ڪجھ ٻڌايم ڪجھ لڪايم
ڪيرت ٻاٻاڻي جي سڃاڻپ رڳو هڪ ليکڪ جي ناهي. سندس هڪ گھڻ پاسائتي شخصيت آهي. هو ساڳي وقت هڪ سياسي ڪارڪن ۽ ٻولي ۽ ادب لاء جاکوڙيندڙ به رهيو آهي. سندس آتم ڪٿا ڪجھ ٻڌايم ڪجھ لڪايم مان خبر پئي ٿي ته هن پنهنجي ڊگھي زندگي جاکوڙڪندي گذاري آهي. سندس تعلق سڪرنڊ تعلقي جي هڪ ننڍي ڳوٺ مورو لاکو سان هو. سندس پي ننڍي هونڌي گذاري ويو هو ۽ سندس پرورش گھڻي ڀاڱي سندس چاچي ڪئي جنهن جي ساڻس گھڻي محبت هونڌي هئي. پنهنجي ٻني ۽ ڪاروبار جي لحاظ کان اهو هڪ سکيو خاندان هو. ڳوٺ ۾ گھڻائي مسلمانن جي هئي پر اتي مذهبي تفرقو نه هو ۽ هندو ۽ مسلمان مٺ محبت سان رهندا هئا. پنهنجي چاچي جي قتل ٿيڻ کانپوء خاندان اتان لڏي اچي سڪرنڊ ۾ رهيو پر ساڳي وقت کين مالي مشڪلاتن کي پڻ منهن ڏيڻو پيو.
ان وقت هندوستان جي ٻين علائقن جيان سنڌ ۾ به ڪانگريس انگريز راڄ خلاف متحرڪ هئي. هڪ ڪاليج جي شاگرد جي حيثيت ۾ ليکڪ ان تحريڪ جو حصو بڻجي وڃي ٿو جيڪا ڄڻ سندس سياسي ڪيريئر جي شروعات هئي. نظرياتي طور منجھس ان وقت تبديلي اچي ٿي جڏهين هو ان احتجاج جي سلسلي ۾ گرفتار ٿي جيل پهچي ٿو ۽ اتي سندس ملاقات سوڀو گيانچنداڻي سان ٿئي ٿي. سوڀو کيس مختلف ڪتاب پڙهڻ لاء ڏئي ٿو جنهن مان کيس طبقاتي تضادن جي خبر پئي ٿي. هو سياسي تربيت جي حوالي سان سوڀو کي پنهنجو گرو ڪري مڃي ٿو. اهڙي ريت هو آزادي جي جدوجهد ۾ شامل رهي ٿو پر ڪانگريس کان پاسيرو ٿي ڪميونسٽن جي ويجھو ٿئي ٿو. بهرحال هو ان وقت اڻ تڻ ۽ ذهني ڇڪتاڻ جو شڪار ٿي وڃي ٿو جڏهين سوويت يونين جي اتحادين سان جنگ ۾ شامل ٿيڻ کانپوء ڪميونسٽ پارٽي ڪانگريس جي هندوستان مان نڪري وڃو واري احتجاج جي حمايت نه ٿي ڪري ۽ ڪانگريس وارن پاران کين غدار جو لقب ڏنو وڃي ٿو.
هن پنهنجي اسڪول جي هڪ ڇوڪري گوپي سان پنهنجي محبت جو ذڪر ڪيو آهي. ان سلسلي ۾ پيش رفت چوڪري پاران ڪئي وڃي ٿي. هڪ گڏيل دوست جي گھر ملاقاتون ڪرڻ ۽ گوپي جي نوڪر ذريعي خطن جي ڏي وٺ جو سلسلو هلڻ لڳي ٿو. اها خبر گوپي جي مائٽن کي پئي ٿي ۽ هو سندس ٻاهر نڪرڻ ۽ ڪٿي اچ وڃ تي پابندي لڳائي ڇڏين ٿا. ڇوڪري جا مائٽ ته کيس ذات پات جي فرق جي ڪري سڱ ڏيڻ کان انڪار ڪن ٿا پر سندس ڇوڪري کي لکيل خط جيڪي ڇوڪري حفاظت جي لحاظ کان پنهنجي نوڪر کي رکڻ لاء ڏئي ٿي اهي سلسليوار هڪ مقامي اخبار ۾ شائع ٿيڻ شروع ٿين ٿا ۽ سندس عشق سڄي شهر ۾ مشهور ٿي وڃي ٿو. هوِ جتان لنگھي ٿو ماڻهو ڏانهس اشارا ڪن ٿا. هو گوپي کي هڪ ڀيرو ڪراچي ۾ سندس مائٽن وٽ گئليري ۾ بيٺل ڏسي ٿو ۽ بمبئي وڃڻ کانپوء به سندس سڱ لاء ڪوشش ڪري ٿو پر گوپي جو پي ان لاء راضي نه ٿو ٿئي ڪراچي ۾ ڊي جي ڪاليج ۾ پڙهائي دوران هو پارٽي جي ڪم ۾ وڌيڪ سرگرم ٿي وڃي ٿو. ان وقت سوڀو به ڪراچي ۾ پارٽي جي مزدور فرنٽ تي ڪم ڪري رهيو هو جڏهين ته پارٽي ڪراچي جو سيڪريٽري جمال الدين بخاري هو. پارٽي جي ڪارڪنن جي کاڌي وغيره جو انتظام جمال بخاري جي زال شانتا جي هٿ ۾ هو.
ورهاڱي کانپوء هو ڀارت نه وڃڻ ۽ سنڌ ۾ ئي رهڻ جو فيصلو ڪري ٿو. ان دوران ڪراچي ۾ فساد شروع ٿي وڃن ٿا ۽ کيس ڪجھ ڏينهن ٻين ساٿين سان گڏ پارٽي جي دفتر ۾ ئي رهڻو پئي ٿو. سندس ملاقات حسن ناصر سان به ٿئي ٿي جنهن کي پارٽي پاران نئين ملڪ پاڪستان ۾ ڪم ڪرڻ لاء موڪليو ويو هو. ان دوران حڪومت پاران ڪميونسٽن جي گرفتارين جو سلسلو شروع ٿئي ٿو. پهرين ته هو روپوش ٿي وڃي ٿو پر هڪ ڀيري پارٽي آفيس ۾ اچڻ وقت مخبري جي بنياد تي کيس گرفتار ڪري ڪراچي سينٽرل جيل ۾ رکيو وڃي ٿو جتي سندس پارٽي جا ٻيا ساٿي حسن ناصر ۽ جمال بخاري وغيره به قيد هجن ٿا. ڪجھ وقت کانپوء کيس آزاد ڪري ڪراچي بدر ڪيو وڃي ٿو. هو ڪجھ وقت نوابشاه ۽ پنهنجي دوست ميرمحمد ٽالپر سان گذاري ٿو ۽ پوء حيدرآباد ۾ حيدربخش جتوئي سان سندس پريس ۾ ڪم ڪري ٿو. هتي هڪ ڀيرو شيخ اياز وٽس اچي ٿو جيڪو سندس هٻڪ ۽ انڪار جي باوجود کيس چڪلي ۾ وٺي وڃي ٿو جتان هو ٿوري دير ۾ ئي ڀڄي نڪرن ٿا. هتي حيدرآباد ۾ سي آئي ڊي وارن جي مٿس لاڳيتو نظر هجي ٿي. گھڻن ماڻهن پاران جتوئي کي اهو به چيو وڃي ٿو ته هن هڪ هندو کي پنهنجي پريس ۾ ڪم لاء ڇو رکيوهو جڏهين ته جتوئي جو پريس ۾ اڳ ڪم ڪندڙ هڪ ملازم ان ڳاله تان نوڪري به ڇڏي وڃي ٿو. اهلڪارن پاران لاڳيتو هراس ڪرڻ جي ڪري جتوئي پاران کيس صلاح ڏني وڃي ٿي ته هو ڪجھ وقت لاء ڀارت هليو وڃي ته جيئن هئو مئو ٽري،ِ حالتون معمول تي اچن ۽ پوء هو موٽي اچي. هو ڀارت وڃڻ لاء جيئن ئي سامونڊي جهاز ۾ سوار ٿئي ٿي ته اتي سرڪاري اهلڪار سندس پڇا ڪندا اچن ٿا ۽ کيس پاڪستان مان نيڪالي جو حڪم نامو هٿ ۾ ڏنو وڃي ٿو.
ڀارت ۾ کيس شروع ۾ هٿيڪي ٿيڻ ۽ پنهنجي جاء ٺاهڻ لاء ڪافي جاکوڙ ڪرڻي پئي ٿي. هتي نهرو سرڪار ڪجھ سنڌي اڳواڻن جي چوڻ تي سنڌي لاء ديوناگري لپي سرڪاري اسڪولن ۾ رائج ڪري ٿي. ان ڳاله کي ڪيرت ۽ سندس دوست سنڌي بولي جي آئندي لاء هاڃيڪار سمجھن ٿا. ساڳي ريت ڀارت جي قومي ٻولين جي آئين ۾ جيڪا فهرست ڏني ويئي هئي ان ۾ سنڌي شامل نه هئي. ان صورتحال ۾ ڪيرت اهو فيصلو ڪري ٿو ته هتي ڪميونسٽ پارٽي جي پليٽ فارم تان سياست ڪرڻ وارا ته ٻيا به گھڻا آهن جڏهين ته سندس لاء اهو ضروري هو ته سنڌي ٻولي کي پنهنجو جائز مقام ڏيارڻ لاء جاکوڙ ڪري. اهڙي ريت سنڌي ٻولي ۽ ڀارت جا سنڌي سندس سڄي سياست جو محور بڻجي وڃن ٿا. ان جدوجهد جي نتيجي ۾ پهرين ته هند جي سرڪار سنڌي لپي کي سرڪاري طور اسڪولن وغيره ۾ مڃتا ڏيڻ لاء تيار ٿئي ٿي ۽ اهو پڌرو ڪري ٿي ته ديوناگري ۽ سنڌي لپي کي ساڳي حيثيت حاصل هونڌي ۽ اهو شاگردن تي ڇڏيل هونڌو ته اهي ڪنهن جي چونڊ ٿا ڪن. ساڳي ريت اڳتي هلي سنڌي کي ڀارت جي قومي ٻولين جي فهرست ۾ پڻ شامل ڪيو وڃي ٿو.
ان سڄي عمل ۾ سنڌي اديبن ۾ نظرياتي ۽ لپي جي حوالي سان ڇڪتاڻ جاري رهي ٿي. لپي جي حوالي سان منهنجي خيال ۾ جنهن گروه ديوناگري جي حمايت ڪئي ٿي ان جو مقصد پاڻ کي ڀارت جي ٻين ماڻهن ۽ ٻولين ڳالهائيندڙن سان هم آهنگ ڪرڻ هو جڏهين ته ڪيرت، گوبند مالهي، موهن ڪلپنا ۽ سندن ٻين دوستن پاران سنڌي لپي جي حمايت جو مقصد پاڻ کي سنڌ سان ڳنڍيل رکڻ هو.
جيتوڻيڪ ورهاڱي وقت سنڌي هندن کي پنجابين ۽ بنگالين جيان سنڌ جو ڪو اهڙو علائقو مختص ڪري نه ڏنو ويو هو جنهن کي اهي پنهنجو چئي سگھن ۽ جتي پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت جي واڌ ويجھ لاء ڪم ڪري سگھن. ان ڪري ڪيرت ۽ سندس دوستن جي اها ڪوشش به هجي ٿي ته ڀارت ۽ خاص طور ڪڇ ۽ گجرات جي پاسي هند سرڪار کين اهڙو علائقو مختص ڪري ڏئي جتي اهي پنهنجي مرضي موجب پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت لاء ڪم ڪري سگھن. ان سلسلي ۾ ڪڇ جي پاسي گانڌي دام جي نالي سان سنڌين لاء هڪ آبادي ٺاهي ويئي هئي. ڪوشش اها هئي ته ان علائقي کي سنڌين کي ڏنو وڃي. جواز اهو پئي ڏنو ويو ته جيئن ته ڪڇي پنهنجي ثقافت ۽ ٻولي جي حوالي سان سنڌين جي وڌيڪ ويجھو هئا. ان ڪري کين ڪو اعتراض نه هونڌو. منهنجي خيال ۾ اها گھر ائين ئي هئي جيئن سنڌ ۾ مهاجرن پاران پنهنجي لاء ڌار صوبي جي گھر ڪئي وڃي ٿي. هند جي گھڻن سنڌين پاران ان جي ان بنياد تي مخالفت ڪئي ويئي ته اهڙي ريت سنڌين ۽ مقامي ماڻهن ۾ اختلاف پيدا ٿيندا ۽ اهي کين پنهنجي ڌرتي جي حوالي سان هڪ غاصب ڪري ليکيندا. ليکڪ پاڻ به اها ڳاله ڪري ٿو ته سنڌي جيڪي ڀارت جي ڪنڊ ڪڙچ ۾ پکڙيل هئا اهي گانڌي ڌام يا اهڙي ڪنهن مخصوص علائقي ۾ اچڻ لاء تيار نه هئا. بهرحال هند سرڪار پاران ان سلسلي ۾ ڪا توجھ نه ڏني ويئي.
هونئن به ڏٺو وڃي ته ڀارت جا اهڙا سنڌي ٻولي ۽ لپي جي حوالي سان هڪ هارايل جنگ وڙهي رهيا آهن. هڪ ته مائٽ پنهنجن ٻارن کي سنڌي پڙهائين نه ٿا ۽ جيڪي پڙهائين ٿا اهي به ديوناگري لپي ۾. ساڳي ريت ڪيرت، موهن ڪلپنا ۽ ٻين اهڙن ليکڪن جيڪي سنڌي لپي جا حامي رهيا آهن جي حال جي لکڻين کي ڏسجي ته ان ۾ ايترا هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ آهن جو سنڌ جي پڙهندڙ لاء ان کي پوري ريت سمجھڻ ڏکيو ٿئي ٿو. اهڙي ريت ٻنهي پاسن جي سنڌين ۾ هڪ فاصلو هونئن ئي موجود رهي ٿو.
ڪيرت جو چوڻ آهي ته هن پنهنجو گھڻو وقت سنڌي ادبي ۽ ثقافتي سرگرمين کي ڏنو ۽ گھر ۽ ٻارن کي گھٽ وقت ڏنو آهي. ان جي باوجود سندس گھريلو زندگي مطمئن هئي ۽ سندس زال سويتا ۽ ٻار ساڻس پيار ڪندا هئا جيڪا ڳاله رڳو سندس زال جي سهڪار۽ گھر جي معاملن کي سنڀالڻ جي ڪري ممڪن ٿي سگھي هئي. ڪيرت جي هميشه سنڌ اچڻ جي خواهش رهي پر کيس ويزا نه ملي سگھي.
هڪ ڀيري ته ائين به ٿيو ته سندس پاسپورٽ تي ويزا جو ٺپو لڳي به ويو پر هو اڃا پاڪستاني سفارتخاني ۾ ويٺو ئي هو ته سفارتخاني جي عملدارن پاسپورٽ کانئس وٺي اهو ويزا رد ڪري ڇڏيو. ڪيرت جو چوڻ آهي ته سندس ڄام صادق علي سان سٺا ناتا هئا پر جڏهين هو سنڌ جو وڏو وزير هو ته سندس ڪوششن جي باوجود به ڪيرت کي ويزا نه ملي سگھيو. ڄام کيس صلاح ڏني ته هو دبئي ويندي ڪراچي ٽرانزٽ ڪري ۽ هو ايئر پورٽ تان کيس غائب ڪندو.ِ پوء هو سنڌ ۾ جتي وڃڻ چاهي وڃي سگھيو پئي. پر ڪيرت اهڙو جوکم کڻڻ ۽ غيرقانوني طور ٻئي ملڪ ۾ داخل ٿيڻ نه ٿي چاهيو. ان ويزا نه ملڻ جو بنيادي ڪارڻ اهو ڄاڻايو ٿي ويو ته ڪيرت ڀارت مان جي ايم سيد جا چار کن ڪتاب شائع ڪرايا هئا. بهرحال هو ڪوشش جي باوجود به سنڌ نه اچي سگھيو.
ڪيرت جي اها آتم ڪٿا سنڌي ٻولي، ادب ۽ ثقافت لاء ڀارت ۾ جيڪي ڪوششون ٿيون آهن ۽ جيڪا ڇڪتاڻ هلي آهي ان جي هڪ تفصيلي تصوير پيش ڪري ٿي