي نه آئي ۽ گھڻي ڀاڱي رڳو انهن جا نالا بدلجي ويا. سومرا جيتوڻيڪ صوفين جواحترام ڪندا هئا ۽ انهن کي سهولتون به مهيا ڪندا هئا پر جيستائين سومرن جي گھڻائي جو مذهب اسماعيليت رهيو تيستائين اهي ان تي ئي قائم رهيا ۽ سني مذهب اختيار نه ڪيائون.
عربن جي دور ۾ به هندن جيان سنڌ جي ماڻهن کي چار ذاتن ۾ ورهايو ويو هو جن ۾ عرب اشراف، ٻيا مسلمان موالي، غير مسلم ذمي ۽ ٻيا غلام هوندا هئا. غلام سنڌ جي ٻاهران ايندڙ مال جو هڪ اهم حصو هوندا هئا.
ستين صدي عيسوي تائين برهمڻ ڳئون جو گوشت کائيندا هئا. ڍڳو جيئن ته زراعت جي ڪم لا۽ اهم حيثيت رکي ٿو ان ڪري ان خيال کان ته متان ان جي نسل نه ختم ٿي وڃي ڳئون کي پوتر حيثيت ڏني ويئي. ساڳي ريت ليکڪ ٻڌائي ٿو ته سنڌ جي ماڻهن جي خوراڪ ۾ سور جو گوشت پڻ شامل هوندو هو ۽ ان کي گهرن ۾ ٻڪرين، رڍن ۽ ڳئن جيان پاليو ويندو هو. ان کي ترڪ ڪرڻ جو هڪ اهم ڪارڻ اهو هو ته ان جي خوراڪ به اها ساڳي آهي جيڪا ماڻهو جي آهي جنهن جي ڪري خوراڪ جي بحران پيدا ٿيڻ جوپڻ خدشو هو. ٻيو ڪارڻ مذهبي هو. اسلام جي سنڌ ۾ اچڻ کانپوءِ اهو ممنوع ٿي ويو. مسلمانن اهو يهودين کان ورتو هو جڏهين ته انهن وٽ اها روايت فرعون جي مصر مان آئي هئي. شراب واپرائڻ تي پابندِي نه هونڌي هئي پر مهانگي هئڻ ڪري ماڻهو اهو گھٽ استعمال ڪندا هئا، جڏهين ته سومرا حڪمران شوق سان ان جو استعمال ڪندا هئا. عام ماڻهن ۾ چرس ۽ ڀنگ جو استعمال عام هوندو هو.
سنڌ ۾ سومرن ۽ سمن جي دور کي، جيڪو يارهين صدي کان سورهين صدي يا وچئين دور تي مشتمل آهي، محبت ۽ پيار جو دور ڪري ليکيو وڃي ٿو پر هن دور ۾ عورتن جي حالت تي نظر وجھڻ سان ڪجھ حقيقتون واضح ٿين ٿيون. پهرين ڳالھه ته جيڪي به لوڪ قصا ۽ ڪهاڻيون ان دور سان منسوب ڪيون وڃن ٿيون انهن جي ڪا حقيقت ناهي. اهي قصا سڀيئي سومرا دور کان اڳ جا آهن. مثال طور عمر مارئي جي قصي کي وٺئون ته اها خبر پئي ٿي ته تاريخ ۾ عمر نالي جا ٻه سومرا حڪمران گذريا آهن جن مان ڪنهن جي به گادي جو هنڌ عمر ڪوٽ نه رهيو آهي بلڪ اهي ٺري ۽ ٺٽي ۾ هئا جڏهين ته عمر ڪوٽ اصل ۾ راجپوت حاڪم امر سنگھ جي نالي پويان امر ڪوٽ آهي. ساڳي ريت جيتوڻيڪ سومرن حڪمرانن ۾ چار دودا ۽ ٻه چنيسر نالي جا حڪمران گذريا آهن پر انهن جو دور هڪ ٻئي کان مختلف رهيو آهي. اهڙي ريت دودي چنيسر واري ڪهاڻي پڻ هڪ ڏند ڪٿا کانسواٰ۽ ٻيو ڪجھ به ناهي.
انهن ڪهاڻين جو مقصد اصل ۾ عورتن ۾ وفاداري ۽ پارسائي پيدا ڪرڻ هو. انهن ڪهاڻين مان بهرحال هڪ اها ڳالھه سامهون اچي ٿي ته سنڌ ۾ شادين ۾ ذات پات کي گھڻي اهميت نه ڏني ويندي هئي جنهن جو وڏو مثال نوري ۽ ڄام تماچي جو قصو آهي جنهن ۾ هڪ راجا مهاڻي سان شادي ڪري ٿو ۽ ان کي ساڳي راڻي واري حيثيت حاصل هجي ٿي ۽ سندس اولاد کي به ساڳي حيثيت ڏني وڃي ٿي. سنڌ ۾ ٻڌازم ۽ اسماعيليت جي تعليمات ذات پات جي نظام کي ختم ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو.
سومرا هندن جيان پنهنجي خاندان مان شاديون نه ڪندا هئا پر ساڳي وقت اهي غيرسومرن مان به شاديون نه ڪندا هئا. ساڳي ريت ليکڪ جو چوڻ آهي ته ٻار پيدا ٿيڻ کانپو۽ اهي پنهنجين زالن سان همبستري نه ڪندا هئا. ڇاڪاڻ ته سندن ليکي اهي ناپاڪ ٿي ويون هيون. اهو بلڪل ائين هو جيئن ميرا ڪپڙا ڌوئڻ کانپو۽ ٻيهر نه پائبا هئا. ماهواري جي دوران عورت کي گھر کان ٻاهر ڪڍي ڇڏبو هو. سومرا ٻڌازم اسلام ۽ هندوازم جي گڌيل رسمن تي عمل ڪندا هئا. منجھن گھڻين شادين ڪرڻ جو رواج هو. جڏهين ته ٻئي پاسي منجھن بادشاهن ۽ راجپوت سردارن ۾ ستي جو لازمي رواج هو پرعام ماڻهو کي ان جي لا۽ بادشاه جي اجازت وٺڻي پوندي هئي. عورتن جي سماجي لحاظ کان ان گھٽ حيثيت هئڻ جي باوجود عورتن کي نه رڳو اهو ته دربار ۾ اچڻ جي اجازت هئي پر اهي ساڳي وقت رياستي معاملن ۾ رائي ڏيڻ جو حق پڻ رکنديون هيون ۽ ايستائين ته ان دور ۾ جيڪي عورت حڪمران رهيون انهن پڻ نهايت اطمينان سان پنهنجي مدو پوروڪيو ۽ انهن کي رضيا سلطانا جيان زوري تشدد وسيلي تخت کان محروم نه ڪيو ويو. ساڳي ريت عورت کي پنهنجي مڙس جي ملڪيت مان وراثت جو پڻ حق هوندو هو.
سومرن ۾ ڪي عجيب رسمون هيون. مثال طور اهي اجنبي ماڻهن جي آڏو کاڌو نه کائيندا هئا. سا ڳي ريت اهي پنهنجن مڙدن کي دفن به ڪندا هئا ۽ ٻاريندا به هئا. اهي مينهن جو گوشت وڏي شوق سان کائيندا هئا جڏهين ته هندو اهو استعمال نه ڪندا هئا. ڪنهن ڏوهاري جي معصوميت کي ثابت ڪرڻ لا۽ ان کان باه يا پاڻي جو امتحان ورتو ويندو هو. سومرا وهمن وسوسن ۽ جنن ڀوتن وغيره ۾ يقين رکندا هئا. وٽن هڪ خاص تصور اهو هوندو هو ته لاڙ جا ماڻهو جگر خور آهن ۽ اهي جگر کائي ماڻهو کي بيمار ڪري ڇڏيندا آهن. سندن عقيدا ٻڌازم، اسلام ۽ بت پرستي جو مجموعو هئا. قلندر سيوهڻ جي سڀني هندن کي مسلمان ڪيو جن سندس وفات کانپو۽ کيس شيوجي مندر ۾ دفن ڪيو مذهب تبديل ڪرڻ جي باوجود انهن ماڻهن پنهنجين عادتن کي ڌيري ڌيري ئي بدلايو. سومرن جي اسماعيلي مذهب اختيار ڪرڻ جو هڪ اهم ڪارڻ اهو به هو ته ان ۾ سندن گھڻين انهن رسمن کي به شامل ڪيو ويو هو جيڪي سندن اڳوڻن مذهبن جو حصو هيون.
ليکڪ عام مشاهدي طور ٻڌائي ٿوته منگولن سنڌ کي ان ڪري تباه نه ڪيو هو ته کين هتان کاڌ خوراڪ ملندي هئي جڏهين ته جن علائقن کي اهي تباه ڪري رهيا هئا اهي کاڌ خوراڪ جي حوالي سان پوئتي پيل هئا. خوارزم شاه جي حملي جي حوالي سان هو ٻڌائي ٿو ته ڀنڀور يا ديبل مان جيڪي آثار مليا آهن آنهن مان اها خبر پئي ٿي ته ان شهر ۾ گھٽي گھٽي ۾ ويڙه ٿي هئي. ان شهر کي پو۽ خوارزم شاه باه ڏيئي ساڙي ڇڏيو هو ۽ پو۽ اهو وري آباد ٿي نه سگھيو هو.