صابره ۽ شتيلا ڪئمپن جي قتل عام کي ڪيئن وساري سگھبو
ان صورتحال ۾ فلانجسٽن لاء اسرائيلي فوج جي مدد سان فلسطينين سان پراڻا ۽ نوان حساب ڪتاب صاف ڪرڻ جو هڪ بهترين موقعو هو. فلسطينين متعلق لبنان جي مسلمانن ۽ عيسائين ٻه مختلف رايا رکيا ٿي. مسلمانن فلسطينين جي جدوجهد ۽ اسرائيل خلاف ويڙه کي عربن جي اسرائيل خلاف جدوجهد جي اجتماعي نڪته نظر سان ڏٺو ٿي ۽ ان جي حمايت ڪئي ٿي جڏهين ته عيسائين جي ليکي فلسطينين جو لبنان تي ڪو حق نه هو ۽ انهن لبنان جي معاملن ۾ مداخلت ڪري حالتن کي خراب ڪيو هو. لبنان تي ڪاه اسرائيلي جرنل شيرون جو ئي آئيڊيا هو. ان ڪاه، جنهن کي آپريشن گليلي جو نالو ڏنو ويو هو، جو مقصد اتر اسرائيل کي ڏکڻ لبنان مان ٿيندڙ فلسطينين جي حملن کان محفوظ ڪرڻ هو. بي هٿيار فلسطينين تي حملي ۽ ڪوس ڪرڻ لاءِ به هن ئي فلانجسٽن ۽ اسرائيل جي اڳواڻي ۾ ڪم ڪندڙ ميجر حداد جي ڏکڻ لبناني فوج جي همت افزائي ڪئي هئي. رابرٽ فسڪ جو چوڻ آهي ته ان ڪوس کان اڳ واري رات اسرائيل جي جهازن پاران اوله بيروت ۾ روشني جا اهڙا فليئرز ڪيرايا ويا جنهن سان سڄو شهر ڏينهن جيان روشن ٿي ويو. شهر ۾ جيڪا چرپر هئي ان مان اهي اطلاع مليا ٿي ته مهاجر ڪئمپن ۾ فلانجسٽ ڪا ڪاروائي ڪري رهيا هئا.
ٻئي ڏينهن رابرٽ فسڪ ۽ ٻه ٻيا صحافي گڏجي مهاجر ڪئمپن ڏانهن وڃن ٿا. کين ڪئمپ جي ٻاهر ڪجھ گاڏيون بيٺل نظر اڄن ٿيون جڏهين ته اندر صورتحال گھڻي خراب ۽ ڊيڄاريندڙ هجي ٿي. عورتن، ٻارن ۽ مڙدن کي نهايت بيدردي سان ڪٺو ويو هو. اهي هڪ اهڙي جوان عورت ۽ سندس معصوم ٻارڙي جا لاش ڏسن ٿا جن کي ڌوتل ڪپڙا سڪائيندي تازو ڪٺو ويو هو. اها تصوير ڄڻ سندن ذهن تي نقش ٿي وڃي ٿي. ساڳي وقت کين هڪ اهڙي گرڀ واري عورت جي لاش ملي ٿي جنهن جي پيٽ کي چيري اڻڄاول ٻار کي به ماريو ويو هو. فسڪ ۽ سندس دوستن جي اتي هئڻ وقت به انهن قاتلن مان ڪجھ اتي موجود هئا. ان خيال کان ته اهي ڪنهن به ثبوت کي ختم ڪرڻ لاء ضرور کين ماريندا هو لڪي وڃن ٿا ۽ سندن وڃڻ کانپوء ٻاهر نڪرن ٿا. گھڻين لاشن کي اجتماعي قبرن ۾ پوريو ويو هو پر گھڻيون اڃا ائين بي گور وڪفن پيون هيون.
ان کانپوء ٻيا پرڏيهي ۽ لبناني صحافي به ان جاء تي پهچن ٿا. اسرائيل پاران ان سڄي ڪوس ۾ پنهنجي ملوث هئڻ کان انڪار ڪندي اهو موقف اختيار ڪيو وڃي ٿو ته اهو سڀڪجھ لبنان جي مختلف گروهن جي ڊگھي عرصي کان هلندڙ اختلافن جي نتيجي ۾ ٿيو هو ۽ فسڪ جي رپورٽ کي ڪوڙ تي ٻڌل ڄاڻايو وڃي ٿو. پر فسڪ پاران باقاعدي دليلن ۽ ثبوتن سان اسرائيل جي ان قتل عام ۾ ملوث هئڻ متعلق ٻڌايو وڃي ٿو جن کان انڪار ڪرڻ ممڪن نه ٿو هجي.
اسرائيل سميت سڄي دنيا ۾ ان تي ردعمل ٿئي ٿو. تل ابيب ۾ اسرائيل جي فوجي ڪاروائي خلاف مظاهرا ٿين ٿا. دنيا ۽ خاص طور اسرائيل جو عوام ان ڳالھہ تي حيران هجي ٿو ته يهودي جن ٻين مهاڀاري جنگ ۾ هٽلر جا ظلم سٺا ۽ لکين گيس چئمبرن جو بک ٿيا ۽ جيڪي سڄي دنيا آڏو پاڻ کي مظلوم ۽ اجتماعي طور هڪ بهتر اخلاق واري قوم ڪري پيش ڪن ٿا اهي اهڙي ڪم ۾ ڪيئن ملوث رهيا ۽ ڪيئن انهن ٻين ماڻهن تي اهي ساڳيا ظلم روا رکيا. اهو سوال پڻ اٿاريو ويو ته آپريشن گليلي، جيئن نالي مان ظاهر آهي، رڳو ڏکڻ لبنان تائين محدود هئڻ گھرجي ها. اسرائيلي فوج کي بيروت تائين وڃڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي. سويڊن پاران شيرون کي جنگي ڏوهاري قرار ڏيئي مٿس مقدمو هلائڻ جو فيصلو ڪيو ويو جنهن کي آمريڪي مداخلت تي واپس ورتو ويو. ان سڄي ردعمل کي منهن ڏيڻ لاء اسرائيل جي حڪومت پاران ان معاملي جي جاچ لاء ڪاهان ڪميش جوڙيو ويو. ڪميشن پاران جيتوڻيڪ ان واقعي لاء شيرون ۽ اسرائيلي فوج کي ذميوار قرار ڏنو ويو جيڪا ان ڪوس وقت بيروت ۾ موجود هئي ۽ ان ڪوس جي ذميوارن کي لغام ڏيئي سگھي ٿي، پر ساڳي وقت رپورٽ ۾ اهو به چيو ويو ته ان جي پويان لبنان جي مختلف گروهن جا اختلاف به هئا. بهرحال ذميوارن خلاف ڪابه ڪاروائي نه ڪئي ويئي ۽ ايستائين ته شيرون اڳتي هلي اسرائيل جو وزيراعظم به بڻجي ويو.
ان جا ٻه نتيجا نڪتا. هڪ ته فرانس، اٽلي ۽ آمريڪا تي مشتمل گھڻ قومي فوج وري لبنان پهچي ويئي ۽ ٻيو اسرائيل تي بيروت مان فوج واپس گھرائڻ لاء دٻاء وڌي ويو.
اسرائيل جو مقصد لبنان کي پنهنجي لاء محفوظ ڪرڻ ۽ اتي پنهنجي پسند جي حڪومت کي آڻڻ هو. ان مقصد لاء فلانجسٽ اڳواڻ بشير جمائل کي لبناني اشرافيه تي ٻڌل پارليامينٽ کان صدر چونڊرايو ويو ۽ مٿس اهو دٻاء وڌو ويو ته هو اسرئيل سان امن ٺاه ڪري. ان ڳالھہ کي خاص طور شام، جنهن جو پڻ لبنان جي معاملن ۾ شروع کان هڪ اهم ڪردار رهيو آهي، قبول ڪرڻ لاء تيار نه هو. بهرحال بشير جمائل تي ان ڳالھه لاء آمريڪا پاران به زور وڌو ويو ۽ هن نيٺ اسرائيل وڃي ان امن ٺاه تي صحيح ڪئي. پر اسرئيل جي اڳواڻن پاران ساڻس جيڪو هتڪ آميز ۽ پنهنجي ٻالڪي جيان ورتاء ڪيو ويو ان سندس عزت نفس کي متاثر ڪيو. اسرائيل جي اڳواڻن پاران کيس او ڇوڪرا ڪري مخاطب ڪيو ويو. سندس چوڻ هو ته لبنان هڪ خودمختيار ملڪ آهي ۽ هو ان جو صدر آهي ۽ ساڻس سندس ان رتبي جي لحاۡظ کان ئي ورتاء ٿيڻ گھرجي ها. ڪجھ عرصي کان پوء بشير جمائل به قتل ٿي ويو ۽ سندس جاء تي سندس ڀاء امين جمائل کي نئون صدر چونڊيو ويو.
اسرائيلي فوج کي لبنان ۾ اهي مقصد حاصل نه ٿي سگھيا جن جي حاصل ڪرڻ لاء هن لبنان تي ڪاه ڪئي هئي ۽ اتان جي ماڻهن جو قتل عام ڪيو هو. رابرٽ فسڪ بائبل جي هڪ آيت جو حوالو ڏنو آهي جنهن ۾ يهودين کي هزارين سال اڳ ئي ئي لبنان ۾ مداخلت کان منع ڪئي ويئي هئي جيڪا ڳالھہ سندن لاء هاڃيڪار ٿي سگھي ٿي.
اسرائيلي فوج بيروت مان نڪري ويئي پر ان ڏکڻ لبنان جي هڪ حصي کي سيڪيوريٽي زون جي طور پنهنجي قبضي ۾ رکڻ چاهيو ٿي. پر لبنان اڃا شانت نه هو. هڪ ته اڃا ملڪ ۾ گھڻ قومي فوج موجود هئي ۽ ٻيو ته پي ايل او جي بيروت مان انخلاء کانپوء مختلف لبناني ويڙهاڪ گروه سامهون آيا هئا. اهڙي ريت صورتحال بلڪل هڪ نئون رخ اختيار ڪيو هو.