انسان جو سفر
جيئن ٻين جانورن جا مختلف قسم آهن ائينYuval Noah Harari پنهنجي ڪتاب Sapiens: A Brief History of Humankind – ۾ ڄاڻائي ٿو ته هڪ لک سال اڳ ڌرتي تي ڇھہ قسم جا انسان موجود هئا جيڪي مختلف علائقن جهڙوڪ آفريڪا، يورپ ۽ انڊونيشيا جي ٻيٽن وغيره تي رهندا هئا. ستر هزار سال اڳ تائين انهن جي هڪ قسمSapiens، جن کي ليکڪ موجوده انسان جي پرکن طور پيش ڪري ٿو، اوڀر آفريڪا جي هڪ ڪنڊ ۾ هڪ غير اهم جانور طور پنهنجي زندگي گذاريندو هو. اتان پوء هو ٻين علائقن ۾ آيو ۽ اتي اڳ جيڪي ٻين قسمن جا انسان رهندا هئا انهن کي ختم ڪري پاڻ هڪ اڪيلي انسان طور باقي رهيو آهي. اهو جسماني طور ٻين جانورن جي ڀيٽ ۾ هڪ ڪمزور جيو هو جيڪو انهن جو مقابلو نه ڪري سگھندو هو ۽ بين جانورن جي شڪار ڪيل جانورن ۾ بچيل هڏن تي گذارو ڪندو هو. شروع ۾ هن جيڪي پٿر جا اوزار ٺاهيا انهن جو اهم مقصد ئي ٻين جانورن جي ڇڏيل هڏن مان رهيل کهيل ماس حاصل ڪرڻ هونڌو هو. هٿن جي آزاد ٿيڻ سندس لاء هڪ سهولت پيدا ڪري ڇڏي. ان سان سان ڄڻ کيس وڻن جي ميون وغيره تائين پهچ حاصل ٿي ويئي. ساڳي وقت اتفاق سان کيس پٿرن جي رڳڙڻ سان باه ٻارڻ جو جيڪو هنر هٿ اچي ويو ان سندس لاء گھڻي سهولت پيدا ڪري ڇڏي. اڳ کيس ڪچو گوشت وغيره چٻاڙي کائڻ ۾ ڪلاڪ لڳي ويندا هئا جڏهين ته هاڻي هو ان کي باه تي پچائي ڪجھ دير ۾ کائي هضم ڪري سگھيو ٿي ۽ باقي وقت ٻين سرگرمين ۾ لڳائي سگھيو ٿي.
انسان جي رابطي جي صلاحيت Cognitive Revolution ۽ خاص طور ٻولي ان جي وڏي تعداد ۾ گڏ ٿيڻ ۽ دشمن تي حاوي ٿيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هونئن ڳالهائڻ ۽ رابطي جي صلاحيت ته ٻين جانورن ۽ خاص طور باندرن ۾ به آهي ۽ اهي به هڪٻئي کي عقاب ۽ شينهن جي اچڻ جي خطرن کان آگاه ڪري سگھن ٿا پر منجھن اها صلاحيت محدود آهي جڏهين ته انسان ۾ اها گھڻي آهي. هو رڳو ڪم جي ڳاله نه ٿو ڪري پر ساڳي وقت گھڻيون ڪوڙيون سچيون ڳالهيون ۽ گھڻا قصا ڪهاڻيون پڻ گھڙي ۽ ٻڌائي سگھي ٿو. شروعاتي مذهب ۽ عقيدن جو بنياد اهي قصا ۽ ڪهاڻيون ئي هيون. جيڪڏهين اها صلاحيت نه هجي ها ته انسان رڳو پنهنجي اوسي پاسي ۽ ڄاڻ سڃاڻ وارن ڪجھ ڄڻن کي ئي گڏ ڪري سگھي ها ۽ پنهنجو پاڻ کي ٻين علائقن تائين ڦهلائي هڪ حاوي حيثيت ۾ نه آئي سگھي ها. انهن قصن ڪهاڻين مان ئي شورعاتي مذهب جي تخليق ٿي ۽ هن مقامي طور فطرت جي شين جهڙوڪ وڻ ٽڻ، جبل، چنڊ، ستارن ۽ سج کي پوڄڻ شروع ڪيو جن تائين پهچ لاء پروهتن ۽ مذهبي پيشوائن وغيره جو طبقو پيدا ٿيو.
انسان اٽڪل پنجيتاليه هزار سال اڳ ڪنهن ريت ٻيڙي وعيره ٺاهي سمنڊ پار ڪري آسٽريليا جي کنڊ ۾ پهچي ويو. هڪ ڪمزور جيو، انسان، جڏهين ڪجھ صلاحيتن ملڻ سان هڪ طاقتور حيثيت ۾ اچي ويو ته ڄڻ سڄي ڌرتي ۽ ان جي ٻي جيوت لاء هڪ آزار بڻجي ويو. آسٽريليا ۾ پهچڻ سان ئي هن اتان جي جانورن کي قتل ڪرڻ ۽ ٻوٽن کي تباه ڪرڻ شروع ڪيو ۽ نتيجي ۾ ڪيتريون ئي جنسون ماڳيئي ختم ٿي ويون. گھڻا ماهر ان کي موسم ۽ ماحول جي تبديلي جو نتيجو قرار ڏين ٿا پر ليکڪ ان کي دليلن سان ٿابت ڪيو آهي ته ماحول کان وڌيڪ ان ۾ انسان جي پنهنجين عادتن ۽ افعالن جو وڏو ڪردارهو. ساڳي ريت انسان جي آمريڪا پهچڻ متعلق هو ٻڌائي ٿو ته ان وقت ائٽلانٽڪ ۽ پئسيفڪ سمنڊ گھڻا اونها نه هونڌا هئا ۽ انسان پنڌ انهن مان لنگھي سگھندو هو. هن ان مقصد لاء ٿڌ کان بچڻ جو بندوبست ڪندي سائيبيريا جي واٽ ورتي ۽ ان ريت الاسڪا پهتو. هتي به اڳ موجود ٻوٽن ۽ جانورن سان سندس ساڳيو ورتاء هو جيڪو ٻين علائقن ۾ رهيو هو ۽ گھڻي جيوت کي هن ٿوري ئي عرصي ۾ ناس ڪري ڇڏيو.
انسان هزارين سالن تائين شڪار ۽ جھنگلي ٻوٽن ۽ ميون تي گذارو ڪندو رهيو. اتفاق سان کيس اناج جو داڻو هٿ اچي ويو جيڪو سندس لاء زراعت جي هڪ نئين دور جي شروعات ثابت ٿيو. ان سان سندس زندگي جي سڄي طريقه ڪار ۾ تبديلي اچي ويئي. هو جنهن جي لاء سڄي ڌرتي پنهنجو گھر هوندي هئي ۽ ڪيڏي مهل ۽ ڪٿي به هو وڃي رهي سگھيو ٿي. هاڻي هڪ خاص علائقي تائين محدود ٿي ويو. اڳ وٽس پنهنجي لاء وقت هوندو هو جڏهين ته هاڻي کيس ڪم کان فرصت نه هئي ۽ جسماني طور هو ڪمزور ۽ بيمار ٿي ويو هو. اهڙي ئي ريت سندس خوراڪ پڻ جيڪا مختلف ٻوٽن، ميون ۽ مختلف جانورن جي گوشت تي ٻڌل ۽ غذائيت سان ڀرپور هونڌي هئي اها هاڻي محدود ۽ گھٽ غذائيت واري ٿي ويئي هئي. ساڳي وقت هن پنهنجين ٻنين لاء جھنگلن کي ناس ڪرڻ شروع ڪيو. اڳ ڪنهن وڻ کي وڍڻ کان اڳ اهو سوچبو هو ته متان ان ۾ ڪا روح ۽ آتما نه هجي جيڪا ناراض ٿي وڃي پر هاڻي اهو وهم به ختم ٿي ويو هو. جيتوڻيڪ انسان جي زندگي ۾ بي يقيني اڳ به هئي ۽ کيس شڪار نه ملڻ ۽ ڪنهن جانور جو کاڄ ٿي وڃڻ جو ڊپ هميشه رهندو هو پر هاڻي اها اڃا وڌي ويئي هئي. قدرتي آفتن کانسواء ان ڳاله جو به خيال ڪرڻو پوندو هو ته هڪ ته ٻيا جانور حملو نه ڪن ۽ ٻيو اوسي پاسي ماڻهن جا ٻيا گروه ڪاه ڪري اهو اناج وغيره ڦري نه وڃن جيڪو ايندڙ سال ۽ ڪنهن اوکي ويل لاء ذخيرو ڪري رکيو ويو هجي.
بهرحال هن دو ر۾ انسان هڪ جاء تي سانتيڪو ٿي ويٺو. گروه جو تعداد وڌنڌو ويو ۽ ساڳي وقت مذهب جو دائرو به وڌنڌو ويو. وقت سان گڏوگڏ ٽي اهڙا عنصر پيدا ٿيا جن انسان کي وسيع پئماني تي گڏ ٿيڻ جو بنياد فراهم ڪيو. ان ۾ هڪ پئسو هو. هڪ ڊگھي تجربي ۽ وقت کانپوء انسان جڏهين ڏٺو ته شين جي ڏي وٺ جي نظام ۾ ڏکيائيون آهن ۽ اهو گھڻو ڪارگر ناهي ته پوء هن سون، چاندي ۽ ٻين ڌاتن جا سڪا ٺاهيا. اهڙو سڪو سڀ کان اڳ سمير ۾ رائج ڪيو ويو. انهن سڪن تي وقت جي حاڪم جي مهر هونڌي هئي. ان قانوني حيثيت کانسواء ماڻهو ان کي ڏي وٺ جي ذريعي طور قبول ڪندا هئا ۽ انهن جو ان تي اعتبار هونڌو هو. ڏٺو وڃي ته اها ساڳي صورتحال اڄ ڪاغذ جي نوٽن جي آهي. اهو سڪو ڪنهن مذهب ۽ ملڪ جي فرق کانسواء هر ماڻهو قبول ڪندو هو جنهن سان واپار کي به ترقي ملي ۽ ساڳي وقت ماڻهو به هڪٻئي جي ويجھو ٿيا. اهڙي ريت هر قبيلي ۽ گروه جو الڳ ديوتا هونڌو هو.اسلام ۽ عيسائيت وغيره جي هڪ خدا جي نظرئي وارن مذهبن جي اچڻ جي ڪري مختلف علائقن ۽ ٻولين وغيره جي ماڻهن جو ويجھو اچڻ ممڪن ٿي ويو. مختلف سلطنتن جي قيام پڻ ماڻهن جي مختلف گروهن کي ويجھو آڻڻ ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو.
ڪجھ صدين اڳ تائين يورپ جو عالمي معاملن ۾ ڪو اهم ڪردار نه هو. ايشيا جون مختلف سلطنتون جهڙوڪ خلافت عثمانيا ۽ مغل سلطنت وغيره ئي اهم ڄاتيون وينديون هيون. ان سلسلي ۾ آمريڪا جي دريافت ۽ هندوستان ۽ ٻي دنيا ڏانهن بحري ٻيڙن جو موڪلڻ هڪ اهم قدم هو. جڏهين خبر پيئي ته انهن ملڪن ۾ سون، چاندي ۽ خزانن جا ڍير آهن ته يورپ جا ننڍا وڏا ملڪ ۽ انهن جا ماڻهو اوڏانهن ڪاهي پيا. انهن مهمن جي هڪ ڳاله ته اها هئي ته انهن لاء سيڙپ حڪومت پاران گهٽ ڪئي ويندي هئي پر ايسٽ انڊيا ڪمپني جيان مختلف ملڪن ۾ ڪمپنيون ٺهنديون هيون جيڪي جوائنٽ اسٽاڪ ڪمپنين طور اسٽاڪ ايڪسچينجن ۾ رجسٽر ٿينديون هيون ۽ ماڻهو انهن جا شيئر خريد ڪندا هئا. جيڪي بحري جهاز انهن مهمن لاء روانا ٿيندا هئا اهي هٿيارن سان ليس هونڌا هئا ۽ لٺ ۽ چٺ ٻنهي جو استعمال ٿيندو هو. ساڳي وقت هڪ خاص ڳاله اها هونڌي هئي ته انهن جهازن ۾ ڪوهڪ اڌ سائنسدان به ضرور هوندو هو جنهن جو ڪم انهن ملڪن جي ٻوٽن، جانورن ۽ ماڻهن جي ٻولي ۽ رسم رواج وغيره متعلق معلومات گڏ ڪرڻ هونڌو هو. چارلس ڊارون به اهڙي ئي هڪ جهاز ۾ سفر ڪيو هو ۽ پنهنجي انسان جي ارتقاء جي نظرئي لاء ضروري معلومات گڏ ڪئي هئي. اهڙي ريت يورپ ۾ جيڪو سائنس جو انقلاب آيو ان ۾ انهن شين جو وڏو ڪردار ھو.
انسان جيڪو اڳ رڳو ٻوٽن مان توانائي حاصل ڪندو هو هن توانائي جا نوان ذريعا ڳولهي ورتا ۽ مٿس اهو راز کليو ته جيڪڏهين سج مان توانائي حاصل ڪئي وڃي ته ان جو ڪو انت ناهي ۽ انسان لاڳيتو ان مان فائدو حاصل ڪري سگھي ٿو. هن وقت انسان جي سڀ کان وڏي دولت علم آهي. جيڪي ٻيا وسيلا ۽ خزانا اڳ اهم سمجھيا ويندا هئا انهن جي اهميت گھٽجي ويئي آهي.
انسان جي آئندي متعلق گھڻيون اڳڪٿيون ٿي رهيون آهن. ليکڪ به جينز ۾ تبديلين وسيلي هڪ نئين انسان جي تخليق جو ذڪر ڪري ٿو پر ساڳي وقت هو اها ڳاله پڻ ڪري ٿو ته انهن تجربن ۾ گھڻيون حيرتون پڻ لڪل آهن. جيئن ويهين صدي جي آخر ۾ سائنسدانن جو انٽرنيٽ ۽ ان سان لاڳاپيل شين ڏانهن ڪو ڌيان ئي نه هو پر اهي شيون سامهون اچي ويون. ساڳي ريت ممڪن آهي ته ڪي اهڙيون شيون ظاهر ٿين جن ڏانهن هن وقت ڪنهن جو ڌيان ناهي.
اهو انسان جي ارتقاء جو هڪ مختصر پر جامع جائزو آهي جنهن تي هن وقت سڄي دنيا ۾ بحث هلي رهيا آهن.