ٻڌ مت جو پس منظر
Gail Omvedt پنهنجي ڪتابBuddhism in India: Challenging Brahmanism and Caste ۾ ٻڌ مت جي مختلف پاسن جو جائزو ورتو آهي.
گوتم سڌارٿ جو جنم 486 قبل از مسيح سڪيا، جيڪو هن وقت نيپال ۾ آهي، ۾ هڪ شاهي خاندان ۾ ٿيو. ان ڪري کيس سڪيامني يعني سڪيا جو هڪ بزرگ چيو وڃي ٿو. سندس رنگ کي ڏسندي اهو اندازو لڳايو وڃي ٿو ته سندس واسطو چيني تبتي نسل سان هو. هو اوڻٽيه سالن جي عمر ۾ گھران نڪري ويو ۽ ان وقت جيڪي راهبن، جن کي سمانا چيو ويندو هو، جي گروهن سان گھمندو رهيو. هن غور و فڪر جي مختلف طريقن جي تربيت حاصل ڪئي. پر هو ڪنهن به ڳالهہ مان مطمئن نه ٿيو ۽ هڪ پيپل جي وڻ هيٺان ويهي رهيو جتي کيس نرواڻ حاصل ٿيو. ان ڪري ئي ان وڻ کي ٻڌ مت ۾ اهميت ۽ پوتر حيثيت حاصل آهي. شروعات ۾ هن ماڻهن کي درس ڏيڻ يا خطاب ڪرڻ کان پرهيز ٿي ڪيئي. ڇاڪاڻ ته هن سمجھيو ٿي ته اخلاقي اصولن تي ٻڌل سندس جيڪا تعليم هئي عام ماڻهن لاء ان کي سمجھڻ ۽ عمل ڪرڻ ڏکيو هو. گھڻو پوء هن پنهنجو پهريون خظاب پنهنجن انهن پنجن شاگردن کي ڪيو جيڪي ساڻس گڏ هوندا هئا. پوء گھڻا سندس پوئلڳن ۾ شامل ٿيندا ويا جنهن ۾ غريب، امير هر قسم جا ماڻهو شامل هئا. گوتم اسي سالن جي عمر ۾ پنهنجي ڪنهن پوئلڳ جي ڏنل زهريلي کاڌي کائڻ ڪري گذاري ويو.
گوتم جو دور يا قبل از مسيح جا آخري پنج سو سال نه رڳو هندوستان پر پوري دنيا ۾ وڏين تبديلين ۽ ڇڪتاڻ جا سال هئا. چين کان وٺي يونان تائين نئين ٽيڪنالوجي، نئين سماجي توانائي ۽ ثقافتي ايجادن جي ڪري اهو فرد جي شعور جي ظهور جو دور هو. تهذيب جو پهريون ٽامي وارو عظيم دور، جنهن ۾ دريا جي ٻوڏ وارن ميدانن تي شهر قائم ٿيا هئا، گذري چڪو هو. يورو ايشيا جي ميدانن مان وڏي پئماني تي لڏپلاڻ شروع ٿي جن پنهنجن گھوڙن، رٿن ۽ هٿيارن سان هڪ نئين ڇڪتاڻ کي جنم ڏنو. اهي ماڻهو جيئن جائيتا ٿيا ته شهري تهذيبن سان رابطي ۾ آيا، لوه جي هرن سان جھنگلن کي صاف ڪري زراعت کي ترقي ڏني. ان طرح سان آبادي وڌي، نوان شهري مرڪز قائم ٿيا ۽ واپار وڌيو. اچ وڃ ۽ نقل حرڪت ۾ واڌاري ۽ ماڻهن جي وڌنڌڙ تعلق جي ڪري نوان خيال سامهون آيا ۽ ماڻهن ڪائنات متعلق نئين طريقي سان سوچڻ شروع ڪيو. اهو سڀڪجھ پنجاب ۽ سنڌو ماٿري، جت اڳ ئي تهذيب پنهنجا پير کوڙي چڪي هئي، جي اوڀر ۾ گنگا جي ميدانن ۾ ٿي رهيو هو. ان وقت به هندوستان اڄ جيان گھڻين قومن ۽ ٻولين جو ملڪ هو جنهن ۾ دراوڙي يا تامل، آريا، چيني تبتي ۽ آسٽرو ايشيائي گروه شامل هئا. انهن سڀني گنگا ماٿري ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو ۽ جيئن عام طور سمجهيو وڃي ٿو ته سڀني ٻولين جو بنياد سنسڪرت آهي ائين ناهي بلڪ انهن ٻين ٻولين خاص طور تامل جيڪا هڪ پراڻي دراوڙي ٻولي آهي کان اثر ورتو آهي اهو سڀڪجھ ائين ئي نه پئي ٿيو پر ان جي پويان ننڍي کنڊ جي سماجي ثقافتي روايتن جي هڪ ڊگھي تاريخ هئي ٿلهي ليکي اها ٻن ڌارائن انڊڪ ۽ ويدڪ تهذيبن تي ٻڌل هئي.انڊڪ دنيا جي عظيم پراڻين تهذيبن مان هڪ سنڌو تهذيب هئي. ان جو مرڪز اڄوڪو پاڪستان جو علائقو آهي. هتي دراوڙي ٻولي ڳالهائي ويندي هئي. جڏهين ته آريا هندوستان ۾ اٽڪل 1400 قبل مسيح ۾ داخل ٿيا. انهن جي اهم ڪتاب رگ ويد جي لکڻ جو مدو 1700 کان 900 قبل مسيح ڄاڻايو وڃي ٿو جڏهين ته ڪي ان عرصي کي 1500 ۽ 1000 قبل مسيح ڄاڻائين ٿا. آريا اڳ اتي رهندڙ ماڻهن جي ابتڙ بنيادي طور جانور پالڻ ۽ چراگاهن وارا ماڻهو هئا. کين گھوڙي ۽ تير ڪمان جي هئڻ جا فائدا حاصل هئا. ننڍي کنڊ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ انهن رٿ ٺاهي ورتي هئي. جيتوڻيڪ سنڌو تهذيب جي تباهي ۾ سندن وڏو ڪردار ناهي پر اهي ان تهذيب جي باقيات ۽ ننڍي کنڊ جي ٻين مقامي ماڻهن سان جهيڙن جڳهڙن ۽ جنگن ۾ ملوث رهيا. سندن لاڙو جنگ ڪرڻ ڏانهن هوندو هو۽ سندن روحاني زندگي قرباني ۽ جادو تي مدار رکندي هئي. اٽڪل 850 قبل مسيح ۾ انهن اوڀر ۾ گنگا جي ميدانن ڏانهن وڃڻ شروع ڪيو.
ان وقت هڪ ته گانا سنگا جي نالي سان قبائلي وفاق هوندا هئا جن ۾ جن فردن وٽ اختيار هوندا هئا اهي پاڻ ۾ ويجھا مائٽ هوندا هئا ۽ اهي گھڻو ڪري پنهنجي قبيلي جي ماڻهن جي ڀلائي لاء ئي ڪم ڪندا هئا. گوتم سڌارٿ به اهڙي ئي هڪ گانا سنگا جي حڪمران طبقي جو فرد هو. ان سان گڏوگڏ مختلف بادشاهتن جي ٺهڻ جي به شروعات ٿي چڪي هئي. هڪ لحاظ کان اهي بادشاهتون سماج جي اڳتي وڌيل شڪل جو اظهار ۽ شهري بنياد تي قائم ٿيل هيون. اها ٻي ڳالهہ آهي ته انهن ۾ اخلاقي اصولن جو گھٽ خيال رکيو ويندو هو. هڪ ته انهن بادشاهتن ۾ اقتدار لاء خاندان اندر ڇڪتاڻ ۽ هڪٻئي جو قتل هڪ عام ڳاله هئي ۽ ٻيو ته اهي وقت بوقت مختلف گانا سنگائن تي حملا ۽ ڦرلٽ ڪندا رهندا هئا. گوتم پنهنجن پوئلڳن کي اهو ته چيو هو ته زندگي انتهائي پيچيدي ۽ منجھيل آهي ۽ ان کي سولو نه سمجھو. ساڳي وقت سندس باه جو خطبو مشهور آهي. هن چيو هو ته اي راهبو سڀڪجھ ٻري پيو. سڀڪجھ ڇا ٻري پيو. اک ٻري پيئي، صورتون ٻرن پيون، اک جيڪو ڏسي ٿي ۽ جيڪو سمجھي ٿي سڀ ٻرن پيا. جيڪو به ان ڏسڻ جي تجربي تي مدار رکي ٿو پوء ڀلي اها خوشي يا ڏک هجي يا خوشي ۽ ڏک نه هجي سڀ ٻري پيو. اهو ڇا ۾ ٻري پيو.خواهشن، نفرت ۽ دوکي جي باه ۾ ٻري پيو. آئون اوهان کي ٻڌايان ته اهو جنم، عمر جي وڌڻ ۽ موت ڏکن، ماتم، تڪليفن، مايوسين سان ٻري پيو.
ان وقت جين مت سميت ڇهہ وڏا مذهب يا عقيدا موجود هئا جن مان رڳو ٻن جين مت ۽ اجيويڪاس جي ڄاڻ آهي جڏهين ته ٻين جي انهن جي وڌيڪ منظم شڪل ۾ نه هئڻ ڪري هاڻ ڄاڻ ناهي. اجيويڪاس انهن مان وڌيڪ مايوسي جو پرچار ڪندڙ پر ساڳي وقت هڪ مضبوط گروپ هو جنهن جو دارومدار عقلي ريت مقدر تي ڀاڙڻو هو. سندن عقيدو هوندو هو ته واقعن جو تسلسل جيڪو ڪرم ۽ وري جنم ڏانهن وٺي وڃي ٿو۽ ڪنهن به مداخلت ڪري بدلجي نه ٿو سگھي.ِ اهو پنهنجي ليکي هلندو ٿو رهي. ان فرقي جو اڳواڻ ماکالي گوسالا هو. کيس مساوات تي ٻڌل قبائلي جمهوريتن جو نمائندو ڪري ليکيو وڃي ٿو. قبائلي جمهورتن جي زوال ۽ ان فرقي جي پوئلڳن جي وڏي پئماني تي قتل عام ان جي اڳواڻ ۾ هڪ مايوسي ڀري ڇڏي هئي.