ڪامريڊ نور ظهير جو پاڪستان
ڀارت رواني ٿيڻ کان اڳ آخري ڊنر کين عابد حسن منٽو ڏنو هو. منٽو پنهنجي کاٻي ڌر جي خيالن ءِ سياست جي حوالي سان سڃاتو وڃي ٿو پر هتي سندس بلڪل هڪ مختلف تصوير سامهون اچي ٿي. سندس خيال موجب وفد کي موئن جو دڙو جي کنڊرن ءِ سيوهڻ ۾ وقت وڃائڻ بجائي سڌو ڪراچي کان لاهور اچڻ گھرجي ها. ڇاڪاڻ ته اهو سڀڪجھ ماضي آهي ءِ اسان کي حال ۾ رهڻ گھرجي. ساڳي ريت مارڪسزم متعلق سندس اهو خيال آهي ته اهي ڪاله جا نظريا آهن ءِ اسان کي اڄ ۾ جيئرو رهڻ گھرجي. پنهنجي پهرين ڪتاب جي پڄاڻي هن لاهور ۾ شاهي قلعي جي حوالي سان ڪئي آهي. هن قلعي ءِ پاڪستان جي جيلن ۾ سجاد ظهير جي گذاريل وقت متعلق هو ٻڌائي ٿي ته هن ڪڏهين ان ڳاله جو ذڪر نه ڪيو ته پاڪستان جي جيلن ۾ مٿس ڇا ٿي گذريو پر سندس پٺي تي چيلھه وٽ هڪ ڦٽ هو جيڪو ڀارت ۽ سوويت يونين ۾ هر قسم جي علاج ڪرائڻ جي باوجود آخر تائين ٺيڪ نه ٿي سگھيو ۽ سندس لاءِ تڪليف جو باعث رهيو.
ڀارت ۾ ڪانگريس تي هندوتا جا اثر ته بلڪل واضح آهن پر مون کي اها ڄاڻ ناهي ته ڪميونسٽ ءِ ٻين کاٻي ڌر جي جماعتن تي ان جا گھڻا اثر آهن. پاڪستان ۾ هن لاهور ۾ قدم رکڻ سان ئي اهو اندازو لڳائي ورتو هو ته هتي کاٻي ڌر ڪيترو وکريل آهي ءِ ڪيترن گروپن ۾ ورهايل آهي. ٻيو ته ڪراچي جي نيپا آڊيٽوريم ۾ جهڙي ريت پروگرام جي شروعات مقدس آيتن سان ڪئي وڃي ٿي ان کي ڪنهن کاٻي ڌر جي پروگرام لاء مناسب نه ٿي سمجھي پر اها پاڪستان ۾ هڪ روايت بڻجي چڪي آهي جنهن جي کاٻي ڌر جا گھڻا ماڻهو حمايت ڪن ٿا.
ٻيون ڀيرو ڪامريڊ نور ظهير نو سالن کانپوء پاڪستان آئي هئي. اهو هڪ لحاظ کان سندس ذاتي دورو هو جنهن جو مقصد سندس ڪتاب جي مهورت هئي. اسلم خواجه، جنهن کي هو پنهنجو ننڍو ڀاء چئي ٿي، هن دوري جو ميزبان هو. هو شروع ۾ ئي ڀارت، جنهن جي آئي ٽي جي حوالي سان سڄي دنيا ۾ مشهوري آهي، متعلق حيرت انگيز ڳاله اها ٻڌائي ٿي ته 2014 ۾ به ان جو واهگه جي سرحد تي ڪسٽم ڊپارٽمنٽ، جنهن کي سندس تصوير جي تصديق جي ضرورت پيش اچي ٿي، اڃا تائين بجائي اي ميل ءِ اسڪيننگ جي ترقي يافته طريقي جي فيڪس تي ڀاڙي پيو. هن اسلم خواجه جي شخصيت کي هڪ جملي ۾ نهايت جامع انداز ۾ بيان ڪيو آهي. پنهنجي ورتاء ۾ هو ڪامريڊ آهي، عادتن ۾ رولاڪ ءِ پننهنجي ڪپڙن جي حوالي سان فقيرآهي. هو هر لحاظ کان هڪ پيار جي قابل ماڻهو آهي پر اهڙو شخص آهي جنهن تي دوري جي رٿابندي ءِ ان جي پابندي جي حوالي سان ڀروسو نه ٿو ڪري سگھجي. منهنجي خيال ۾ اسلم، جنهن کي آئون اٽڪل چاليه سالن کان سڃاڻان ٿو ءِ جيڪو منهنجي نهايت ويجھو رهيو آهي، جي شخصيت جي ان کان بهتر سمجھاڻي نه ٿي ٿي سگھي.اسلم کيس عين وقت تي ٻڌايو ته هو ساڻس لاهور ۾ نه ٿي ملي سگھيو جنهن جي ڪري هن کي هڪ اهڙي شخص تي ڀروسو ڪرڻو پيو جنهن سان سندس امرتسر جي ڪانفرنس ۾ ملاقات ٿي هئي پر کيس سندس نالي جي به خبر نه هئي.اهو همراه سندس ڪراچي ايئر ٽڪيٽ جا پئسا به کڻي غائب ٿي وڃي ٿو.
ڪراچي ۾ ڪجھ گڏجاڻين ءِ ماڻهن سان ملاقاتن کانپوء هو سنڌ جي ٻين علائقن لاء رواني ٿئي ٿي. سندس چوڻ آهي ته سنڌ جو اصل احساس ڪراچي جي ميٽروپوليٽين ماحول کان نڪرڻ کان پنجاه ڪلوميٽر پوء ٿئي ٿو.پر ان وچ ۾ هو ڪوهي ڳوٺ ۾ ڊاڪٽر شيرشاه جي عورتن جي اسپتال به وڃي ٿي. ڪينجھر، نوري، ڄام نماچي ءِ شاه لطيف جو سر ڪاموڏ خاص طور تي ليکڪن ءِ فنڪارن لاء اتساه جا ڪارڻ آهن ءِ نور ظهير به انهن مان هڪ آهي. پنهنجي ويزا جي پابندين جي ڪري هو چاهڻ جي باوجود به پنهنجي هم نام نوري سان رات نه گذاري سگھي ءِ اتي ڪجھ وقت گذارڻ کانپوء حيدرآباد لاء رواني ٿي ويئي. حيدرآباد جي حوالي سان هڪ ته سندس ڄام ساقي سان ملاقات آهي جنهن جي شخصيت ءِ تڪليفن کي هن نهايت پيار ءِ محبت سان بيان ڪيو آهي. ٻي خاص ڳالھه هالا جي دستڪاري ءِ خاص طور تي ڀٽ شاه ۾ ڀٽائي جي مزار تي ٻولي کان اڻ واقفيت جي باوجود سڄي رات راڳ ٻڌنڌي گذارڻ ۽ مزار جو مشاهدو ڪرڻ آهي. حيدرآباد ۾ مختلف سياسي جماعتن ۽ اين جي اوز سان لاڳاپيل ۽ ڪجھ اڻ لاڳاپيل ڪامريڊن سان گڏجاڻي سندس لاء ڪافي ناخوشگور بڻجي وڃي ٿي. بخشل ٿلهو جي گھر ٿيل ان گڏجاڻي ۾ سهيل سانگي ءِ اسلم خواجه به موجود هجن ٿا. انهن سڀني جو جارحاڻو رويو هجي ٿو جڏهين ته اسلم خواجه ماٺ ڪري تماشو ڏسندو رهي ٿو. هو سوچي ٿي ته ان لاء ٻه ڳالهيون ٿي سگھن ٿيون. آيا اهو سڀ اڳ سوچي سمجھي ڪيو ويو يا ائين ئي ٿي ويو. بهرحال هو پاڻ اعتدال کان ڪم وٺندي صورتحال کي خراب ٿيڻ نه ٿي ڏيئي.
هڪ نهايت اهم سوال جيڪو پاڪستان جي کاٻي ڌر جي حلقن ۾ شروع کان بحث هيٺ رهيو آهي ۽ جنهن کي هن سفرنامي ۾ به مختلف جاين تي بحث هيٺ آندو ويو آهي ۽ جيڪو هن گڏجاڻي کانپوء به ليکڪا جي ذهن ۾ گردش ڪري رهيو هو ته سجاد ظهير جو جيئن ته هن ڌرتي سان ڪو تعلق نه هو ۽ نه ئي هو هن ملڪ جي ٻولين، ثقافت ۽ روايتن کان واقف هو ۽ ٻيو ته هو پارٽي کي هڪ بحراني حالت ۾ ڇڏي جيئرو جاڳندو صحيح سلامت پنهنجي وطن هليو ويو اهو سڀڪجھ گڏجاڻي ۾ شريڪ همراهن جي ڪاوڙ جو باعث ٿي سگھي پيو. اهي سڀ ڳالهيون درست آهن ۽ انڊيا جي ڪميونسٽ پارٽي تي ان لحاظ کان تنقيد به ٿيندي رهي آهي پر سجاد ظهير جيڪي اٺ سال هتي گذاريا، ڪميونسٽ پارٽي کي نئين سر منظم ڪيو ءِ جيل جون سختيون سٺيون اهو به هڪ لحاظ کان هن ملڪ جي ترقي پسند تحريڪ ۾ سندس ڪنٽريبيوشن آهي جنهن کي نظرانداز نه ٿو ڪري سگھجي ءِ جنهن جو اعتراف به ڪرڻ گھرجي.
ان کانپوء ڪراچي ۾ ڪجھ وقت گذارڻ کانپوءِ هو لاهور رواني ٿئي ٿي. هتي انتظار حسين سان سندس هڪ مختصر ملاقات ٿئي ٿي جنهن ۾ هو کيس چئي ٿو ته کيس سندس ڪتاب ”ميري حصي ڪي روشنائي“ ۾ پنهنجي وڏي چاچا خلاف نه لکڻ گھرجي ها جيڪا ڳالھه هن کي پسند نه ٿي اچي پر کيس ان سان بحث ڪرڻ جو موقعو نه ٿو ملي سگھي.
اسلام آباد حڪمرانن جو شهر آهي. اتان جا ماڻهو ڪنهن نه ڪنهن ريت اقتدار جي ايوانن سان لاڳاپيل هوندا آهن. ڪراچي ۽ لاهور جي زندگي جو جيڪو تنوع ۽ سرگرمي آهي اها هتي گھٽ ئي نظر اچي ٿي. بس هڪ طئي ٿيل روٽين جي زندگي آهي. ڪتاب جي مهورت، دوستن سان ملاقاتون ءِ سندن دعوتن کانسواء اسلام آباد کان ٿوري مفاصلي تي ٽيڪسيلا جا پراڻا آثار، ٻڌسٽ يونيورسٽي ۽ جوليان وغيره آهن جيڪي کيس سوچڻ لاء مواد فراهم ڪن ٿا.
لاهور واپسي لاء هو موٽر وي جي بجائي جي ٽي روڊ جي چونڊ ڪري ٿي. ان روڊ تي هن اصل ۾ پنجاب جي ننڍن وڏن شهرن جي گھما گهمي، جيڪا موٽر وي جي ويراني ۾ موجود ناهي، کانسواء ان روٽ کي ڏسڻ چاهيو ٿي جيڪو سجاد ظهير فيض جي چوڻ تي جنرل اڪبر سان ملاقات لاء اختيار ڪيو هو. ان سفر دوران هو اهو سوچي ٿي ته ڇا سجاد ظهير کي اها ڄاڻ نه هئي ته فوج جي تنظيم جهڙي ريت ٿئي ٿي ان ۾ اها نظم و ضبط ءِ فرمانبرداري جي تابع هونڌي آهي ءِ ان لحاظ کان اها هميشه انقلاب جي مخالفت ۾ ئي هونڌي آهي. هن ڪيئن مٿن ڀروسو ڪري ورتو. اهو به ممڪن آهي ته هو ٿڪجي پيو هجي ءِ واپس پنهنجي گھر وڃڻ چاهيندو هجي ءِ اهو سوچيو هجي ته بس اها ئي هڪ واپسي جي واٽ ٿي سگھي ٿي. هن سفر جي حوالي سان ان ٿورڙي درستگي جي ضرورت آهي ته اسلام آباد کان لاهور ايندي جهلم پهرين اچي ٿو ءِ گجرانوالا پوء جڏهين ته ڪتاب ۾ ان جي ترتيب ٻي نموني سان آهي.
ٽيون ڀيرو پاڪستان اچڻ جو ڪارڻ ڪراچي لٽريچر فيسٽيول هو. ان ميلي ۾ عصمت چغتائي جي ڪتاب جي ترجمي جي حوالي سان سندس شرڪت کانسواء محمد علي ٽالپر ۽ خاص طور تي ڊاڪٽر اديب رضوي سان ملاقات ۽ SIUT جي سرگرمين ۾ شرڪت ذڪر جوڳيون ڳالهيون آهن. قديم آثارن ءِ تاريخ ۾ سندس دلچسپي جي هڪ جھلڪ ته ٽيڪسيلا جي دوري جي وقت ڏسي سگھجي ٿي پر موئن جو دڙو جي حوالي سان معاملو بلڪل ئي مختلف آهي. جيڪو وقت هن اتي گذاريو اهو هڪ عام سياح جي لاء ڪافي کان وڌيڪ هو پر پوء به سندس تسلي نه ٿي ۽ کيس اها شڪايت رهي ته پروگرام ۾ هڪ ڏينهن جي هير ڦير ٿيڻ ڪري هو تفصيل سان سڄي سائيٽ کي نه ڏسي سگھي. ان جي باوجود سندس مشاهدو ڪافي گهرو هو. خاص طور اتي ڊيٿ چيمبر جي موجودگي جو ذڪر جنهن کي گھڻا ماڻهو نظرانداز ڪري ويندا آهن.
سکر ۾ SIUT ءِ درازا ۾ سچل سر مست جي مزار تي حاضري ڏيڻ کانپوء واپس ڪراچي اچي ٿي جتي هو پنهنجن ڪجھ دوستن سان ملاقات ڪري ٿي ۽ انهن جي دعوتن ۾ شريڪ ٿئي ٿي. ڪتاب جي پڙهڻ دوران اهو خيال هر هر منهنجي ذهن ۾ ايندو رهيو ته ڪامريڊ جڏهين به پاڪستان اچي ٿي ته سندس ميزبان هميشه اين جي اوز، انساني حقن جا ڪارڪن، اڳوڻا ڪامريڊ ءِ سندس ذاتي دوست رهيا آهن. هن پاڪستان جي ڪنهن ڪميونسٽ گروپ سان رابطو نه ڪيو ۽ نه انهن مان ڪنهن سان ملڻ جي ڪوشش ڪئي. هڪ لحاظ کان ان جو جواب هن اڻ سڌي ريت انجمن ترقي پسند مصنفين جي حوالي سان هن ريت ڏنو آهي ته هن انجمن جي همراهن سان ملڻ کان ان ڪري لنوايو ته هڪ ته اها گھڻن گروهن ۾ ورهايل آهي ۽ ٻيو ته ان تي غير اديبن جو قبضو آهي جيڪي ان کي پنهنجن مفادن لاء استعمال ڪن ٿا. ذري گھٽ اها صورتحال ڪميونسٽ ءِ کاٻي ڌر جي گروپن جي آهي جن مان هر ڪنهن کي پنهنجي جماعت جي صحيح هئڻ جو يقين آهي.
ڪامريڊ جا پاڪستان جي ماڻهن، ثقافت ۽ ٻولي سان جيڪي لاڳاپا آهن ۽ جهڙي ريت هن هڪ عام ماڻهو جي نظر سان حالتن کي ڏٺو آهي ان سان هن ڪتاب جي اهميت هن ريت وڌي وڃي ٿي ته اهو ساڳي وقت هڪ پرڏيهي جي نڪته نظر سان گڏ هڪ اندر جي ماڻهو جي نڪته نظر، احساسن ۽ جذبن جي پڻ ترجماني ڪري ٿو.