ڀارت جا سنڌي ۽ سنڌيت جو بار
سنڌ ۾ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي وقت يوپي، بهار ۽ ڀارت جي ٻين علائقن مان جيڪي پناهگير آيا انهن وٽ ان جي لاء اهو جواز ۽ دليل هو ته انهن هن ملڪ جي ٺاهڻ لاء جدوجهد ڪئي هئي ۽ قربانيون ڏنيون ھيون ان ڪري هن ملڪ ۽ ان جي هر شي تي سندن حق هو. پر ان جي ڀيٽ ۾ اهڙو ڪو جواز ۽ دليل سنڌ مان ڀارت لڏي ويندڙ سنڌي هندن وٽ نه هو ۽ اهڙي ريت انهن جو انهن علائقن تي ڪو حق به نه هو جتي هو لڏي ويا هئا. بمبئي ۾ ته سرڪار انهن کي شهر کان پري الهاس نگر ۾ ڪئمپ ۾ رهايو هو ته جيئن شهر ۾ اها صورتحال پيدا نه ٿئي جيڪا 6 جنوري 1948 تي ڀارت مان لڏي آيل پناهگيرن جي ڪري ڪراچي ۾ پيدا ٿي هئي ۽ سڄي سنڌ مان هندن جي لڏپلاڻ ۾ وڏي پئماني تي واڌارو اچي ويو هو.
پر حيدرآباد کان ٿر جي رستي راجستان ۽ گجرات لڏي ويندڙن لاء اها صورتحال نه هئي. ريٽا ڪوٺاري پنهنجي ڪتاب The Burden of Refuge- Partition Experiences of Sindhis of Gujrat ۾ ٻڌائي ٿي ته اتان جا ماڻهو کين بلڪل قبول ڪرڻ لاء تيار نه هئا. کين کڻي ويندڙ ريل گاڏي جڏهين مارواڙ يا ٻئي ڪنهن شهر جي اسٽيشن تي پهتي ٿي ته اتي کين لهڻ نه ٿي ڏنو ويو ۽ کين اڳتي ڪنهن ويران جاء ڏانهن اماڻيو ويو ٿي.
سنڌي هندو گھڻي ڀاڱي ڀارت جي چار رياستن گجرات، مهاراشٽر، مديا پرديش ۽ راجستان ۾ آهن. انهن مان گھڻي ڀاڱي بمبئي ۽ گجرات جي مختلف شهرن ۾ رهن ٿا. شروع ۾ ڪراچي مان سمنڊ رستي جيڪي ماڻهو ويا انهن گھڻو ڪري بمبئي جو رخ ڪيو ۽ پوء جيڪي سمنڊ ۽ ريل رستي ويا انهن راجستان ۽ گجرات جي ويجھي بندرگاهن ۽ شهرن ۾ پنهنجو ٺڪاڻو ڪيو. پڙهيل ڳڙهيل ۽ سرڪاري نوڪرين وارن ماڻهن جو گھڻو تعداد دهلي ۽ بمبئي ۾ وڃي رهيو. جڏهين ته واپاري طبقي ۽ ٻين ڪاروباري موقعن ۽ امن امان جي صورتحال جي ڪري گجرات کي ترجيح ڏني. گجرات ۽ راجستان سنڌ جي جاگرافيائي لحاظ کان ويجھو هئڻ ۽ ان سان تاريخي ۽ ثقافتي ويجھڙائي هئڻ ڪري به سنڌين لاء وڌيڪ ترجيح جوڳا هئا.
سنڌ ۾ هندو هڪ ڊگھي عرصي تائين مسلمانن سان گڏ ۽ مسلم حاڪمن جي حڪومت ۾ رهندا آيا آهن. انهن جي هڪ وڏي تعداد اورنگزيب جي غير مسلمن ڏانهن اسهپ وارين پاليسين ۽ ان کان پوء مغل سلطنت جي وکرجڻ جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل غيرمستحڪم سياسي حالتن جي ڪري ٻه ٽي صديون اڳ پنجاب، ڪاٺياواڙ، ڪڇ ۽ ٻين ڀرپاسي وارين رياستن مان لڏي اچي سنڌ کي پنهنجو گھر ٺاهيو هو. سندن چوڻ هو ته اهي 712 عيسوي ۾ محمد بن قاسم جي حملي وقت سنڌ مان لڏي ويا هئا ۽ پوء اٽڪل هڪ هزار سالن کانپوء وري پنهنجي وطن موٽي آيا هئا. انگريزن جي اچڻ کان اڳ به جيتوڻيڪ ساڻن امتيازي ورتاء ڪيو ٿي ويو پر مسلمانن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تعليم يافته هئڻ ڪري حڪومت جو وهنوار گھڻو ڪري هندو عامل ئي هلائيندا هئا جڏهين ته واپار وڙو به سندن ئي هٿ ۾ هو. ان ڪري هڪ مذهبي ٿورائي هوندي به سنڌ جي شهرن ۾ انهن جي گھڻائي هونڌي هئي. انگريزن پاران خاص طور تعليم ۽ زراعت جي شعبي ۾ جيڪي سڌارا آندا ويا انهن جو گھڻو فائدو به کين ئي پهتو. ڇاڪاڻ ته شهر جي اسڪولن کي حڪومت پاران جيڪا مدد فراهم ڪئي ويئي ٻهراڙين کي ان کان محروم رکيو ويو ۽ انهن کي مدرسن وغيره جي پراڻي سرشتي تي ئي ڇڏيو ويو. ساڳي ريت ان کان اڳ هندو سوائي ڪجھ استشنائن جي زرعي زمين خريد نه ڪري سگھندو هو پر انگريزن پاران ان پابندي کي پڻ ختم ڪيو ويو. اهڙي ريت سرڪاري نوڪرين ۽ مجموعي طور معاشي لحاظ کان مسلمانن جي ڀيٽ ۾ انهن جي هڪ حاوي حيثيت هئي.
مذهبي لحاظ کان سنڌ جو هندو ڀارت جي ٻين علائقن جي هندن کان بلڪل مختلف هو. هتي پيشي جي حوالي سان عامل ۽ ڀائي بند وغيره جي ورهاست ۽ سڃاڻپ هئي پر ذات پات يا ڇوت ڇات جو هڪ سخت قسم جو نظام نه هو. اهي ساڳي وقت هندو ديوتائن جي به پوڄا ڪندا هئا ته گردوارن ۾ گرو گرنٿ کي به تعظيم ڏيندا هئا پر خالصه سندن عقيدي جو حصو نه هو ۽ مسلمان صوفين جي مزارن تي به حاضري ڀريندا هئا. اها ڳالهہ ٻين علائقن جي هندن لاء حيرت جوڳي هئي.
پر اها صورتحال گھڻي عرصي تائين ائين نه رهي. آزادي جي تحريڪ جي زور وٺڻ کانپوء انگريزن
کي ملڪ جي ٻين حصن جيان ان جو ٽوڙ مذهبي فسادن ڪرائڻ جي صورت ۾ نظر آيو. آريه سماج، هندو مهاسڀا ۽ شدي ڪرڻ وارين تحريڪن جا اڳواڻ خاص طور پنجاب مان سنڌ ۾ اچي هتان جي هندن کي پڪو هندو ٺاهڻ لاء وڌيڪ سرگرم ٿي ويا هئا. مارچ 1928 ۾ لاڙڪاڻو ۾ شدي جي مسئلي تي هندو مسلم فساد ٿيا جن کي محمد ايوب کهڙي ختم ڪرايو. شروع ۾ جيتوڻيڪ ڪجھ هندو اڳواڻ سنڌ جي بمبئي کان ڌار ٿيڻ جي حق ۾ هئا پر هندو مسلم فسادن انهن ۾ هڪ ڊپ پيدا ڪري ڇڏيو هو ۽ اهي ان جي مخالفت ڪرڻ لڳا هئا. 1935 ۾ سنڌ جي بمبئي کان ڌار ٿيڻ ۽ 1939 ۾ منزل گاه جي فسادن صورتحال کي اڃا وڌيڪ گنڀير ڪري ڇڏيو هو. ڪانگريس مان انهن جو ويساه ختم ٿي ويو هو ۽ ان کي انهن مسلمانن جي جماعت سمجھيو ٿي جيڪا سنڌ جي هندن جو تحفظ نه ٿي ڪري سگھي. خاص طور تي نوجوانن جو لاڙو آر ايس ايس ڏانهن وڌنڌو ويو ۽ سنڌ جي مختلف شهرن ۾ ان جي شاخن جو تعداد وڌڻ لڳو.
جيتوڻيڪ 1940 کانپوء جڏهين پاڪستان جي تحريڪ زور وٺڻ شروع ڪيو هو سنڌ ۾ ائين هندو مسلم فساد نه ٿيا هئا جيئن پنجاب ۽ بنگال وغيره ۾ ٿيا هئا پر صورتحال ۾ ڊپ ۽ غير يقيني هئي. پاڪستان ٺهڻ کانپوء گھڻا هندو لڏڻ لاء تيار نه هئا. ڪوئيٽا ۽ پوء 6 جنوري 1948 جي يوپي ۽ بهار مان لڏي آيل پناهگيرن، جن کي هندن جي گھرن جي ضرورت هئي، جي ڪراچي ۾ ڪيل فسادن جي ڪري وڏي پئماني تي لڏپلاڻ ٿي. ان کانسواء خاص طورسياسي ڪارڪنن کي زوري لڏڻ تي مجبور ڪيو ويو جيئن ليکڪ ڪيرت ٻاٻاڻي، جيڪو ڪميونسٽ پارٽي سان لاڳاپيل هو، جو چوڻ آهي ته هو سنڌ مان وڃڻ لاء تيار نه هو پر کيس زوري کڻي جهاز ۾ ڦٽو ڪيو ويو.
هتان لڏي ويندڙ ماڻهن ۽ خاص طور انهن کي جن کي ڪئمپن ۾ رهڻو پيو انيڪ مسئلن کي منهن ڏيڻو پيو. بمبئي جي حوالي سان جيتوڻيڪ مقامي ماڻهو انهن کي قبول ڪرڻ لاء تيار نه هئا پر اتي ڌڪار ۽
نفرت جو اهڙو ماحول نه هو جيڪو ماس نه واپرائيندڙ وشنو ۽ جين عقيدي وارن جي گھڻائي وارين رياستن گجرات ءَ راجستان وغيره ۾ هو. ثقافتي ۽ تاريخي لحاظ کان جيتوڻيڪ انهن رياستن جا ماڻهو سنڌ ۽ سنڌين جي ويجھو رهيا آهن پر اهي انهن نون آيلن کي ڪنهن به صورت ۾ قبول ڪرڻ لاء تيار نه هئا. سندن چوڻ هو ته اهي مسلمانن جهڙا ماڻهو آهن جيڪي نه رڳو انهن جهڙا ڪپڙا پائين ٿا پر انهن وانگر گوشت به واپرائين ٿا. ان ۾ هڪ ٻيو معاشي عنصر پڻ شامل ٿي ويو. سنڌين جي گجرات ۾ اچڻ جو هڪ ڪارڻ هتي واپار وغيره جا گھڻا موقعا ۽ هتان جو پرامن ماحول هو. گھڻا ماڻهو بلڪل هٿين خالي آيا هئا. خيرات گھرڻ يا پنڻ سندن طبيعت ۾ نه هو. هينئر به چيو وڃي ٿو ته ڀارت جي سنڌين ۾ غريب ته اوهان کي ملندا پر شايد ڪو پنڻ ۽ خيرات وٺڻ وارو ماڻهو نظر اچي. واپاري لحاظ کان هڪ سخت مسابقت واري ماحول ۾ انهن کي ٿورن وسيلن سان پنهنجو ڪاروبار شروع ڪرڻو پيو. ان ۾ هڪ ته انهن ٻين جي ڀيٽ ۾ نفعو گھٽ تي ورتو جنهن جي ڪري سندس ڪاروبار گھڻو ٿي هليو جيڪا ڳالهہ مقامي واپاري لاء نقصانڪار هئي. ٻيو ان سان گڏوگڏ ٻه نمبر سامان ٺاهڻ ۾ به اهي گھڻو مشهور ٿي ويا. مثال طور الهاس نگر ۾ ٺهيل تي ٺپو يو ايس اي جو لڳل هونڌو. ساڳي وقت حڪومت کي پاڻ به ٽئڪس نه ڏيندا ۽ ٻين کي به نه ڏيڻ لاء چوندا. ليکڪا هڪ همراه جو مثال ڏنو آهي جنهن جو چوڻ آهي ته هو روز صبوح جو پنهنجن سڃاڻ وارن گھڻن ماڻهن کي ايس ايم ايس ذريعي سٺا قول موڪليندو آهي ۽ گڏوگڏ کين اها تاڪيد به ڪندو آهي ته ٽئڪس نه ڏيو. ليکڪا جڏهين هڪ واپاري کان اهو پڇيو ته اوهان ٽئڪس ڇو نه ٿا ڏيو ته هن ٺه په جواب ڏنو ته جيڪڏهين ٽئڪس ڏينداسين ته پوء اهي مهانگين ڪارن ۾ گھمڻ ۽ هيرن جي منڊين پائڻ وارا عيش ڪيئن ڪري سگھنداسين.
پهرين پيڙهي پاڻ کي معاشي لحاظ کان مستحڪم ڪرڻ ۾ رڌل هئڻ جي ڪري مقامي ماڻهن جي نفرت تي گھڻو ڌيان نه ڏنو پر ان کانپوء ايندڙ نسلن لاء سماج ۾ اٿڻ ويهڻ ۽ پنهنجي جاء ٺاهڻ جي حوالي سان اهو هڪ وڏو مسئلو بڻجي ويو. سنڌين جي سڃاڻپ اها هئي ته اهي وڏن پيٽن وارا سيٺ آهن جيڪي پنهنجين ڌيئرن کي پڙهائڻ جي بجائي گھر ۾ ويهاري ننڍي عمر ۾ سندن شادي ڪرائي ڇڏين ٿا جڏهين ته سندن پٽ معمولي تعليم حاصل ڪري ڌنڌي ڌاڙي سان لڳي وڃن ٿا. ساڳي ريت منجھن ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ اٿڻ ويهڻ جي تميز به ناهي ۽ سنڌي گندا آهن. مڙد ۽ عورتون ڳاله ڳاله ۾ مسلمانن جيان ياالله ۽ يا خدا چون ٿا. گھڻن علائقن ۾ ماڻهو سنڌين کي رهڻ لاء گھر ڏيڻ لاء به تيار نه هونڌا هئا. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته ٻارن ۽ نوجوانن لاء اسڪولن، ڪاليجن ۽ پنهنجن دوستن يارن ۾ پاڻ کي سنڌي سڏائڻ عيب ۽ بيعزتي سمجھيو وڃڻ لڳو. اهڙي ريت سنڌي پڙهڻ ته پري جي ڳالهہ پر انهن پاڻ کي سنڌي چورائڻ ئي ڇڏي ڏنو ۽ پاڻ کي سنڌي بجائي ٻي ڪا به سڃاڻپ ڏيئي ڇڏي. گھڻن ٻاهر ته ٺهيو پر گھرن ۾ به پنهنجي ماء پي سان سنڌي ۾ ڳالهائڻ ڇڏي ڏنو.
اهو ساڳيو رويو مذهب جي حوالي سان به اختيار ڪيو ويو. صوفي ازم لاءِ اهو چيو ويو ته اهو سنڌ جي مسلمانن جو کين نرم طريقي سان مسلمان ڪرڻ جو طريقو هو. جڏهين ته سک ڌرم لاء اهو چيو ويو ته
انهن پنهنجو ڌرم ته ڏنو پر خالصه کانسواء. جھولي لال سندن سڃاڻپ بڻجي ويو ۽ ان کي وشنو جو اوتار ڪري پيش ڪيو ويو. ان ڳاله کي نظرانداز ڪيو ويو ته سنڌ ۾ مسلمان ان کي مختلف نالن جهڙوڪ زنده پير، خواجه خضر۽ بين مختلف نالن سان ياد ڪندا آهي. سنڌ ۾ ان جو هڪ تصور هندو مسلم اتحاد جو به آهي جڏهين ته گجرات جي سنڌين ان کي هندن کي مسلمانن جي ڏاڍ کان بچائڻ جو هڪ سمبل ڪري پيش ڪيو. ساڳي ريت جھولي لال جي نالي ۾ ۾ سنڌي هندن جا مندر قائم ڪيا ويا جن کي صوفي ازم ۽ سک ڌرم جي ڪنهن نشاني جهڙوڪ گرو گرنٿ وغيره، جيڪو اڳ سنڌي هندن جي مندرن ۾ رکيو ويندو هو، کان بلڪل پاڪ رکيو ويو. ليکڪا جو چوڻ آهي ته کيس ياد ناهي ته سندس ننڍپڻ ۾ چيٽي چنڊ جي ڏڻ ملهايو ويندو هجي يا 1970 جي ڏهاڪي کان اڳ جھولي لال جي نالي ۾ باقاعدي جلوس وغيره نڪرندا هجن.
ان سان گڏو گڏ پنهنجو پاڻ کي هندن کان وڌيڪ هندو ثابت ڪرڻ لاء هندو مسلم فسادن ۾ سنڌين جو اهم ڪردار هوندو آهي. شروع ۾ ته ان جو مقصد مسلمانن کي لڏڻ تي مجبور ڪري انهن جي گھرن تي قبضو ڪرڻ هو پر هاڻي اهو هڪ معمول ٿي ويو آهي. مسلمانن سان سندن جھڙپون ڄڻ ته روز جو معمول آهن. 2002 جي فسادن ۾ سنڌين جو اهم ڪردار هو ۽ گھڻا فساد بي جي پي جي سنڌي ايم ايل اي مايا ڪوندناني جي حلقي ۾ ٿيا. جڏهين کانئس ان جو ڪارڻ پڇيو وڃي ٿو ته سندس چوڻ آهي ته مسلمانن ته هندن کي سنڌ مان لوڌي ڪڍيو ۽ سندن مال ملڪيت تي قبضو ڪيو ته پوء هتي انهن سان ساڳيو ورتاء ڇو نه ڪيو وڃي. ان ڳالهہ کي محسوس ڪيو ويو آهي ته گجراتين پاران سنڌين جي مسلمانن خلاف جذبي کي پنهنجن مقصدن لاء استعمال ڪيو وڃي ٿو. ان ڪري 2002 جي فسادن ۾ هونئن ته سڄو گجرات فسادن جي وڪوڙ ۾ اچي ويو هو پر گوڌرا جتي اصل واقعو ٿيو هو ۽ جتي سنڌين جو وڏو تعداد رهي ٿو گھڻي ڀاڱي ان کان پري رهيو هو. اتان جي سنڌين جو چوڻ هو ته فسادن جي ڪري سندن ڪاروبار متاثر ٿئي ٿو ۽ اهو سندن مفاد ۾ ناهي.
ڪڇ سان سنڌ جو تاريخي ۽ ثقافتي لاڳاپو رهيو آهي ۽ ڪڇي کي سنڌي جو ئي هڪ لهجو ڪري ليکيو وڃي ٿو. اتي قائم سنڌالاجي جو ادارو ٻولي ۽ ثقافت جي مختلف پاسن تي تحقيق ڪري ٿو. ليکڪا جو چوڻ آهي ته اتان جا مقامي لوهاڻا پاڻ کي سنڌي نه پر گجراتي سڏائين ٿا. هتي مسلمانن جو پڻ وڏو تعداد رهي ٿو ۽ سنڌ مان آيل سنڌي جيڪي اتي آباد ٿيا آهن اهي انهن سان امن آشتي سان رهن ٿا. ان جو اهم ڪارڻ ٻنهي جا واپاري مفاد آهن ۽ اهو سمجھن ٿا ته جھيڙو ڪنهن جي به مفاد ۾ ناهي.
اهڙي ريت ڀارت ۽ خاص طور گجرات جي سنڌين کي پنهنجي ٻولي، تاريخ ۽ ثقافت ۾ ڪو فائدو نظر نه ٿو اچي بلڪ هڪ لحاظ کان اهي سڀ سندن لاء بار ۽ اتان جي سماج ۽ ماڻهن ۾ ضم ٿيڻ ۽ سماجي طور اڳتي وڌڻ ۾ رڪاوٽ بڻجي ويا آهن ۽ اهي ممڪن طريقي سان انهن مان پنهنجي جان آجي ڪرائڻ چاهين ٿا. ان جو نتيجو اهو نڪرندو جيئن خوشونت سنگھ چئي ٿو ته اڳتي هلي ڀارت ۾ سنڌي، سندن ٻولي ۽ ثقافت رڳو هڪ تاريخي ياد بڻجي رهجي ويندا. سنڌي جيڪڏهين اهو چاهين ها ته پنهنجي مذهبي سهپ صوفي مت ۽ سک ڌرم جي هندو ازم سان ملاپ کي نه رڳو ڀارت پر پوري دنيا لاء هڪ مثال ڪري پيش ڪري سگھيا ٿي پر هاڻي ان معاملي ۾ گھڻي دير ٿي چڪي آهي.