نجيب محفوظ جي قاھرہ ٽرائلاجي
نجيب محفوظ جي قاهره ٽرائلاجي ڄڻ شهر جي هڪ دور جي سماجي ۽ احساساتي تاريخ آهي. اها ٽن حصن پيلس واڪ Palace Walk، پيلس آف ڊيزائرPalace of Desire ۽ شگر اسٽريٽ Sugar Street تي ٻڌل آهي. اهي پراڻي قاهره جي مختلف علائقن جا نالا آهن. اها ٽرائلاجي پهرين مهاڀاري جنگ کان اٽڪل ٻين مهاڀاري جنگ جي ختم ٿيڻ جي دور جي ڪٿا آهي. اها هڪ واپاري احمد عبدالجواد ۽ سندس خاندان جي زندگي جي چوڌاري گھمي ٿي. ٽن پيڙهين جي اها ڪهاڻي مصر جي پهرين مهاڀاري جنگ کان ٻين مهاڀاري جنگ جي ختم ٿيڻ تائين جي هڪ بحراني ۽ سياسي اٿل پٿل واري دور جو بيان آهي. ان خاندان جي مختلف فردن جي حوالي سان سياسي، نظرياتي، معاشي ۽ اخلاقي ڇڪتاڻ ۽ روايتي ناتن جي بحران کي چٽيو ويو آهي. ان ٽرائلاجي جو پهريون ترجمو عبراني ۾ ٿيو جڏهين ته انگريزي ۾ ان جو ترجمو پوء 1990 جي ڏهاڪي ۾ ٿيو.
احمد عبدالجواد هڪ ٻٽي شخصيت جو مالڪ آهي. هو پنهنجي خاندان سان پيلس واڪ جي علائقي ۾ رهي ٿو. سندس پنهنجي گھر جي فردن سان هڪ ورتاء هجي ٿو ۽ ٻاهر سندس ٻيو روپ هجي ٿو.سندس پنهنجن ٻارن ۽ زال سان سخت قسم جو رويو هجي ٿو. ڌيئرن لاء ابتدائي تعليم کي ئي ڪافي سمجھيو وڃي ٿو. ڌيئرن ۽ زال جي ڪن خاص موقعن کانسواء گھر کان ٻاهر نڪرڻ تي پابندي هجي ٿي. پٽن تي به سندس سخت ضابطو هجي ٿو. گھر جو ڪوبه فيصلو سندس مرضي کانسواء نه ٿو ٿي سگھي. گھر ۾ هر وقت سندس منهن تي ڪاوڙ رهي ٿي ۽ هرڪو کانئس ڊنل رهي ٿو. هڪ ڀيري پنهنجي زال کي هو گھر مان رڳو ان ڪري ڪڍي ڇڏي ٿو ته اها سندس مرضي کانسواء ويجھو امام حسين جي مزار جي زيارت لاء ويئي هئي. حضرت امام حسين جي مزار جي حوالي سان اتان جا ماڻهو اهو سمجھن ٿا ته هتي حضرت امام حسين جو سر مبارڪ دفن ٿيل آهي. اها امينا سندس ٻين زال هجي ٿي جڏهين ته پهرين زال حانيا کي هو ان ڪري طلاق ڏيئي ڇڏي ٿو ته اها سندس چوڻ ۾ هلڻ لاء تيار نه هئي. پر ٻاهر پنهنجن دوستن ۽ ٻين ماڻهن سان سندس رويو بلڪل ئي مختلف هجي ٿو. هو هڪ کلمک، يارن جو يار، موسيقي، راڳ، شراب ۽ عورتن جي شوقين شخص طور ڄاتو وڃي ٿو. روز شام جو پنهنجن دوستن سان محفلون ڪرڻ ۽ اڌ رات گذري وڃڻ کانپوء گھر موٽڻ سندس معمول هجي ٿو.
کيس پهرين زال مان هڪ پٽ ياسين ۽ ٻي زال مان ٻه پٽ فهمي ۽ ڪمال ۽ ٻه ڌيئر خديجه ۽ عائشه هجن ٿيون. اهي ٻار سندس مرضي مطابق هلن ٿا پر خاص طور سندس پٽ ساڳي وقت ٻاهر جي حالتن ۽ سياسي وايو منڊل کان پڻ متاثر ٿين ٿا. مصر تي ان وقت انگريزن جو قبضو هجي ٿو جنهن جي خلاف مصر جو عوام ۽ خاص طور وفد پارٽي ميدان ۾ هجي ٿي. پارٽي جي ڪجھ اڳواڻن کي جلاوطن ڪرڻ کانپوء ان تحريڪ ۾ تيزي اچي وڃي ٿي ۽ مصر جو عوام باقاعدي انگريز سرڪار سان ٽڪراء ۾ اچي ٿو. احتجاج ۽ مظاهرا معمول بڻجي وڃن ٿا. احمد جواد ۽ سندس دوست ان تحريڪ ۾ جيتوڻيڪ عملي طور شريڪ نه ٿا هجن پر مالي ۽ اخلاقي طور ان جي مدد ڪن ٿا. پر اهي ساڳي وقت سڌي ۽ اڻ سڌي ريت ان کان متاثرٿين ٿا. هڪ ڀيري رات جي وقت جڏهين احمد جواد پاڙي ۾ ڪنهن عورت سان موج مستي ڪرڻ کان پوء گھر موٽي رهيو هجي ٿو ته کيس سندس گھر وٽ فوجي چوڪي تي موجود هڪ انگريز فوجي روڪي سڄي رات ان کڏ کي مٽي سان ڀرڻ جي ڪم تي لڳائي ٿو جيڪا احتجاج ڪندڙن سڙڪ کي خراب ڪرڻ لاء کوٽي هئي. ساڳي وقت هو اهو پڻ چاهي ٿو ته سندس پٽ عملي طور ان تحريڪ جو حصو نه بڻجن. جڏهين کيس اها خبر پئي ٿي ته سندس پٽ فهمي تحريڪ جو حصو آهي ته هو ان کي سختي سان ائين ڪرڻ کان روڪي ٿو پر هو کيس يقين ڏياري ٿو ته هو رڳو پمفليٽ وغيره ورهائڻ تائين محدود آهي ۽ مظاهرن وغيره ۾ شامل ناهي هوندو. فهمي ان ڳالهہ کي ته سهي ٿو وڃي ته سندس پي ان ڇوڪري سان سندس مڱڻو ڪرڻ تي راضي نه ٿو ٿئي جنهن سان هو محبت ڪري ٿو پر تحريڪ کان پري رهڻ واري پنهنجي پي جي ڳاله کي نظرانداز ڪري ڇڏي ٿو. انگريز سرڪار جي احتجاج ڪندڙن جي گھرن کي مڃڻ ۽ اڳواڻن جي جلاوطني کي ختم ڪرڻ کانپوء ڪاميابي جي خوشي ۾ ٿيندڙ مظاهري، جنهن لاء سرڪار اهو يقين ڏياري ٿي ته ان تي ڪنهن به طاقت جو استعمال نه ڪيو ويندو، تي پوليس جي ٿيندڙ فائرنگ ۾ فهمي مارجي وڃي ٿو.
احمد جواد جو وڏو پٽ ياسين به سندس وانگر موج مستي، شراب ۽ عورتن ۾ ئي دلچسپي رکي ٿو. سندس پي انهن افعالن ۽ خاص طور گھر جي هڪ وڏي عمر جي نوڪرياڻي سان زبردستي ڪرڻ جي ڪوشش کانپوء پنهنجي هڪ دوست جي ڌي سان سندس شادي ڪرائي ٿو. پر هي اهڙو شخص هجي ٿو جيڪو هڪ عورت مان جلد بيزار ٿي وڃي ٿو ۽ کيس نواڻ جي ڳولها هجي ٿي. اهڙي ريت ڪجھ وقت کانپوء پنهنجي زال مان بيزار ٿيڻ کانپوء زال جي نوڪرياڻي سان زوري ڪندي کيس سندس زال پڪڙي وٺي ٿي ۽ گھڻي هل هنگامي کانپوء هو پنهنجي پي جي گھر هلي وڃي ٿي ۽ ڪجھ وقت کانپوء کانئس طلاق وٺي ٿي. ڪجھ وقت کانپوء هو پنهنجي پاڙي جي ڇوڪري مريم جي رشتي گھرڻ لاء سندس گھر وڃي ٿو جتي هو مريم جي ماء تي عاشق ٿي پئي ٿو ۽ ڪجھ وقت ان سان گذارڻ کانپوء بيزار ٿي مريم سان شادي ڪري ٿو. ان شادي کان اڳ ئي هو پنهنجي ماء جي پيلس آف جي علائقي جي گھر ۾ رهڻ لاء هليو وڃي ٿو. پنهنجي پهرين شادي کان اڳ سندس هڪ ڳائڻ واري عورت زينوبا سان تعلق هجي ٿو جڏهين ته سندس پي احمد جواد جو زينوبا جي ماسي زبيده سان تعلق هجي ٿو. پوء هو زينوبا سان به تعلق رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ ان کي هر طريقي سان خوش رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ان دوران ئي زينوبا جي وري رستي پنڌ ياسين سان ملاقات ٿئي ٿي ۽ هو کيس شراب جي نشي ۾ ڌت پنهنجي گھر وٺي وڃي ٿو. ان ڳاله تي سندس پنهنجي زال مريم سان جھيڙو ٿئي ٿو ۽ اها گھر ڇڏي هلي وڃي ٿي.ِ هو وري ٽين شادي زينوبا سان ڪري ٿو ۽ پوء سندس اها شادي لاهين ڄاڙهين سان آخر تائين هلي ٿي.
سڀ کان ننڍو پٽ ڪمال پنهنجن پورن ۾ رهڻ وارو ۽ پڙهڻ لکڻ ۾ ئي دلچسپي رکي ٿو. هو بجائي
ڪنهن اهڙي مضمون ۾ ڊگري حاصل ڪرڻ جي جنهن جي ڪري کيس ڪا اثر رسوخ واري نوڪري ملي سگھي استاد ٿيڻ کي ترجيج ڏئي ٿو. فلسفي جا ڪتاب پڙهڻ ۽ رسالن ۾ فلسفي جي حوالي سان مِضمون لکڻ سندس مشغلو هجي ٿو.محبت جو تصور سندس لاء ماورائي هجي ٿو. پنهنجي هڪ دوست جي ڀيڻ سان هو پنهنجي ليکي محبت ڪري ٿو پر ان جي کيس ڪا موٽ نه ٿي ملي. زندگي جي مختلف معاملن ۾ هو ڪوبه فيصلو نه ٿو ڪري سگھي ۽ وچ ۾ ئي لٽڪيل رهي ٿو. اها صورتحال مذهب جي معاملي ۾ به هجي ٿي ته سياست جي معاملي ۾ به. هو ڪنهن هڪ پاسي نه ٿو ٿي سگھي. جيتوڻيڪ هو آخر تائين شادي کان لنوائيندو رهي ٿو پر کيس پنهنجو ڪٿارسس ان ۾ نظر اچي ٿو ته وقت بوقت هڪ خاص عورت ۽ شراب سان پنهنجي ضرورت کي پورو ڪري. ليکڪ جو چوڻ آهي ته ان ڪردار جي ساڻس مماثلت آهي ڇاڪاڻ ته ان ئي دور ۾ هو به فلسفي جي ڊگري لاء پڙهائي ڪري رهيو هو.
سندس ٻيئي ڌيئرون شگر اسٽريٽ جي علائقي ۾ رهن ٿيون. اها ٽرائلاجي ٽن نسلن جو احاطو ڪري ٿي. ننڍي ڌي عائشه جو پٽ ۽ مڙس ٽائيفائڊ وگھي مري وڃن ٿا جڏهين ته ياسين جو پٽ رضوان ۽ وڏي ڌي خديجه جا ٻه پٽ احمد ۽ عبدالمنيم جوان ٿيڻ کانپوء سياسي طور سرگرم ٿي وڃن ٿا. رضوان وفد پارٽي سان لاڳاپيل هجي ٿو جڏهين ته احمد ڪميونسٽ ۽ عبدالمنيم اخوان المسلمين سان لاڳاپيل هجي ٿو. ان وقت جيئن ته انگريزن جو راڄ هجي ٿو، ملڪ ۾ مارشل لاء لاڳو هجي ٿو، ٻين مهاڀاري جنگ زورن تي هجي ٿي، مصر تي ليبيا جي پاسي کان اٽلي جي حملي جا امڪان هجن ٿا، مصر جا گھڻا ماڻهو انگريزن جي خلاف هٽلر ۽ مسوليني جي حمايت لاء تيار هجن ٿا احمد ۽ عبدالمنيم پنهنجين سياسي سرگرمين ۽ خاص طور گھر ۾ گڏجاڻين جي ڪري گرفتار ٿي وڃن ٿا.
احمد جواد جي صحت خراب ٿئي ٿي ۽ هو ڪجھ عرصو بيمار رهڻ کانپوء گذاري وڃي ٿو. سندس زال امينه به ان کانپوء گھڻو عرصو جيئري نه ٿي رهي. اها ٽرائلاجي هڪ وسيع ڪينواس تي ڦهليل آهي. جيتوڻيڪ ان جو مرڪز قاهره جو پراڻو شهر، ان جون بازارون، قحبه خانه، شراب خانه، ڪافي هائوس ۽ مسجدون ۽ مزار وغيره آهن پر ساڳي وقت ان ۾ قاهره جي نون پوش علائقن ۽ اتي رهندڙ شاهوڪار ماڻهن جي زندگي کي پڻ چٽيو ويو آهي. سياسي صورتحال، مختلف سياسي تضاد ۽ ماڻهن جي جدوجهد پڻ ان جا موضوع آهن. هڪ لحاظ کان اها اٽڪل ٽن اهم ڏهاڪن جي احساساتي تبديلين جي تاريخ آهي جيڪا ساڳي وقت اهو به ٻڌائي ٿي ته انساني ناتا وقت ۽ حالتن سان گڏوگڏ تبديل ٿيندا رهن ٿا. مصر ۾ پنجاه جي ڏهاڪي ۾ جيڪي سياسي تبديليون واقع ٿيون ان جي پسمنظر کي سمجھڻ لاء اها ٽرائلاجي هڪ اهم ذريعو آهي.