مغل سلطنت: اڪبر کانپوءِ
اڪبر جو دور مغل سلطنت جو عروج هو. سندس پٽ جهانگير کي اهو ڪريڊٽ ڏيئي سگھجي ٿو ته هن اڪبرجي ٺاهيل رياستي ادارن ۾ ڪو سڌارو ۽ واڌارو ته نه ڪيو پر گھٽ ۾ گھٽ انهن کي برقرار رکي سگھيو. شهزادو سليم، جنهن کي اڪبر پيار مان شيخو چوندو هو، بادشاه ٿيڻ کانپوء جهانگير سڏجڻ لڳو. هو اڪبر جي راجپوت زال برکا بائي جو پٽ هو. ڪي ان کي جوڌا جو نالو به ڏين ٿا. پر چيو وڃي ٿو ته جڏهين ڀارت ۾ جوڌا اڪبر نالي فلم پئي ٺهي ته ان جي پروڊيوسر گواريڪر گھڻن تاريخدانن سان صلاح ڪئي هئي ۽ سڀني کيس اهو ئي چيو هو ته اڪبر جي جوڌا ڀائي نالي جي ڪا زال نه هئي. پر ان فلم کي ان نالي سان ئي ٺاهيو ويو. بهرحال برکا ديوي اڪبر جي واحد غير مسلم زال هئي جنهن کي هن مسلمان نه ڪيو هو ۽ هو پنهنجا سڀ رسم و رواج ساڻ کڻي آئي هئي. هن جي ڪري اڪبر ڳئون جو گوشت کائڻ ڇڏي ڏنو هو ۽ پنهنجن دربارين کي به ائين ڪرڻ لاء چيو هو. برکا ڀائي پنهنجي پٽ شهزادي سليم جي شادي پنهنجي ڀاء ڀگونت داس جي ڌي سان ڪرائي جنهن جي سڀني هندوانه رسمن ۾ اڪبر وڏي جوش خروش سان شرڪت ڪئي.
جهانگير پنهنجي پيءَ جو مخالف رهيو ۽ سندس خلاف بغاوتن ڪرڻ کانسواء هن پنهنجي پي جي اعتماد جوڳي ساٿي ۽ نامياري تاريخدان ابوالفضل کي سازش ڪري وير سنگھ بنديلا هٿان قتل ڪرايو جڏهين هو دکن مان موٽي رهيو هو. ابوالفضل جي سسي کي الهہ آباد ۾ جهانگير کي موڪليو ويو. ان وقت جي شهزادي سليم کي اهو شڪ هو ته ابوالفضل سندس جانشيني جو مخالف هو ۽ بادشاه جي دل ۾ سندس خلاف نفرت پيدا ڪري رهيو هو. ان قتل جي جڏهين اڪبر کي ڄاڻ پيئي ته کانئس دانهن نڪري ويئي ته شيخو تو اهو ڇا ڪيو. ابوالفضل اڪبر جي نورتن مان هڪ هو ۽ هن اڪبر نامه جي عنوان سان ٽن جلدن ۾ تيمور خاندان جي تاريخ لکي هئي. ان مان ٽين جلد آئين اڪبري جي طور ڄاتي وڃي ٿي. ان جو هڪ ڪارڻ اهو به هو ته مغلن ۾ جانشيني جو ڪو طئي ٿيل معيار نه هو. بادشاه جا سڀ پٽ تخت جا حقدار هوندا هئا. ان ڪري منجھن ڇڪتاڻ جو هئڻ هڪ لازمي ڳاله هئي. اها روايت هئي ته تخت حاصل ڪرڻ کانپوء بادشاه پنهنجن سڀني ڀائرن کي قتل ڪرائي ڇڏيندو هو ته جيئن سندس اقتدار کي ڪو خطرو نه رهي. اڪبر جا ٻه پٽ مراد ۽ دانيال گھڻي نشي واپرائڻ ڪري مري ويا جڏهين ته شاهجهان ۽ اورنگزيب سڀني ائين ڪيو ۽ پنهنجن ڀائرن کي قتل ڪرائي ڇڏيو.ِ اهو سلسلو پوء به لاڳيتو هلندو آيو. ان حوالي سان مغل خاندان ۾ ڀائرن وغيره جو جيڪو قتل عام ٿيو اهو تاريخ ۾ هڪ مثال آهي. اها ساڳي روايت عثماني سلطنت ۾ به موجود هئي.
جهانگير جي لاء چيو وڃي ٿو ته هو شڪار، نشي ۽ ٻين عياشين ۾ مصروف هوندو هو ۽ حڪومت جا معاملا ۽ فيصلا گھڻو ڪري سندس زال نورجهان ۽ ان جي ڀاء جي هٿ ۾ هوندا هئا جيڪي بادشاه کان پنهنجي مرضي جا فيصلا ڪرائيندا هئا.
مغل دور کي مذهبي لحاظ کان هڪ سيڪيولر دور ڪري ليکيو وڃي ٿو جنهن ۾ مذهب ۽ فرقي جي بنياد تي ماڻهن ۾ فرق نه رکيو ويندو هو. جيتوڻيڪ اورنگزيب کي هڪ مذهبي انتها پسند ڪري پيش ڪيو وڃي ٿو پر هڪ ٻيو نڪته نظر اهو به آهي ته هڪ ته سندس عملدارن ۾ هندن جو تعداد ۽ تناسب اڳ جي مغل بادشاهن کان وڌيڪ هو. ٻي ڳاله ته سندس لاء مندرن وغيره کي ڊاهڻ جي جيڪا ڳاله ڪئي وڃي ٿي اها گھڻي ڀاڱي مبالغو ۽ وڌاءُ آهي. مندرن کي ڊاهڻ هڪ مذهبي جي بجائي سياسي ڪم رهيو آهي. مختلف رياستن جا هندو حڪمران به هڪ ٻئي سان ويڙه ۾ مندرن کي ڊاهيندا هئا ته جيئن اتي موجود دولت کي هٿ ڪري سگھجي. بهرحال اورنگزيب گھڻن مندرن کي امداد به ڏيندو هو. پر ساڳي وقت اها ڳالهہ به پنهنجي جاء تي آهي ته سندس شيعن ۽ سکن وغيره ڏانهن جيڪا پاليسي هئي ان هندوستاني سماج جي ايڪي ۽ اتحاد ۾ ڏار وجھي ڇڏيا هئا. هن ساڳي وقت اڪبر غير مسلمن تان جنهن جزئي کي ختم ڪيو هو ان کي بحال ڪري ڇڏيو هو جنهن ڳالهہ سندس غيرمسلم رعايا کي سندس مخالف بڻائي ڇڏيو هو. نهرو ان ڪري پنهنجي ڪتاب ڊسڪوري آف انڊيا ۾ اها ڳالهہ ڪري ٿو ته اورنگزيب جيڪڏهين اهي قدم نه کڻي ها ته هندوستان جي صورتحال ٻي هجي ها.
اورنگزيب هڪ ڊگھي عرصي يعني اٽڪل اوڻونجاه سالن تائين حڪومت ڪئي ۽ اهو سڄو عرصو جنگ و جدل ۾ ئي گذريو جنهن اورنگزيب جي پاليسين سان گڏجي رياستي ڊانچي ۾ ڏار وجھي ان کي ڪمزور ڪري ڇڏيو. اهو خيال ڏيکاريو وڃي ٿو ته سندس ڊگھي عرصي جي حڪومت ۽ لاڳيتو جنگن ۾ مصروف رهڻ مغل اقتدار کي ڪمزور ڪري ڇڏيو. سندس وفات کانپوء مغل اقتدار جو مرڪز ختم ٿي ويو ۽ ڪو ايترو مضبوط حڪمران سامهون نه آيو جيڪو مسئلن کي منهن ڏيئي سگھي. مختلف گروهن ۽ رياستن جهڙوڪ مرهٽن، سکن ۽ ڏکڻ جي رياستن بغاوت ڪري بادشاه جي خزاني ۾ ڪجھ ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو.
مرڪز کان ڌار ٿيڻ جو اهو رڳو هڪ منفي پاسو نه هو پر ان جا مثبت پاسا به هئا. مختلف رياستن جي نوابن ۽ حڪمرانن پنهنجي فوجي، معاشي ۽ ثقافتي صلاحيتن ۾ واڌارو ڪيو. انهن ۾ بنگال، ميسور ۽ اوڌ وغيره جون رياستون شامل هيون. بنگال ايسٽ انڊيا ڪمپني لاء نهايت اهم هو جنهن اتي نه رڳو شاهجهان جي ڏنل اجازتنامي کانپوء تجارتي مرڪز قائم ڪيو هو پر خاص طور ڪلڪتي ۾ پنهنجيون فوجي تنصيبات پڻ ٺاهيون هيون. انهن لاء بنگال جو نواب سراج الدولا وڏي رڪاوٽ هو جنهن هڪ ٻه ڀيرا ڪلڪتي تي حملو ڪري کين آڻ مڃڻ تي مجبور ڪيو هو. ان جو ٽوڙ ڪمپني پاران اهو ڪڍيو ويو ته هڪ ته سراج الدولا جي ذاتي ڪردار ڪشي ڪري کيس هڪ عياش ۽ نااهل حڪمران ثابت ڪيو ويو ۽ ٻيو سندس دربار جي اهلڪارن سان سازش ڪري جنگ ۾ کيس شڪست ڏيئي قتل ڪيو ويو ۽ بنگال جو اقتدار ڪمپني جي پسند جي ماڻهن جي هٿ اچي ويو. ان کانپوء بنگال ۽ ان جي ماڻهن سان ڇا ٿيو اها هڪ ڌار ڪهاڻي آهي. ساڳي صورتحال ميسور ۾ ٽيپو سلطان سان ٿي. هن ڪمپني کي منهن ڏيڻ لاء فرانس سان لاڳاپا رکيا هئا. سندس اتان جي حڪمرانن سان خط وڪتابت رهندي هئي. هو اتان هٿيار ۽ پنهنجي فوج جي تربيت لاء ماڻهو گھرائيندو هو. سندس فوج ۾ فرينچ سپاهي هئا ۽ هو باقاعدي فرينچ انقلاب جو ڏينهن ملهائيندو هو.ڪمپني مرهٽن، ٽيپو جي مخالف ڪجھ پاڙيسري رياستن ۽ سندس دربار جي ڪجھ ماڻهن سان سازش ڪري ٽيپو کي اقتدار کان محروم ڪيو.
دهلي ۾ مغل بادشاه بس نالي ماتر ئي هو. هو ڄڻ دربار جي اميرن جي هٿ ۾ رانديڪو هو. اميرن جا مختلف گروه دربار ۾ سرگرم هوندا هئا ۽ انهن مان جيڪو مضبوط هوندو هو اهو پنهنجي پسند جي شهزادي کي تخت تي ويهاريندو هو. اهي شهزادا گھڻو ڪري محل تائين محدود هوندا هئا ۽ محل جي عورتن سان پنهنجو وقت گذاريندا هئا. ان ڪري انهن ۾ عورتن واريون گھڻيون عادتون پيدا ٿي ويون هيون. رهيل ڪسر نادر شاه جي دهلي تي حملي ۽ ڦرمار پوري ڪري ڇڏي هئي. شاهي خاندان جي فردن جو هڪ وڏو تعداد هوندو هو پر سندن وسيلا محدود هوندا هئا. کين مرهٽن، روهيلن، ڪمپني ۽ اهڙن طاقتور گروهن جي امداد تي ڀاڙڻو پيو ٿي. وقت بوقت انهن کي فاقا ڪشي ڪرڻي پوندي هئي. آخر ۾ بادشاه کي ڪمپني جي وظيفي تي گذارو ڪرڻو پوندو هو. 1857 جي آزادي جي جنگ ۽ انگريزن جي سوڀ مغل سلطنت جو انت آندو ۽ آخري بادشاه بهادر شاه ظفر کي پنهنجا آخري ڏينهن وطن کان پري جلاوطني ۾ گذارڻا پيا ۽ ان حالت ۾ ئي سندس انتقال ٿيو.