پنجاب پنجابي ۽ پنجابيت
خشونت سنگھ کي ڪنهن تعارف جي ضرورت ئي ناهي. هڪ گھڻ پاسائو ليکڪ جنهن جي سڃاڻپ فڪشن به آهي ته هن سکن جي تاريخ ۽ راجا رنجيت سنگھ جي زندگي تي به تفصيل سان لکيو آهي. هڪ بيباڪ صحافي طور سندس شهرت رهي آهي. هو راجيا سڀا جو رڪن به رهيو. هن اندرا گانڌي جي خاندان سان ويجھن ناتن هئڻ باوجود ان جي غلط ڪمن تي تنقيد ڪرڻ کان نه ڪيٻايو. ساڳي وقت گولڊن ٽيمپل جي محاصري ۽ اتي ٿيل قتل عام تي احتجاج طور هن پدما بوشن ايوارڊ واپس ڪري ڇڏيو.
اندرا گانڌي جي قتل کانپوء ملڪ جي مختلف حصن ۾ سکن جو قتل عام شروع ٿيو ۽ کيس پاڻ پنهنجي بچاء لاء هڪ سوئيڊن جي دوست جي گھر ۾ پناه وٺڻي پيئي. پنهنجي زندگي جي ڊگھي اننگ ۾ هو ٿڪجي نه ويٺو ۽ آخر تائين پنهنجي تخليقي سرگرمين ۾ مصروف رهيو. هي ڪتاب Punjab, Punjabis and Punjabiyat پنجاب جي ثقافت، تاريخ ۽ مختلف شخصيتن تي لکيل سندس چونڊ مضمونن تي مشتمل آهي جنهن کي سندس ڌي مالا ديال ايڊٽ ڪيو ۽ ترتيب ڏني آهي.
جيتوڻيڪ هو پاڻ کي هڪ اهڙو شخص قرار ڏئي ٿو جنهن جو مذهب سان ڪو واسطو ناهي پر هو هڪ سک خاندان سان واسطي هئڻ ڪري سکن سان هڪ جذباتي وابستگي رکي ٿو. هڪ پنهنجائپ وارو واسطو جنهن ۾ هو مٿن تنقيد به ڪري ٿو ۽ ساڳي وقت ساڻن يڪجهتي جو اظهار پڻ ڪري ٿو.
سکن جي ٻن جلدن ۾ لکيل تاريخ کي هو پنهنجي زندگي جو اهم ترين ڪم ۽ مقصد ڪري ليکي ٿو ۽ ان کي مڪمل ڪرڻ کانپوء سندس چوڻ هو ته سندس باقي حياتي ڄڻ بونس آهي جنهن ۾ ڪو ڪم نه به ٿيو ته به خير آهي. پر هن ان کانپوء به گھڻو ڪم ڪيو. ان سان گڏوگڏ هن بابا گرونانڪ جي شعرن جو انگريزي ۾ پڻ ترجمو ڪيو.
جهلم جي ويجھو ٿر جي هڪ ڳوٺ هدالي، جيڪو هن وقت پاڪستان ۾ آهي، ۾ جنم وٺندڙ خشونت ورهاڱي وقت لاهور ۾ پنهنجي وڪالت جي پرئڪٽس ڪري رهيو هو جنهن کي چڏي ۽ پنهنجو گھر پنهنجي دوست ۽ پاڙيسري منظور قادر، جيڪو پوء ايوب خان جي ڪابينا ۾ پرڏيهي وزير به ٿيو، جي حوالي ڪري دهلي لڏي آيو جتي اڳ ئي سندس پي ۽ ڀاء وغيره موجود هئا ۽ پنهنجو ڪاروبار ڪري رهيا هئا. ان گھر ۾ هو خاص طور تي پنهنجي ڪڪڙ ۽ ان جي ٽن مادين، جيڪي صبوح جو نيرن مهل ساڻس گڏ ويهندا هئا ۽ هر مادي جي ڪوشش هونڌي هئي ته اها نر جي ويجھو هجي، کي گھڻو ياد ٿو ڪري. منظور قادر لاء هو چئي ٿو ته هن نه رڳو سندس گھر وڳوڙين کان بچايو پر سندس نوڪرن کي خيريت سان سرحد تائين پهچايو ۽ اتي موجود ڪتاب پڻ جيئن جو تيئن کيس موڪليا. پر هو سندس ڪڪڙ ۽ ان جي خاندان کي وڳوڙِين کان نه بچائي سگھيو. هو ورهاڱي کانپوء ٽي ڀيرا هدالي آيو جتي ماڻهن سندس آجيان ڪئي ۽ کيس وڏي عزت ڏني پر اتي سڄو منظر ئي بدليل هو. نه اتي واري جون ڀٽون هيون ۽ نه ئي سندس گھر جي اها صورتحال هئي جتي ڀارت کان لڏي آيل مختلف خاندان رهيل هئا. سندس وفات کانپوء ڪجھ رک کي هدالي ۾ دفن ڪيو ويو هو.
سکن جو ڀارت جي ڪل آبادي ۾ حصو ٻه سيڪڙو کان به گھٽ آهي. پر انهن هڪ ڊگھي عرصي تائين پنجاب تي حڪومت به ڪئي آهي ۽ هن وقت به فوج، سول سروس، ڪاروبار ۽ ٻين شعبن ۾ سندن حصو سندن آبادي جي تناسب کان گھڻو وڌيڪ آهي. امرتسر، جيڪو سکن لاء ائين آهي جيئن مسلمانن لاء مڪو،ِ هندن لاء ڪاشي يا عيسائين لاء روم آهي، اٽڪل چار سو سال پراڻو شهر آهي. 1577 ۾ سکن جي چوٿين گرو رام داس زمين حاصل ڪري اتي هڪ نئون شهر اڏيو جيڪو سندس نالي پويان رام داس پوره سڏجڻ لڳو. کانئس پوء آيل پنجين گرو ارجن واپارين وغيره کي رام داس پوره ۾ اچي رهڻ ۽ ڪاروبار ڪرڻ جي دعوت ڏني. هن رام داس جي ٺهرايل تلاء جي وچ ۾ گردوارو ٺاهيو ۽ گرنٿ کي ترتيب ڏيئي ان کي اتي رکيو. اهڙي ريت شهر جو نالو امرتسر يعني آب حيات جو تلاء پئجي ويو. ان جي باوجود ورهاڱي کان اڳ امرتسر جي آبادي ۾ سکن جو تناسب ڏه سيڪڙو مس هو جڏهين ته باقي آبادي ۾ مسلمانن ۽ هندن جو هڪجيترو تناسب هو. ورهاڱي کان پوء مسلمانن جي اوڀر پنجاب مان وڃڻ ۽ سکن جي اوله پنجاب مان اتي اچڻ ڪري ڪجھ واڌارو آيو. ساڳي ريت خشونت جو چوڻ آهي ته پنجاب کي ٻن حصن پنجاب ۽ هريانا ۾ ورهائڻ جو هڪ مقصد اهو به هو ته جيئن پنجاب جو وڏو وزير سک هجي.
پنجاب ۾ صنعتن نه لڳائڻ جو هڪ جواز اهو ڏنو وڃي ٿو ته اهو پاڪستان جي سرحد تي واقع آهي. اهڙي ريت بنيادي طوراهو هڪ زرعي صوبو آهي جيڪو انگريزن جي دور جيان باقي ملڪ کي اناج ۽ زرعي خام مال وغيره فراهم ڪري ٿو. ان حوالي سان ان جا پاڻي ۽ بجلي وغيره جا پنهنجا مسئلا آهن. خشونت جي پنجاب جي حالتن ۽ خالصتان جي تحريڪ وغيره تي گھري نظر هئي. هو سکن جي ڀارت کان ڌار ٿيڻ جي حق ۾ بلڪل نه هو جيڪا ڳاله سندس نظر ۾ ڀارت کان وڌيڪ سکن جي لاء نقصانڪار هئي ۽ آهي.
سک هڪ محنتي، جاکوڙ ڪندڙ ۽ خوددار قوم آهي. انهن پنهنجي محنت وسيلي پنهنجي جاء ٺاهي آهي ۽ دنيا ۾ ڪٿي به اوهان انهن کي ٻئي جي آڏو هٿ ٽنگيندي نه ڏسندو. ان جو هڪ مثال ڏيندي خشونت لکي ٿو ته هڪ ڀيري هن هڪ اخبار وڪڻندڙ ڇوڪري کي ڏٺو جنهن جو مٿو اگھاڙو، وار وکريل ۽ سي ۾ ڏڪي رهيو هو. هن کانئس شام جي اخبار ورتي ۽ جڏهين هن باقي پيسا واپس ڪرڻ لاء پنهنجي کيسي ۾ هٿ وڌو ٿي ته هن کيس چيو ته اهي پاڻ رکي ڇڏ. اهو ٻڌندي ئي ان ڇوڪر جو منهن ڳاڙهو ٿي ويو ۽ هن کيس اهو چوندي ته ڇا هن کيس ڪو پينو سمجھيو آهي سندس نوٽ کيس واپس ڪندي پنهنجي اخبار کانئس واپس وٺي ڇڏي ۽ پنهنجي واٽ وٺي هليو ويو.
خشونت جو خيال آهي ته سک مذهب ڀارت جو واحد مذهب آهي جيڪو مقامي طور پيدا ٿيو ۽ وڌيو ويجھيو آهي. جڏهين ته هندو مت کي آريا ٻاهران کڻي آيا، اسلام به ٻاهران آيو، جين مت وغيره کي هندو مت مڪمل طور پاڻ ۾ جذب ڪري ورتو جڏهين ته ٻڌمت جيتوڻيڪ مقامي طور پيدا ٿيو پر هن وقت ان جا رڳو ڪجھ پوئلڳ ئي ڀارت ۾ وڃي بچيا آهن.
سنڌ ۽ پنجاب جي هندن ۽ سکن ۾ ظاهري شڪل شبيه کانسواء ڪو گھڻو فرق ڪونهي. اهي ساڳي نموني مندرن ۽ گردوارن ۾ وڃن ٿا. پنجاب جي هندن ۾ ته اها روايت رهي آهي ته اهي پنهنجي پهرئين ٻار جي سک طور تربيت ڪندا آهن. هونئن به ڀارت جا گھڻا هندو سک ازم کي ڌار مذهب مڃڻ جي بجائي ان کي هندن جو هڪ فرقو ئي ڪري ليکيندا آهن. جيئن ته سکن جي نوجوان نسل ان ظاهري شڪل شبيه کي ڪا گھڻي اهميت نه ٿي ڏئي ۽ وار وغيره وڍائي ٿي ان ڪري خشونت اهو خدشو ڏيکاري ٿو ته جيئن ته سکن ۽ هندن ۾ اهو ئي وڏو فرق آهي ۽ جيڪڏهين اهو به ختم ٿئي ٿو ته پوء سکن جي پنهنجي وجود لاء خطرو پيدا ٿي سگھي ٿو.
ڪتاب ۾ خشونت پنهنجي ماء ويران ٻائي جو هڪ خاڪو ڏنو آهي. هو پنجابي گورمکي جا ڪجھ درجا پڙهيل هئي. سندس مڙس انگريزي سيکارڻ لاء کيس ٽيوٽر رکي ڏنو پر هو سوائي ڪجھ ابتدائي اکرن جي گھڻو اڳتي نه وڌي سگھي. خشونت جو چوڻ آهي ته مون ٽرين ٽو پاڪستان جو پنجابي ۾ ترجمو ٿيل ڪتاب جي ڪاپي کيس ڏني. ٻئي ڏينهن صبوح جڏهين آئون ساڻس ملڻ ويس ته منهنجي پي ٻڌايو ته هو رات تو وارو ڏنل ڪتاب پڙهندي رهي آهي ۽ هن وقت ستي پئي آهي. مون جڏهين وڃي کيس جاڳايو ته سندس تبصرو هو بيشرم. هو نوي سالن تائين جيئري رهي ۽ آخري وقت تائين سندس اولاد وٽس موجود هئا. خشونت جو چوڻ آهي ته سندس گورمکي ۾ لکيل ڪجھ اکرن جا خط کيس پنهنجي پي جي انگريزي ۾ لکيل ڊگھن خطن جي ڀيٽ ۾ گھڻي معلومات ڏيندا هئا.
ڪتاب خشونت جي زندگي جي مختلف پاسن تي ڄاڻ ڏئي ٿو جيڪا سندس پڙهندڙن لاء دلچسپي جو باعث ٿي سگھي ٿي.