دنيا جا قديم مذهب
وچ اوڀر ۾ عيسائيت ۽ اسلام جي اچڻ کان اڳ وارن مذهبن جا پوئلڳ اڃا موجود آهن جڏهين ته يورپ ۾ عيسائيت جي اچڻ کانپوء قديم مذهبن جو ڪو مڃيندڙ باقي نه رهيو آهي. ان جو هڪ ڪارڻ ته اهو آهي ته يورپ ۾ عيسائيت جي اچڻ کانپوء Pagans يا بت پرستن جي مذهبن کي سرگرمي ۽ تشدد سان ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي جڏهين ته وچ اوڀر ۾ ائين نه ٿي سگھيو. هتي اسلام جو جيڪو ڦهلاء ٿيو ان جو رويو ٻين مذهبن جي مڃيندڙن ڏانهن بلڪل مختلف هو. هڪ ته اهي مسلم حڪومتن لاء جزئي جي صورت ۾ آمدني جو ذريعو هئا ۽ انهن جي مذهب بدلائڻ جي حڪمرانن پاران حوصلي شڪني ڪئي ويندي هئي ۽ ٻيو ته شروع ۾ اسلام کي رڳو عربن جو مذهب ڪري ليکيو ٿي ويو ۽ ٻين ملڪن ۽ مذهبن جي ماڻهن لاء ان کي مڃڻ ضروري نه هو. ٽيون اهم ڪارڻ عراق جي ٽن مذهبن جي ماڻهن جو دريا جي دلدلي علائقي ۾ رهڻ هو جنهن تائين ان وقت حڪومت ۽ ان جي فوجن ۽ عملدارن وغيره جي پهچ ڏکي هوندي هئي. خلافت عثمانيه جي دور ۾ بلقان ۽ وچ اوڀر ۾ مختلف مذهبن جا ماڻهو مٺ محبت سان رهندا هئا. ڪمال اتا ترڪ جي اچڻ کانپوء ترڪي جي ان پاليسي ۾ تبديلي اچي ويئي.
اتاترڪ هڪ مرڪزي رياست جو حامي هو ۽ سندس نظر ۾ ملڪ ۾ مختلف ٻولين ۽ مختلف مذهبن جو هئڻ طاقت نه پر ڪمزوري جي نشاني هو. هن وقت مختلف سماجي ۽ سياسي ڪارڻن جي ڪري مذهبي سهپ ۽ پراڻن مذهبن جي باقي رهڻ جي صورتحال گھڻي مختلف آهي. انگريز سفارتڪار Gerard Russell جنهن کي انهن مذهبن جي کوجنا جو شوق هو ان مقصد لاء عربي، فارسي ۽ ٻين مختلف ٻولين جي ڄاڻ حاصل ڪئي. عرب ملڪن ۾ پنهنجي پوسٽنگ ، ذاتي دورن ۽ پرڏيهہ ۾ رهندڙ انهن مذهبن جي پوئلڳن سان ملاقاتن ذريعي هن اهو کوجنا جو ڪم ڪيو.Heirs to Forgotten Kingdoms: Journeys into the Disappearing Religions سندس ان تحقيق جو ئي نتيجو آهي.
عراق جي دلدلي علائقي جي ميندين مذهب کي بابل جي تهذيب جي نشاني طور ليکيو وڃي ٿو. هن مذهب جا مڃيندڙ حضرت آدم جي پٽ سيٺ کي پنهنجو پيغمبر ڪري مڃين ٿا. هنن جو مذهبي ڪتاب يهودين جي توريت سان گھڻي مماثلت رکي ٿو. دريا ۾ رهندڙ انهن ماڻهن لاء پاڻي جي گھڻي اهميت آهي. اهي بپتسما به پاڻي ذريعي ڪندا آهن. صدام حسين بابل جي تهذيب جي وارث هئڻ ناتي ان مذهب جي پولڳن کي تحفظ ڏيندو هو پر ساڳي وقت دلدلي علائقن ۾ رهندڙ انهن ماڻهن کي لڏائي هن شهرن ۾ آباد ڪرايو ته جيئن کيس انهن مان ڪو خطرو نه رهي جيڪو هوئن به نه هو.
ان ئي دور ۾ مينديئن جي ئي هڪ پوئلڳ جي گھر ۾ ماني جي نالي سان هڪ ٻار پيدا ٿئي ٿو جيڪو اها تعليم ڏئي ٿو ته ماس نه کائجي ۽ ڪنهن کي ايذاء نه پهچائجي. جيتوڻيڪ اهي ساڳيا اصول ميندين به مڃين ٿا پر ماني جا مڃيندڙ رهبانيت جي حوالي سان ان کان ڪجھ اڳتي وڌيل هجن ٿا. چيو وڃي ٿو ته جيڪڏهين ڪونسٽنٽائين، جنهن عيسائيت اختيار ڪري ان کي فروغ ڏنو، جي بجائي ماني کي مڃيندڙ رومن سلطان ٿي وڃي ها، جيڪو ڪنهن ڪارڻ نه ٿي سگھيو، ته اڄ صورتحال مختلف هجي ها. ماني پرڏيه ۾ ڪنهن ملڪ جي بادشاه کي پنهنجي مذهب ڏانهن آڻڻ جي عمل دوران عتاب ۾ اچي ويو ۽ کيس ان بادشاه مارائي ڇڏيو.
تازوعراق ۽ شام ۾ گھرو ويڙه هلندي يزيدي فرقي جو گھڻو ذڪر آيوآهي. مٿي ذڪر ڪيل ٻن مذهبن کانسواء يزيدي ٽيون اهم مذهب آهي جنهن عراق جي دلدلي علائقي ۾ جنم ورتو. انهن لاء عام تاثر اهو آهي ته اهي شيطان جي پوڄا ڪن ٿا. ليکڪ انهن جي اهم مذهبي ماڻهن سان له وچڙه ۾ اچڻ کانپوء اهو نتيجو ڪڍيو آهي جنهن مظابق اهي ماڻهو شيطان جي پوڄا نه ٿا ڪن پر سندن نظر ۾ هو هڪ بزرگ ملائڪ آهي ۽ هن روئي توبه زاري ڪري پنهنجن گناهن ۽ غلطين جي معافي ورتي هئي. هو شيطان کي گٿو ڳالهائڻ ۽ ان جي لاء خراب زبان استعمال ڪرڻ واري کي پسند نه ڪندا آهن ۽ ڪجھ صورتن ۾ ان کي ماڳيئي ماري به ڇڏيندا آهن. مور، جنهن کي اهي ملڪ طائوس چوندا آهن، انهن جي مذهب جي هڪ اهم علامت آهي. ان علامت وارا مندر عراق جي مختلف شهرن ۾ موجود آهن.
عراق تي آمريڪا جي حملي کانپوء انهن ٽنهي مذهبن جي ماڻهن لاء صورتحال ڏکي ٿي ويئي آهي. انهن ماڻهن جون پاڙون عراق ۾ کتل آهن ۽ اهي عراق کي ئي پنهنجو وطن سمجھن ٿا. پر منجھانئن گھڻن کي پنهنجي ۽ پنهنجي خاندان جي حفاظت لاء خاص طور اوله جي ملڪن ڏانهن لڏپلاڻ ڪرڻي پيئي آهي ۽ گھڻن کي پنهنجو مذهب تبديل ڪرڻو پيو آهي. ان جي ڪري ملڪ اندر انهن جو تعداد گھڻو گھٽجي ويو آهي ۽ اهو ممڪن آهي ته جنهن سرزمين تي انهن جنم ورتو ۽ جتي سندن سڄو ورثو موجود آهي اتي سندن وجود نه رهي.
زرتشت دنيا جي اهم ترين مذهبن مان آهي. اهو چيو وڃي ٿو ته دنيا جي سڀني وڏن مذهبن تي ان جو اثر آهي. ان ۾ هڪ دوئي جو تصور آهي جنهن ۾ چڱائي جو ڌار خدا آهي ۽ برائي جو ڌار.ماڻهن کي چڱائي ڏانهن وڃڻ ۽ برائي کان پري رهڻ جي تلقين ڪئي وڃي ٿي. بازنطينين ۽ ايرانين جي پاڻ ۾ لاڳيتو ڇڪتاڻ ۽ جنگ ٻنهي ڌرين کي ڪمزور ڪري ڇڏيو هو. جيڪڏهين ائين نه هجي ها ته مسلمانن لاء ايران، جيڪو ان وقت دنيا جو سپر پاور ليکيو ٿي ويو، کي فتح ڪرڻ ممڪن نه هو. مصر وغيره جهڙا ملڪ ته عربن جي مذهب سان گڏ انهن جي ٻولي ۽ ثقافت وغيره اختيار ڪري عربن جو هڪ حصو بڻجي ويا پر ايرانين ائين نه ڪيو. جيئن هندوستان ۾ ذات پات جي نظام جي ڪري گھٽ ذات وارن لاء اسلام وڌيڪ قبولڻ جوڳو دين هو ساڳي ريت ايران ۾ زرتشتن ۾ پڻ گھٽ ذات ۽ اوچي ذات جي تفريق موجود هئي. گھٽ ذات وارن لاء اسلام وڌيڪ قابل قبول هو جڏهين ته اوچي ذات جا پروهت ۽ ٻيا پنهنجي دين تي قائم رهيا. اهڙي ريت ملڪ جي گھڻائي جيتوڻيڪ اسلام اختيار ڪيو پر ساڳي وقت انهن پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت کي برقرار رکيو. ان جي ثابتي ان ڳاله مان به ملي ٿي ته ايران جي مذهبي حڪمرانن نوروز جي ڏڻ کي جيتوڻيڪ غيراسلامي هئڻ جي ڪري ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر ماڻهن جي مزاحمت جي ڪري اهي ائين نه ڪري سگھيا. انهن مان جيڪي گھڻو اڳ هندوستان لڏي ويا هئا انهن کي پارسي چيو وڃي ٿو ۽ اهي گجراتي ڳالهائين ٿا جڏهين ته ايران ۾ اهي زرتشت آهن ۽ ساڳي فارسي ڳالهائين ٿا.
ليکڪ فلسطين ۾ رهندڙ يهودين جي هڪ فرقي سمارٽين جو ذڪر ڪري ٿو. انهن جو تعداد رڳو ڪجھ سو آهي. انهن جا مذهبي رسم رواج ۽ ڏڻ وغيره ڪنهن حد تائين يهودين کان مختلف آهن. سندن چوڻ آهي ته اهي يهودين جو اهو قبيلو آهن جنهن جي لاء چيو وڃي ٿو ته اهو انوقت گم ٿي ويو هو جڏهين يهودين کي فلسطين مان نيڪالي ڏني ويئي هئي پر يهودي ان ڳاله کي مڃڻ لاء تيار ناهن.
ليکڪ لبنان ۾ دروز جي عقيدن جي جاچ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس چوڻ آهي ته اهي گھڻي ڀاڱي يوناني فلاسفر فيثا غورٿ جي نظرئي ۽ خيالن تي مدار رکن ٿا ۽ پنهنجي عقيدي متعلق گھڻو ڪجھ ڄاڻن نه ٿا يا ٻڌائڻ نه ٿا چاهين. اها ساڳي رازداري آهي جيڪا فيثا غورث ۽ ان پوئلڳ رکندا هئا. انهن جي عقيدي ۾ ڪنهن خاص عبادت ۽ عبادت گاهن جو تصور ناهي.
مصر جا قبطي عيسائي پاڻ کي مصر جا اصل رهاڪو ۽ اصل وارث قرار ڏين ٿا. انهن 451 عيسوي ۾ روم کان ڌار ٿي پنهنجو ڌار فرقو ٺاهيو. هن وقت مذهبي انتها پسندي جي ڪري اهي ڏکيائين کي منهن ڏيئي رهيا آهن ۽ منجھانئن گھڻا يورپ جي ملڪن ۽ آمريڪا ڏانهن لڏي ويا آهن.
ليکڪ پاڪستان جي علائقي چترال ۾ پڻ ڪافرستان جي ماڻهن جي مختلف رسمن ۾ شرڪت ڪئي. مٿي ذڪر ڪيل انهن سڀني مذهبن ۾ ڪي ڳالهيون گڏيل آهن. پهرين ڳاله ته جن ملڪن ۾ انهن جو بنياد آهي اتي اهي مختلف مذهبي، سماجي ۽ سياسي دٻائن جو شڪار آهن. ٻيو ته انهن ۾ تبليغ ۽ ٻين ماڻهن کي پنهنجي مذهب ۾ شامل ڪرڻ جو تصور ناهي. ساڳي ريت ڪنهن ٻئي فرقي ۽ مذهب جي ماڻهو سان شادي ڪرڻ ۽ ان کي پنهنجي مذهب ۾ شامل ڪرڻ جي اجازت ناهي. اهڙي ماڻهو کي ماڳيئي پنهنجي مذهب مان ئي خارج ڪيو وڃي ٿو. ٽين ڳالهہ ته انهن جي مڃيندڙن جو تعداد ڏينهون ڏينهن گھٽبو ٿو وڃي ۽ ٿوري وقت ۾ انهن مان ڪي مذهب ته ماڳيئي ختم ٿي ويندا. انهن جو گھڻو تعداد پنهنجن اصل ملڪن کان وڌيڪ يورپ ۽ آمريڪا ۾ رهي ٿو.
اهي گھڻو ڪري پنهنجي مذهب متعلق رازداري رکندا آهن ۽ ڪنهن ٻئي کي ان متعلق ڄاڻ نه ڏيندا آهن. انهن مذهبن جي حوالي سان ان ڪتاب کي هڪ تعارف ئي ڪري ليکي سگھجي ٿو.