ورهاڱي کان اڳ: سنڌ ۽ ڪانگريس
سنڌي هندن کي شروع ۾ ڪانگريس پاران سنڌ ۾ رهڻ ۽ اتان نه لڏڻ جون صلاحون ڏنيون ويون هيون. سندن خيال هو ته سنڌ ۾ پنجاب ۽ بنگال جهڙيون حالتون ناهن جنهن جي ڪري هندن لاء اتان لڏڻ لازمي ٿي پئي. گانڌي پاران کين سنڌ ۾ رهي حالتن کي منهن ڏيڻ لاء چيو پئي ويو. ساڳي ريت ورهاڱي کانپوء جڏهين سنڌي هندن جو هڪ وڏو تعداد ڀارت لڏي ويو ته کين نهرو حڪومت پاران اهي سهولتون ڏيڻ کان انڪار ڪيو ويو جيڪي پنجاب ۽ بنگال وغيره مان لڏي آيلن کي ڏنيون پئي ويون. سندن چوڻ هو ته اتي حالتون ايتريون خراب نه هيون جو اوهان کي لڏڻو پئي ها ۽ اهڙي ريت اهي پنهنجي مرضي سان لڏي آيا هئا. اهي کين شرنارٿي مڃڻ لاء تيار ئي نه هئا. ان ڳالهہ کي بلڪل نظر انداز ڪيو ويو ته سنڌ ۾ هڪ غيريقيني صورتحال هئي جنهن جي ڪري هندو جيڪي ڀارت لڏي آيا هئا انهن مان گھڻا پنهنجيون ملڪيتون پويان ڇڏي آيا هئا.
بمبئي کان ڌار ٿيڻ کانپوء سنڌ جي سياسي صورتحال عدم استحڪام جو شڪار هئي. وزارتن جو ڊهڻ ۽ ٺهڻ هڪ روز جي ڳالهہ هئي جنهن ۾ هندو مسلمان اسمبلي جا رڪن ٻيئي شامل هئا. اهي هڪ سياسي جماعت طور ڪم ڪرڻ لاء تيار نه هئا. ايستائين ته ڪانگريس جي اڳواڻن پاران مرڪزي ليڊر شپ کي اها درخواست ڪئي ويئي ته کين بجائي هڪ پارٽي طور ڪم ڪرڻ جي انفرادي طور ڪم ڪرڻ جي اجازت ڏني وڃي. اهو به هڪ ڪارڻ هو جنهن جي ڪري سنڌ جي مقامي ليڊرشپ کي گھڻي اهميت نه ڏني ويندي هئي. اهي ڪڏهين الله بخش جي وزارت ٺاهڻ ۾ ان سان گڏ هوندا هئا ته ڪڏهين ان جي خلاف عدم اعتماد جي سلسلي ۾ ٻين مسلمان ميمبرن سان گڏجي ويندا هئا. ڪانگريس پاران گھڻي ڀاڱي سنڌ جي مقامي ليڊرشپ کي نظر انداز ڪيو ويو. ان ڪري سندن ان گھر کي به ڪا گھڻي اهميت نه ڏني ويئي ته جيئن بنگال ۽ پنجاب جو مذهبي بنياد تي ورهاڱو ٿي رهيو هو، ساڳي ريت سنڌ سان به ائين ڪيو وڃي ۽ ٿرپارڪر وغيره جي علائقي، جتي هندن جي گھڻائي هئي، کي ڀارت سان شامل ڪيو وڃي. ان لحاظ کان سنڌ ڪانگريس هتان جي ماڻهن ۾ اعتماد ۽ پنهنجي مضبوط حيثيت قائم نه ڪري سگھي هئي. ماڻهن کي پنهنجن مسئلن ۽ آسري لاء اوم منڊلي، جيڪا بيواه ۽ بي سهارا عورتن لاء هڪ پناه گاه هئي ۽ ان خاص طور حيدرآباد جي ڀائي بندن تي دٻاء وڌائي ڇڏيو هو، آريا سماج، آر ايس ايس ۽ مها سڀا جهڙين غيرسياسي تنظيمن ڏانهن ڏسڻو پوندو هو.
سنڌ ۾ منزل گاه جي فسادن ۽ الله بخش جي حڪومت جي خاتمي سنڌي هندن ۾ غير يقيني واري ڪيفيت کي اڃا وڌائي ڇڏيو هو. ان جو اندازو ان ڳاله مان لڳائي سگھجي ٿو ته ان وقت ئي هندن جي ٻهراڙين کان شهرن ڏانهن هڪ اندروني لڏپلاڻ شروع ٿي ويئي هئي جنهن ڳاله جو ان وقت شايد گھٽ ماڻهن ئي نوٽيس ورتو. ان وقت ڪانگريس جي مرڪزي قيادت جو رويو سنڌ ڏانهن هڪ لاتعلقي وارو هو. انهن جي لاء سنڌ دهلي کان گھڻو پري هئي ۽ ان جا مسئلا سندن نظر ۾ ننڍا ۽ عجيب هئا. گانڌي، نهرو۽ پٽيل کي سنڌ سان ڪا دلچسپي نه هئي. گانڌي هتي 1943 کانپوء اچڻ ئي ڇڏي ڏنو هو. سندس چوڻ هو ته سنڌين لاء عدم تشدد جو فلسفو هڪ ڪارائتو هٿيار آهي پر ان جي فائديمند ٿيڻ لاء هڪ ڊگھي عرصي جي مشق جي ضرورت آهي جيڪا ان وقت استعمال نه ٿي ڪري سگھجي جڏهين فوري طور عمل ڪرڻ جي ضرورت آهي. اهڙي ريت عدم تشدد جو فلسفو سندن لاء ڪا معنيٰ نه ٿو رکي. گانڌي جو وڌيڪ چوڻ هو ته سنڌي هندو ممڪن طريقي سان هٿيارن وغيره سان پنهنجو بچاء ڪن ۽ ائين نه ڪري سگھڻ جي صورت ۾ هتان هجرت ڪري وڃن. ان تي سنڌين اهو سوال اٿاريو هو ته اهي نيٺ هجرت ڪري ڪيڏانهن ويندا ۽ هو اها صلاح انهن مسلمانن کي ڇو نه ٿو ڏئي جيڪي ڀارت جي هندو گھڻائي وارن پرڳڻن ۾ رهن ٿا. پر گانڌي وٽ ان سوال جو ڪو جواب نه هو.
جڏهين صحافي ايم ايس ايم شرما سردار پٽيل کان پڇيو ته سنڌ جا ڪانگريس جا اڳواڻ ڪانگريس کان وڌيڪ مهاسڀائي اڳواڻ لڳن ٿا ته پٽيل وٽ ان جو ڪو واضح جواب نه هو ۽ سنڌ متعلق هڪ عام ڳالهہ ڪندي هن چيو ته سنڌ هڪ عجيب پرڳڻو آهي. مون کي پڪ ناهي ته آئون ان کي سمجھان ٿو.اتي ڪو اصول لاڳو نه ٿو ٿئي. اها هڪ عجيب جاء آهي. نهرو پدما نائدو کي ساڳي ڳالهہ پر وڌيڪ منفي انداز ۾ ڪئي. سندس چوڻ هو ته مون کي سنڌ ڏانهن ڪا ڇڪ محسوس نه ٿي ٿئي. مون وٽ ان متعلق چوڻ لاء ڪجھ ناهي. ڪانگريس جي هيڊڪوارٽر جي سنڌ ڏانهن اها لاتعلقي ڪڏهين سنڌ جي ڪانگريس جي پنهنجن نمائندن ۾ به نظر ايندي هئي. نارائن داس ملڪاڻي پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکي ٿو ته جڏهين هن ڪانگريس ڪميٽي جي صدر جي بي ڪرپلاڻي کي منزل گاه جي واقعي متعلق لکيو ته سندس جواب هو ته مون کي سنڌ متعلق ڪجھ به چوڻو ناهي. اهو منهنجي انتظامي دائري کان ٻاهر آهي. ذاتي طور سنڌ متعلق منهنجو ڪو رايو ناهي. جيڪڏهين اهو کڻي هجي به ته به ڪير ان کي پسند نه ڪندو. اوهان ولڀ ڀائي پٽيل کي لکو. اوهان رام ڳڙه اچو پيا پر ورڪنگ ڪاميٽي سنڌين کي ڪنهن معاملي تي صلاح ڏيڻ بيڪار سمجھي ٿي.
اهڙي ريت سنڌ ۾ ڪانگريس ورهاڱي کان اڳ ۽ ورهاڱي دوران هڪ لاتعلقي وارو رويو رکيو جنهن سنڌي هندن کي گھڻو ڏک پهچايو. خاص طور الله بخش سومرو جي ڪانگريس جي حمايت يافته سرڪار جي ختم ٿيڻ ڄڻ ڪانگريس لاء باقي رهيل امڪان به ختم ڪري ڇڏيا. 16 دسمبر 1946 تي سردار پٽيل ڏک مان نچل داس وزيراني کي لکيو ته مون کي اهو ڏسي نهايت گھڻو افسوس ٿيو آهي ته سنڌ ۾ ڪانگريس موٽ ۾ رڳو دشمني ۽ ڪاوڙ جو ئي سودو ڪيو آهي.
اهڙي ريت سنڌ جي حوالي سان ڪانگريس ڪو اهم ڪردار ادا نه ڪري سگھي ۽ هڪ لحاظ کان ان ڄڻ اهو سمجھي ورتو هو ته سنڌ مان ان کي ڪجھ حاصل ٿيڻو نه هو.