فوج، واپار ۽ انقلاب
جڏهين عائشه صديقه پاڪستاني فوج جي ملڪي معيشت ۾ حصي ۽ تجارتي مفادن متعلق ڪتاب لکيو هو ته کيس ڪيترين ڏکيائين ۽ تنقيد کي منهن ڏيڻو پيو هو. بهرحال هاڻي جڏهين دنيا جي ٻين ملڪن تي نظر وججھي ٿي ته انهن مان گھڻن ۾ ذري گھٽ اها ساڳي صورتحال نظر اچي ٿي ۽ ليکڪ ان تي پنهنجن خيالن جو اظهار پڻ ڪن ٿا. پوء اهو ملڪ چين هجي، انڊونيشيا هجي يا لاطيني آمريڪا جا ارجنٽائين، چلي ۽ ٻيا ملڪ هجن. ان حوالي سان هن وقت اسان جي زير نظر مصر جي ليکڪا زينب ابل مگد جو ڪتاب MILITARIZING THE NATION-The Army, Business and Revolution in Egypt آهي.
مصر 1952 جي آزاد فوجي افسرن جي انقلاب کانپوء هيستائين سوائي تازي عوامي اڀار جي نتيجي ۾ اخوان جي مرسي جي هڪ سال جي صدارت کي ڇڏي فوج جي حڪمراني ۾ ئي رهيو آهي. جمال ناصر، انور سادات ۽ حسني مبارڪ کانپوء هاڻي عبدالفتح سيسي ملڪ جو چوٿون فوجي حڪمران آهي. 1952 ۾ اها رڳو هڪ فوجي بغاوت نه هئي پر افسرن جو اهو گروه سوشلزم جي نالي ۾ ملڪ جي لاء معاشي ۽ سماجي تبديلين جو هڪ پروگرام کڻي آيو هو. جمال ناصر، جنهن ڪجھ عرصي کانپوء جنرل نجيب کي برطرف ڪري سڄي عمر لاء گھر ۾ نظربند ڪري ڇڏيو هو، جي اڳواڻي ۾ ان انقلاب کي سوشلسٽ انقلاب جو نالو ڏنو ويو هو. پر ان ۾ مختلف طبقن ۽ نظرين جا ماڻهو شامل هئا. جمال ناصر ۽ انور سادات وچولي طبقي سان واسطو رکندڙ هئا. پر ناصر سوشلسٽ خيالن جو هو ۽ هڪ ڪميونسٽ سيل جو رڪن به هو جڏهين ته سادات اخوان جي نظرين جي ويجھو هو. ساڳي ريت ساڳي شاهوڪار طبقي جي خاندان سان واسطو رکندڙ ٻه ڀائر نظرياتي طو ساڄي ۽کاٻي يعني ٻن مخلتف پاسن تي بيٺل هئا. مجموعي طور تي انهن فوجي افسرن جو اهو گروپ نظرياتي طور سوشلزم سان لاڳاپيل نه هو پر ناصر جي اثر کين ان واٽ تي هلڻ تي مجبور ڪيو هو. پر 1956 جي سوئز بحران ۽ خاص طور1967 جي جنگ ۾ اسرائيل هٿان شڪست اقتدار تي ناصر جي گرفت کي ڪمزور ڪري ڇڏيو هو ۽ هن معيشت ۾ تبديليون آڻڻ شروع ڪيون هيون. ناصر جي ڪمهلائتي موت کانپوء انور سادات پاران انهن تبديلين کي اڳتي وڌايو ويو ۽ سوويت يونين سان ناتن کي گھٽائي آمريڪا، اوله جي ملڪن ۽ عالمي مالياتي ادارن سان پنهنجن ناتن کي وڌايو ويو. 1973 جي عرب اسرائيل جنگ ۾ مصر جي فتح ۽ نتيجي ۾ آمريڪا جي ٽياڪڙي ۾ اسرائيل سان امن ٺاه ان پاليسي تي ڄڻ مهر هڻي ڇڏي.
مختلف ملڪن ۾ خاص طور تي آمرن ۽ فوجي حڪمرانن پاران فوج ۽ فوجي افسرن کي رعايتن ڏيڻ جو هڪ وڏو مقصد کين بغاوت کان روڪڻ ۽ پنهنجي اقتدار کي محفوظ رکڻ هونڌو آهي. اها ساڳي پاليسي مصر ۾ به شروع کان اختيار ڪئي ويئي. ناصر جي لاء ڇيو وڃي ٿو ته سندس فوج جي ڪمانڊرانچيف عبدالحڪيم عامر سان عجيب ۽ پراسرارناتو هو. عامر هڪ زميندار جو پٽ ۽ ناصر جو ويجھو دوست هو. فوج ۾ هن آفيسرن ۽ فوجين کي رعايتون ۽ سهولتون وغيره ڏيئي پنهنجو اثررسوخ قائم ڪيوهو ۽ ان بنياد تي ناصر کي بليڪ ميل ڪري پنهنجي لاء وڌيڪ سهولتون حاصل ڪندو هو. ان کي سڌو ميجر کان جرنل جي عهدي تي ترقي ڏني ويئي هئي. ناصر لاء اهو ممڪن نه هو ته هو کيس برطرف ڪري سگھي يا سندس عهدو گھٽائي سگھي. پنهنجي ان حيثيت جو فائدو وٺندي هو سويلين معاملن ۾ پڻ دخل اندازي ڪندوهو. هن فوج جي نالي ۾ ڪارخانا ۽ واپاري مرڪز قائم ڪيا جن کي ٽئڪسن وغيره جي معاملن ۾ حڪومت جي ضابطي ۾ هلندڙ ٻين ادارن تي فوقيت هونڌي هئي. ايستائين ته وزيراعظم به سندس راضپي کانسواء نه رهي سگھندو هو. اختيارن جي حوالي سان کيس ناصر جي برابر ئي ليکيو ويندو هو. ناصر جي فوجي آفيسرن کي ڏنل رعايتن جو اندازو ان ڳالهہ مان لڳائي سگھجي ٿو ته سندس دور ۾ ملڪ جي گھڻن صوبن جا گورنر حاضرسروس يا رٽائرڊ فوجي افسر هوندا هئا. ان پاليسي کي سادات جي دور ۾ تبديل ڪيو ويو ۽ اها ڪوشش ڪئي ويئي ته فوجي افسرن کي سندن ڪم ۽ بئرڪن تائين محدود ڪيو وڃي ۽ سويلين معاملن ۾ سندن مداخلت گھٽ ۾ گھٽ هجي. ان دور ۾ ملڪ ۾ فوجي گورنرن جي ڀيٽ ۾ سويلين گورنرن جو تعداد وڌي ويو هو. پر 1981 ۾ سادات جي قتل کانپوء حسني مبارڪ جي دور ۾ اهو سلسلو وري ساڳي ريت شروع ٿي ويو ۽ فوج جي سويلين معاملن ۾ مداخلت لاڳيتو وڌنڌي رهي . مبارڪ جي دور جي هڪ ٻئي فوجي سربراه ابو غزالا گھڻي شهرت ماڻي. خاص طور تي آمريڪا سان هن فوج جا سٺا ناتا قائم ڪيا پر ميزائل ٽيڪنالوجي کي غيرقانوني طور آمريڪا مان مصراسمگل ڪرڻ جي انڪشاف کانپوء سندس زوال شروع ٿي ويو.
ليکڪا جو خيال آهي ته فوجي افسرن کي اهم شهرن ۽ جاين تي اهم عهدن تي مقرر ڪرڻ جو هڪ مقصد اهو هونڌو آهي ته ماڻهن ۽ خاص طور تي سندن حڪومت ۽ فوج مخالف سرگرمين تي نظر رکي وڃي ۽ انهن کي وڌڻ کان اڳ ئي ختم ڪيو وڃي.
ساڳي وقت لازمي فوجي سروس کي فوج جي ضابطي ۾ هلندڙ ڪارخانن ۾ سستي پورهئي لاء استعمال ڪيو ويندو آهي جتي ڪم جي حالتن ۽ اجوري وغيره جي لحاظ کان ڄڻ هڪ خرڪار ڪئمپ واري صورتحال آهي. هتي مزدورن تي سويلين قانون جي بجائي فوجي ضابطا لاڳو ڪيا وڇن ٿا فوجي عدالتن ۾ ئي انهن تي مقدما هلايا وڃن ٿا.
2011 ۾ جيڪو عوامي اڀار پيدا ٿيو جنهن جي نتيجي ۾ حسني مبارڪ کي اقتدار ڇڏڻو پيو ان جو هڪ اهم ڪارڻ فوج جي سماج جي مختلف شعبن ۾ مداخلت ۽ فوج جي ضابطي ۾ هلندڙ ڪارخانن وغيره ۾ پورهيتن جي ڪم جي حالت وغيره پڻ هو. پر اها ڳاله ساڳي وقت پنهنجي جاء تي آهي ته ان تحريڪ ۾ مختلف مذهبي ۽ لبرل گروه شامل هئا. اها هڪ ته ورهايل هئي ۽ ٻيو ان ۾ ايتري تنظيم نه هئي ته اها جٽاء ڪري سگھي. فوج ان سڄي صورتحال کي نهايت احتياط سان ورتو۽ ان کي پنهنجي هٿان وڃڻ نه ڏنو. ايستائين ته مختلف گروهن ۾ ٽياڪڙ جو ڪردار ادا ڪندي اخوان کي به اقتدار ڏيڻ لاء راضي ٿي ويا جنهن پڻ فوج کي معاشي ميدان ۾ اڳوڻن حڪمرانن کان به وڌيڪ رعايتون ڏنيون. جنرل عبدالفتح سيسي پنهنجو اهڙو اميج ٺا هيو جو کيس پاڪباز ۽ مذهبي اصولن جي پابندي ڪرڻ وارو افسر سمجھندي صدر پاران پاڻ فوج جو سربراه مقرر ڪيو ويو پر فوج اخوان کي پنهنجي مرضي هلائڻ ڏيڻ جي حق ۾ نه هئي. ساڳي ريت ٻين ماڻهن ۽ سياسي جماعتن پاران به اخوان جي انتها پسند پاليسين جي مخالفت ڪئي وئي. ان صورتحال هڪ ڀيرو وري فوج جي لاء مرسي کي برطرف ڪرڻ جو ماحول پيدا ڪيو ۽ فوج هڪ بهتر اميج وري اقتدار ۾ اچي ويئي. پوء ڪرايل چونڊن ۾ سيسي وڏي اڪثريت سان ڪامياب ٿيو.
هن وقت ملڪي معيشت ۽ سماج جو ڪو اهڙو شعبو ناهي جتي فوج جو عمل دخل نه هجي. جيڪڏهين ڪن ڪارخانن وغيره کي نجي شعبي ۾ ڏيڻ جو معاملو اچي ٿو ته اتي ترجيح فوج کي ڏني وڃي ٿي. ليکڪا جو خيال آهي ته سڄي معاملي کي ڪنهن سياسي انقلاب کانسواء ختم نه ٿو ڪري سگھجي.