گيبالوي جا ٻار
مصر جو ناميارو نوبل انعام يافته ليکڪ نجيب محفوظ هڪ لحاظ کان مصر جي تاريخ، روايتن، مذهب، ڏند ڪٿائن ۽ سماج ۾ ٿيندڙ تبديلين جو نمائنده ليکڪ آهي. سندس لکڻ جو انداز اهڙو آهي جيئن هو ڪا عام ڳاله ڪندو هجي ۽ زندگي جيئن آهي ان کي ائين بيان ڪندو هجي. پر ساڳي وقت گھڻا اهڙا پاسا سامهون ايندا آهن جيڪي پڙهندڙ کي حيرت ۾ وجھي ڇڏيندا آهن.
سندس ناول گيبالوي جا ٻار هڪ اهم تخليق آهي. تمثيلي انداز ۾ هڪ گھٽي ۽ ان جي مختلف پاڙن ۾رهندڙ ماڻهن جي ڳاله کي هن هڪ لحاظ کان پوري انساني تاريخ سان ڳنڍيو آهي.اهو هڪ تڪراري ناول رهيو آهي. 1959 ۾ اهو الاهرام ۾ قسطوار شائع ٿيو پر مذهبي حلقن پاران ان جي مخالفت جي ڪري ان تي مصر ۾ ڪتابي صورت ۾ شائع ٿيڻ تي پابندي لڳي ويئي ۽ اهو 1967 ۾ لبنان ۾ شائع ٿي سگھيو. کيس 1988 ۾ نوبل انعام ملڻ کانپوء مذهبي عالم عمر عبدالرحمان ان ڪتاب جي ڪري 1989 ۾ نجيب محفوظ جي نندا ڪئي ۽ ان جي نتيجي ۾ 1994 ۾ مٿس قاتلانو حملو ٿيو جنهن ۾ هو جيتوڻيڪ بچي ويو پر اهو سور 2006 ۾ پنهنجي وفات تائين کڻي هليو.
گيبالوي هڪ اهڙو شخص آهي جنهن ريگستان ۾ پنهنجي طاقت ۽ ذهانت جي بنياد تي پنهنجو راڄ قائم ڪيو آهي ۽ اتي پنهنجو هڪ وڏو گھر ٺاهيو آهي. کيس چار پٽ هجن ٿا. سڀ کان وڏو ادريس ۽ سڀ کان ننڍو ادهم هجي ٿو جنهن جي ماء هڪ غلام هجي ٿي. هڪ ڏينهن گيبالوي پنهنجن چئن پٽن کي ٻڌائي ٿو ته هو پنهنجي جائداد جو انتظام ڪنهن هڪ پٽ کي ڏيڻ چاهي ٿو. ادريس کي اهو آسرو هجي ٿو ته جيئن ته هو سڀ کان وڏو پٽ آهي ان ڪري اها ذميواري کيس ڏني ويندي. پر سڀني جي توقع جي ابتڙ گيبالوي اها ذميواري سڀ کان ننڍي ۽ غلام عورت جي پٽ ادهم جي حوالي ڪري ٿو جيڪا ڳاله خاص طور ادريس جي لاء تڪليف جو باعث هجي ٿي ۽ هو ان فيصلي جي مخالفت ڪري ٿو ته هن پنهنجي وڏي پٽ کي نظرانداز ڪري ننڍي ۽ غلام عورت جي پٽ کي اها اهم ذميواري ڏني آهي. هوِ پنهنجي پي جي آڏو ٿي بيهي ٿو جڏهين ته ادهم هڪ فرمانبردار پٽ جيان ان فيصلي کي قبول ڪري ٿو ٻيا پٽ ان فيصلي تي ڪو خاص رد عمل ظاهر نه ٿا ڪن.
ان نافرماني جي سزا طور ادريس کي گھر مان نيڪالي ملي ٿي ۽ هو گھر جي هڪ نوڪرياڻي، جنهن سان اڳ ئي سندس تعلق هجي ٿو، کي ساڻ وٺي پنهنجي پي جي محل جي سامهون ئي هڪ جھوپڙي ٺاهي اتي رهڻ لڳي ٿو. ادهم پنهنجي پي جي چوڻ موجب ئي هلندو رهي ٿو ۽ کيس جائداد جي معاملن جي سڄي ڄاڻ ۽ حساب ڪتاب ڏئي ٿو. فارغ وقت ۾ هو باغ ۾ ويهي پکين جون لاتون ٻڌي ٿو، بانسري وڄائي ٿو ۽ پور پڄائي ٿو. اتي ئي سندس هڪ ڇوڪري سان عشق ٿئي ٿو ۽ سندس پي ان سان سندس شادي ڪرائي ڇڏي ٿو.
ادريس جو هونئن ته ادهم ڏانهن هڪ جارحاڻو رويو هجي ٿو پر هڪ ڏينهن هو سندس دفتر اچي ٿو ۽ نهايت عاجزي سان پيش ايندي کيس هڪ درخواست ڪري ٿو ته هو اهو معلوم ڪري ڏئي ته سندن پي پنهنجي وصيت، جيڪا هڪ ڪمري ۾ بند آهي ۽ ان وصيت جي ڪنهن کي به ڄاڻ ناهي، ۾ هن جي لاء ڇا رکيو آهي. هو کيس اهو به ٻڌائي ٿو ته ان ڪمري جي ڄاٻي گباولي جي ويهاڻي هيٺان هونڌي آهي جنهن کي سندس فجر وقت اٿي باغ ۾ وڃڻ مهل اتان کڻي سگھجي ٿو. سندس گھڻين منٿن جي باوجود ادهم کيس منع ٿو ڪري ته هو پنهنجي پي جي اجازت کانسواء اهو ڪم نه ٿو ڪري سگھي. پنهنجي ڪمري ۾ اچي هو پنهنجي زال سان اها ڳالهہ ڪري ٿو. هو کيس ان ڳالهہ تي قائل ٿي ڪري ته ائين چاٻي چورائي وصيت ڏسڻ ۾ ڪابه خراب ڳاله ناهي ۽ کين ادريس لاء اهو ڪم ڪرڻ گھرجي. هو رٿا ٺاهي چاٻي به کڻن ٿا ۽ ڪمرو به کولين ٿا پر عين موقعي تي گيبالوي پهچي وڃي ٿو. هو گھڻا ئي عذر ڏين ٿا ۽ معافيون وٺن ٿا پر هو سندن ڪابه ڳاله ٻڌڻ لاء تيار نه ٿو ٿئي ۽ کين فوري طور گھر مان نڪري وڃڻ جو حڪم ڏئي ٿو. کين گھر مان نڪرندي ڏسي ادريس نچندي ٽپندي پنهنجي خوشي جو اظهارڪندي چئي ٿو ته نيٺ اوهان منهنجي چوڻ ۾ اچي ويا ۽ اوهان کي به گھر مان نيڪالي ملي ويئي. ادهم هڪ پڇتاء ۽ ڏک جي زندگي گذاري ٿو ۽ ان انتظار ۾ هجي ٿو ته کيس سندس پي ڪڏهين معافي ڏيئي وري واپس ٿو گھرائي. کيس ٻه جاڙا پٽ ٿين ٿا جنهن مان هڪ نيڪ ۽ صالح هجي ٿو جڏهين ته ٻئي جون عادتون پنهنجي چاچا ادريس وانگر هجن ٿيون ۽ هو سندس ڌي سان پيار به ڪري ٿو. هڪ ڏينهن گيبالوي سندس پهرئين پٽ لاء نياپو موڪلي ٿو ته هو ساڻس گھر اچي ملي. گھر جا سڀ ڀاتي اهو سمجھن ٿا ته هن شايد سڀني کي معاف ڪري ڇڏيو آهي پر ائين نه ٿو هجي ۽ اها اجازت رڳو ان ڇوڪر لاء ئي هجي ٿي. ان ڳاله تان ٻئي پٽ کي ڪاوڙ اچي ٿي ۽ رڍون چاريندي هو کيس پٿر هڻي ٿو جنهن جي ڪري هو مري وڃي ٿو. اهڙي ريت ادهم جو پنهنجي پي جي گھر وڃڻ جو رستو بند ٿي وڃي ٿو. ادهم ۽ ادريس پنهنجي حياتي پوري ڪري مري وڃن ٿا. ادهم جو پٽ ادريس جي ڌي سان شادي ڪري ٿو. کيس ۽ ادهم جي ٻين ٻارن کي ٻار ٿين ٿا. گيبالوي پنهنجي گھر تائين محدود ٿي وڃي ٿو ۽ ٻاهر ڪنهن کي نظر نه ٿو اچي. ملڪيت جو انتظام هڪ نگران جي سپرد هجي ٿو جيڪو شروع ۾ ان جي آمدني کي گيباولي جي سڀني ٻارن سان ورهائي کائي ٿو پر پوء ان سڀ تي پاڻ قبضو ڪرڻ چاهي ٿو. ان مقصد لاء هو اهڙن بدمعاش ماڻهن کي پگھار تي رکي ٿو جيڪي اهڙن ماڻهن کي ضابطي ۾ رکن جيڪي کانئس پنهنجو حصو گھرن يا سندس غلط ڪمن جي مخالفت ڪن.
هڪ ڊگھو عرصو ائين ئي گذري وڃي ٿو ۽ معاملا ائين ئي هلندا رهن ٿا. ائين ٿئي ٿو ته نگران کي اولاد نه ٿو ٿئي ته سندس زال تلاء جي ڀر ۾ کيڏندڙ هڪ يتيم ٻار گبال کي پنهنجي گھر کڻي اچي پالي نپائي وڏو ڪري ٿي. اهو ٻار جڏهين وڏو ٿئي ٿو ته هو پنهنجي چوڌاري ماڻهن جي حالت ڏسي پريشان ٿئي ٿو. کيس اها خبر هجي ٿي ته هو به انهن مان ئي هڪ ۽ گيبالوي جو اولاد آهي. هو پهرين ته نگران کي انهن ماڻهن کي سندن حق ڏيڻ لاء چئي ٿو پر سندس منع ڪرڻ تي هو گھران نڪري عام ماڻهن سان شامل ٿئي ٿو ۽ نگران جي مخالفت ڪرڻ شروع ڪري ٿو. جڏهين کيس اهو محسوس ٿئي ٿو ته نگران ۽ ان جا ماڻهو سندس جان جي پويان آهن ته هو اتان ٻئي هنڌ هليو وڃي ٿو جتي سندس ملاقات ٻن ڇوڪرين سان ٿئي ٿي جن جو پي نانگ پالڻ جو ڪم ڪري ٿو.هو پاڻ اهو ڪم سکي ٿو ۽ هڪ ڇوڪري سان شادي ڪري ٿو. ٿوري عرصي کانپوء هو پنهنجي گھر موٽي ٿو جتي هو پنهنجن ماڻهن کي ٻڌائي ٿو ته کيس گيبالوي واٽ تي مليو هو جنهن کيس چيو ته ماڻهن جي ڀلائي لاء ڪم ڪر ۽ انهن کي نگران ۽ ان جي ماڻهن کان سندن حق وٺي ڏي. هو نانگن کان ڪم وٺي ٿو پر ان ۾ پوري ريت ڪامياب نه ٿو ٿئي. انت ۾ نگران ۽ ان جا ماڻهو جڏهين کيس ۽ سندس ساٿين کي مارڻ لاء اچڻ ٿا ته هو کين کوٽيل کڏ ۾ پاڻي ڀري کين ان ۾ ٻوڙي ڇڏي ٿو. گبال انصاف ڪري ٿو ۽ سڀني ماڻهن کي سندن حق ڏئي ٿو پر سندس گذاري وڃڻ کانپوء ٿوري عرصي ۾ وري ساڳي صورتحال ٿئي ٿي ۽ ماڻهو ڏچي ۾ اچي وڃن ٿا. گبال جا پوئلڳ گبال جي پاڙي ۾ رهن ٿا ۽ ان حوالي سان ئي سڃاتا وڃن ٿا. ڪجھ وقت کانپوء هڪ ٻئي پاڙي ۾ رفاع نالي سان هڪ ٻيو ڪردار سامهون اچي ٿو جنهن جو به چوڻ هجي ٿو ته ان کي گيبالوي ماڻهن جي حالت سڌارڻ ۽ کين پنهنجا حق وٺي ڏيڻ لاء چيو آهي پر اهو نگران جي ماڻهن هٿان قتل ٿي وڃي ٿو ۽ سندس مشن کي سندس پوئلڳ پورو ڪن ٿا.
پر صورتحال ڪجھ عرصي کانپوء ساڳي ٿي وڃي ٿي ۽ هڪ ٻئي پاڙي مان هڪ نئون مصلح قاسم سامهون اچي ٿو جنهن جو چوڻ هجي ٿو ته کيس گيبالوي پنهنجي نوڪر هٿان نياپو موڪليو آهي ته ماڻهن جي ڀلائي ۽ کين حق وٺي ڏيڻ لاء ڪم ڪيان. پر ان جي گذاري وڃڻ کانپوء ساڳي صورتحال ٿي وڃي ٿي. عرفا هڪ نئون ڪردار سامهون اچي ٿو جنهن وٽ ايجادن ۽ جادو جو هٿيار هجي ٿو ۽ جيڪو گباولي ۽ سندس ڏهن شرطن جو راز ڄاڻڻ چاهي ٿو. ان مقصد لاء هو پنهنجي دوست سان گڏجي گيبالوي جي حويلي ۾ داخل ٿيڻ لاء سرنگھ کوٽي ٿو ۽ حويلي ۾ داخل ٿيڻ تي سندس هٿان گيبالوي جو هڪ نوڪر قتل ٿي وڃي ٿو. ان نوڪر جي صدمي ۾ گيبالوي جو پنهنجو به انتقال ٿي وڃي ٿو. ان ڳاله جي خبر نگران کي پئجي وڃي ٿي ۽ هو عرفا کي ان حوالي سان بليڪ ميل ڪري ٿو پر آخر ۾ عرفا اتان ڀڄڻ جي ڪوشش ۾ نگران جي ماڻهن هٿان قتل ٿي وڃي ٿو. سندس دوست ڪچري جي ڍير مان سندس ڦٽو ڪيل سائنسي رازن جو ڪتاب ڳولهي ۽ اتان غائب ٿي وڃي ٿو ۽ ماڻهو ان گھڙي جو انتظار ڪن ٿا جڏهين کين نگران ۽ ان جي ماڻهن جي ڦرمار ۽ ظلم مان ڇوٽڪارو ملندو.
ليکڪ تي اهو الزام لڳايو ويو ته هن انهن ڪردارن ۽ تشبيهن وسيلي ٽن وڏن ابراهيمي مذهبن، يهوديت. عيسائيت ۽ اسلام کي پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پر ليکڪ پنهنجي ان ناول جي اهڙي سمجھاڻي کي مڃڻ لاء تيار نه هو.