ڊسمبر جا گلاب: هڪ آتم ڪٿا
گھڻا ماڻهو ان ڳالهہ کي ترجيح ڏيندا آهن ته آتم ڪٿا عمر جي آخري حصي ۾ لکجي ته جيئن ان ۾ سڄي زندگي جي ڪهاڻي جو گھڻو ۽ اهم حصو اچي سگھي. بهرحال ان ڳالهہ تي به اتفاق ناهي ته آتم ڪٿا ۾ ڇا اچڻ گھرجي. ادب جي ٻين صنفن جيان ان تي به ڪو هڪ رايو ۽ اتفاق ناهي.
تازو مون ڀارت جي وڪيل، جج، سفارتڪار ۽ سياستدان ايم سي ڇاگلا جي آتم ڪٿا Roses in December پڙهي. جيئن ڪتاب جي نالي مان ظاهر آهي ته ليکڪ اها پنهنجي عمر جي آخري حصي ۾ لکي آهي ۽ سندس خيال آهي ته ان عمر ۾ ئي ماڻهو پنهنجي ماضي ۽ گذريل زندگي جو صحيح جائزو وٺي سگھي ٿو.
ڪتاب جي شروع ۾ ليکڪ پنهنجي نالي ڇاگلا متعلق ٻڌائي ٿو ته هو پهرين پنهنجي نالي سان مرچنٽ لکندو هو پر کيس اهو نالو پسند نه هو. هن پنهنجي ڏاڏي کي چيو ته هو پنهنجي اها ذات بدلائڻ چاهي ٿو. هن ڪجھ سوچڻ کانپوء کيس چيو ته تون پنهنجي نالي سان ڇاگلا لک. هن کيس ٻڌايو ته سندس ڏاڏي سان خاندان جا سڀ فرد پيار ڪندا هئا ۽ چوندا هئا ته هي سڀني جو چاڳلو آهي. ان ڪري تون اهو نالو استعمال ڪر ۽ اهو نالو آخر تائين ساڻس گڏ رهيو. سندس چوڻ آهي ته هو شروع ۾ گھڻو مذهبي هوندو هو پر پوء هو مذهب کان پري ٿيندو ويو ۽ پنهنجي عقل ۽ سمجھ موجب فيصلن ڪرڻ کي ترجيح ڏني.
بمبئي ۾ جنم وٺندڙ هڪ وچولي طبقي جو ٻار جنهن شروع ۾ هڪ عام اسڪول ۾ گجراتي ميڊيم ۾ تعليم حاصل ڪئي آڪسفورڊ تائين پهتو ۽ بار ايِٽ لاء ڪيائين. هن پنهنجي ڪيريئر جي شروعات وڪالت کان ڪئي. سندس چوڻ آهي ته ان وقت جا نوجوان وڪيل محمد علي جناح جي ذهانت ۽ ان جي شخصيت مان گھڻو متاثر هئا ۽ هو به انهن مان هڪ هو. هن آڪسفورڊ وڃڻ کان اڳ جناح کي چيو هو ته هو واپس اچي سندس جونيئر طور ڪم ڪندو.
هن جناح سان گڏ ڪم ڪرڻ ته شروع ڪيو پر شروعات ۾ سندس پريڪٽس گھڻي نه ٿي هلي ۽ هو مالي ڏکيائين جو شڪار هو. سمدس چوڻ آهي ته ان سلسلي ۾ جناح ڪنهن قسم جي مالي مدد ڪرڻ جو قائل نه هو. سندس اهو موقف هو ته پنهنجي محنت ۽ صلاحيت سان پنهنجا وسيلا پيدا ڪريو.
جناح سان هو مسلم ليگ ۾ به رهيو. پر سندس چوڻ آهي ته اهو اوستائين هو جيستائين جناح هندو مسلم اتحاد جو قائل هو. جڏهين هن پنهنجي ان موقف تان هٿ کنيو ۽ ٻه قومي نظرئي جي وڪالت شروع ڪئي ته پوء سندن واٽون ڌار ٿي ويون. هن هندو مسلم تفريق ۾ يقين نه ٿي رکيو پر هڪ متحد هندوستان سندس آدرش هو. هو سمجھي ٿو ته جناح پاڻ مسلمانن جي هڪ ڌار ملڪ جي حوالي سان گھڻو سنجيده نه هو پر هن ان کي رڳو مسلمانن لاء وڌ ۾ وڌ فائدا حاصل ڪرڻ لاء سودي بازي طور استعمال ڪرڻ ٿي چاهيو. سندس خيال آهي ته هڪ متحد هندوستان جو معاملو گھڻي ڀاڱي طئي ٿي چڪو هو پر هڪ ته نهرو جو ڪيبينيٽ مشن پلان متعلق اهو چوڻ ته آزادي کانپوء ڀارت جي پارليامان ان ۾ تبديليون ڪري سگھندي ۽ ٻيو يوپي، جيڪو اتي مسلمانن جي اقليت ۾ هئڻ جي باوجود تهذيبي طور انهن لاء هڪ اهم پرڳڻو هو، ۾ ڪانگريس جي حڪومت پاران ڪنهن مسلمان کي وزارت ۾ کڻڻ لاء اها شرط رکڻ ته اهو ڪانگريس جي پروگرام مطابق هلندو مسلم ليگ ۽ ڪانگريس ۾ ويڇن کي اڃا وڌائي ڇڏيو. ليکڪ اهو خيال به ڏيکاري ٿو ته نهرو ۽ سندس ساٿي شايد ٿڪجي پيا هئا ۽ کين اقتدار حاصل ڪرڻ جي تڪڙ هئي ۽ انهن کان وڌيڪ صبر نه ٿي ٿيو. ان ڪري انهن ورهاڱي جي رٿا کي قبول ڪري ورتو جنهن ڳاله جناح کي پاڻ حيران ڪري ڇڏيو.
ڇاگلا بنيادي طور وڪيل ۽ قانون جي پيشي سان لاڳاپيل هو. جيتوڻيڪ هن سياسي سرگرمين ۽ سياست ۾ بهرو ورتو ٿي پر سندس پنهنجي ڪا سياسي بنياد ِيا ڪو حلقو نه هو جنهن جي ڪري هو سياست ۾ اڳتي وڌي سگھي. هو پهرين وڪيل مان بمبئي هائي ڪورٽ جو جج ۽ پوء چيف جسٽس ٿيو. ان بنياد تي هو بمبئي جو ايڪٽنگ گورنر به ٿيو. پورچوگال پاران ڀارت سرڪار تي سندن قبضي وارن علائقن ۾ راهدري لاء عالمي عدالت ۾ ڪيس ڪيو ويو هو. ان عدالت ۾ ڪنهن به ڪيس لاء ٻنهي فريقن جي نمائندگي ضروري آهي ۽ ان وقت جيئن ته ڀارت جي ڪا نمائندگي نه هئي ان ڪري ڇاگلا کي اتي جج ڪري موڪليو ويو. هن گڏيل قومن ۽ دولت مشترڪه ۾ ڏکڻ آفريڪا جي نسل پرست پاليسي خلاف پڻ ڀارت جي نمائندگي ڪئي.
ان وقت پاڪستان گڏيل قومن ۾ ڪشمير جو مسئلو اٿاريو هو. ڀارت پاران کيس ڀارت جي نمائندي طوراتي موڪليو ويو جڏهين ته پاڪستان جي نمائندگي ان وقت جي پرڏيهي وزير ذوالفقار علي ڀٽو ٿي ڪئي. ڪشمير متعلق ڀارت جو موقف اهو هو ته اهو تاريخي طور ڀارت جو اٽوٽ انگ آهي ۽ ٻي ڳالهہ ته ڀارت هڪ سيڪيولر رياست آهي جتي سڀني شهرين کي ڪنهن مذهب ۽ فرقي وغيره جي فرق کانسواء هڪجهڙا ۽ ساڳيا حق حاصل آهن. ان ڪري جيڪڏهين ڪشمير جي ماڻهن کي ريفرينڊم ۾ ڀارت کان ڌار ٿيڻ جو حق ڏنو وڃي ٿو ته ٻيون رياستون به اهو ساڳيو حق گھرنديون ۽ اهڙي ريت ڀارت جي يڪجهتي ۽ سلامتي خطري ۾ پئجي ويندي. ڀٽو جي ان صلاحيت کي ته هو مڃي ٿو ته کيس ڳالهائڻ ۽ تقرير جو ڏان هو پر ساڳي وقت هو هڪ جذباتي ماحول پيدا ڪندو هو ۽ پنهنجي موضوع تي نه بيهندو هو. ڀارت سان هن کي ازلي وير هو ۽ هن هزار سال جنگ ڪرڻ جون ڳالهيون ٿي ڪيون. پر ساڳي وقت شملا ٺاه ۾ سندس رويو بلڪل بدليل هو ۽ هن امن ۽ دوستي جي ڳالهہ ٿي ڪئي. سندس چوڻ آهي ته سيشن دوران نيويارڪ ۾ رهندي انهن نه هڪٻئي سان ڳالهايو ۽ نه ئي هٿ ملايو. سندس وفد جي همراهن کيس ڀٽو سان ڳالهائڻ لاء چيو پر هن اهو چئي انڪار ڪري ڇڏيو ته هڪ ته هو کانئس عمر ۾ ننڍو هو ان ڪري کيس پاڻ اڳتي وڌي ملڻ گھرجي ۽ ٻي ڳاله ته هو پنهنجي ۽ پنهنجي ملڪ جي وقار ۽ عزت کي هيٺ نه ٿو ڪرڻ چاهي. ٻيو ڀيرو 1965 جي پاڪ ڀارت جنگ دوران اهي ٻيئي هڪٻئي جي آمهون سامهون ٿيا. سندس چوڻ آهي ته بي بي سي پاران اتي ڀٽو جي تقرير کي گڏيل قومن جي تاريخ ۾ ڪيل بهترين تقرير قرار ڏنو ويو پر هن ان سان اتفاق نه ٿي ڪيو. سندس ليکي اها رڳو لفاظي ۽ جذباتيت هئي ۽ ان ۾ ڪا عقل ۽ دانش جي ڳاله نه هئي. ليکڪ ڀٽو متعلق لوڪ سڀا ۾ ٿيل هڪ بحث جو به حوالو ڏئي ٿو جنهن ۾ ڀٽو ڀارتي حڪومت کي چيو هو ته ڀارت ۾ سندس جن ملڪيتن کي متروڪه قرار ڏيئي ضبط ڪيو ويو هو انهن کي واپس ڪيو وڃي. سندس چوڻ آهي ته ڀٽو هڪ ته ان لحاظ کان ڀارت ۾ پنهنجي ملڪيت واپس وٺڻ ۽ پاڪستان ۾ به انهن جي عيوض معاوضو حاصل ڪرڻ پئي چاهيو.
کيس اڍائي سال کن لاء آمريڪا ۾ ڀارت جو سفير مقرر ڪيو ويو ۽ ان سان گڏوگڏ کيس ميڪسيڪو ۽ ڪيوبا جي معاملن جي چارج به ڏني ويئي. اهو دور سرد جنگ جي عروج جو دور هو. ڀارت آمريڪا جي سيٽو، سينٽو وغيره جهڙن ڪنهن به ٺاه جو حصو نه هو ۽ هڪ اڻ ڌري پاليسي اختيار ڪئي هئي. ڀارت جي ان پاليسي کي ان وقت جي آمريڪي صدر آئزن آور جي پرڏيهي وزير جان فاسٽر ڊلس، جيڪو سرد جنگ ۽ فوجي ٺاهن جو وڏو وڪيل هو، پاران ناپسند ڪيو ويندو هو. ڇاگلا جو چوڻ آهي ته صدر آئزن آور گھڻو ڪري پنهنجي پرڏيهي وزير جي چوڻ تي هلندو هو. ان کانپوء صدر جان ايف ڪينيڊي سان به سندس واسطو پيو. هو خاص طور ڀارت متعلق پاليسي جي حوالي سان سندس تعريف ڪري ٿو. اهو ريپبليڪن ۽ ڊيموڪريٽ جي روايتي پاليسين جو فرق آهي جنهن ۾ هڪ جو لاڙو پاڪستان ڏانهن وڌيڪ هوندو هو ۽ ٻئي جو ڀارت ڏانهن. ميڪسيڪو ۽ ڪيوبا ۾ هو بس رسمي طور ئي ڪجھ ڀيرا ويو. ميڪسيڪو وارن اسپين سان وڙهي آزادي حاصل ڪئي هئي. هن وقت اتي ريڊ انڊين، اسپيني ۽ گڏيل نسل جا ماڻهو رهن ٿا. ليکڪ جو چوڻ آهي ته جيستائين اسپين کان آزادي حاصل ڪرڻ وارن ڏينهن کي ملهائڻ وغيره جو واسطو آهي ته ان حوالي سان انهن ۾ ڪو اختلاف ناهي. ساڳي ريت هو ڪيوبا جي دوري دوران فيدل ڪاسترو سان مليو. سندس چوڻ آهي ته اهي سوشلسٽ نه پر قوم پرست هئا ۽ حالتن جي ڪري ٻئي پاسي ڌڪجي ويا.
ان کانپوء کيس برطابيا ۾ ڀارت جو هائي ڪمشنر مقرر ڪيو ويو. ان دور جي اهم ڳاله چين ڀارت جنگ هئي. ڀارت آمريڪا ۽ برطانيا سان ڪنهن فوجي ٺاه ۾ شامل نه هو پر چين جي خلاف هن انهن ٻنهي ملڪن کان فوجي ۽ هٿيارن جي مدد جي گھر ڪئي ۽ ٻنهي ملڪن پاران ان جي مدد ڪئي ويئي.
پوء نهرو پاران کيس ڪابينا ۾ کڻڻ جي آڇ ڪئي ويئي ۽ کيس چيو ويو ته هو ان حلقي مان چونڊن ۾ بيهي جتي مسلم ووٽرن جي گھڻائي هئي. پر هن اهو چئي انڪار ڪري ڇڏيو ته هو مذهبي بنيادن تي چونڊ نه وڙهندو. بهرحال کيس راجيه سڀا ۾ آڻي تعليم جي وزير طور ڪابينا ۾ کنيو ويو.
ان وزارت دوران کيس خاص طور ڀارت ۾ ٻولي جي مسئلي کي منهن ڏيڻو پيو. ان جو ڪارڻ اهو هو ته هو ملڪ جي عوامي سياست جو ڪڏهين حصو نه رهيو هو. کيس اها خبر ته هئي ته ڏکڻ هندوستان وارا نه رڳو هندي نه ٿا ڄاڻن پر اهي پنهنجي ٻولي ڇڏي ان کي اختيار ڪرڻ لاء تيار نه هئا. پر هن جو اهو اصرار هو ته في الحال انگريزي کي اختيار ڪيو وڃي ۽ پوء ان جي جاء تي هندي کي رائج ڪيو وڃي. سندس خيال ۾ هڪ ٻولي جي هجڻ سان ملڪ جو اتحاد ۽ يڪجهتي مضبوط ٿيندي. کيس اهو اندازو نه هو ته ماڻهن کي پنهنجي مادري ٻولي سان ڪيتري جذباتي وابستگي آهي. ساڳي ريت علي ڳڙه مسلم يونيورسٽي متعلق آرڊيننس کيس اتان جي شاگردن جي آڏو آڻي بيهاريو ۽ اهي سندس دشمن ٿي پيا.
ان کانپوء کيس پرڏيهي معاملن جو وزير ڪيو ويو. پر هن جلد ئي اتان استعفا ڏيئي ڇڏي. چيو ويو ته اهو پاڪستان ۽ چين ڏانهن سندس سخت روئي جي ڪري هو جڏهين ته ڀارت سرڪار انهن ٻنهي ملڪن سان ناتن کي بهتر ڪرڻ چاهيو ٿي پر سندس پنهنجو اهو موقف آهي ته اهو هن ان ڪري ڪيو هو ته کانئس پوء جيڪو تعليم جو وزير آيو هو ان خاص طور ٻولي جي حوالي سان سندس پاليسي ۾ بنيادي تبديلي ڪئي هئي ۽ مقامي ٻولين کي وڌيڪ اهميت ڏني هئي. هن سمجھيو ٿي ته ڪابينا جي رڪن طور ان جي ذميواري مٿس به آئي ٿي ۽ هن پاڻ کي جوابدار سمجھندي ڪابينا تان استعفا ڏيئي ڇڏي ۽ اهڙي ريت سندس سياسي ۽ سفارتي ڪيريئر پڄاڻي تي پهتو.
سندس چوڻ آهي ته هو جڏهين واپس بمبئي پئي ويو ته ايئر پورٽ تي کيس الوداع ڪرڻ لاء سندس نائب وزير کانسواء ٻيو ڪير نه هو جڏهين ته ڪرشنا مينن جڏهين استعفا ڏني هئي ته کيس ايئر پورٽ تي ڇڏڻ لاء وزيراعظم نهرو ۽ ٻيا وزير موجود هئا.
هو فرقيواريت جي خلاف ۽ هڪ سخت قوم پرست هو. باقي اها ڳاله پنهنجي جاء تي آهي ته هو بنيادي طور هڪ سياستدان نه پر هڪ ڪيريئر سفارتڪار ۽ قانوندان هو ۽ ڪانگريس ۾ به ان وقت شامل ٿيو هو جڏهين کيس نهرو ڪابينا ۾ کنيو هو. اهڙي ريت سندس ڪا سياسي بنياد ۽ ناتا نه هئا ۽ وزارت تان استعفا کانپوء ڄڻ سندس سفر پورو ٿي ويو.
پنهنجي زال ِ۽ ٻارن سان سندس گھڻو قرب هو. هو جتي به ويندو هو زال ساڻس گڏ هوندي هئي. زال جي گذاري وڃڻ کانپوء سندس زندگي ۾ هڪ خال پيدا ٿي پيو هو ۽ هو ڄڻ اڪيلو ٿي ويو هو. سندس چوڻ آهي ته سندس زال ته ٻارن کي مار ڏيندي هئي پر هن ڪڏهين ٻارن تي هٿ نه کنيو جنهن جي ڪري سندس زال کانئس ناراض به ٿيندي هئي. پر سندس ان روئي ۽ تربيت جو نتيجو هو ته سندس سڀ ٻار پڙهي لکي سٺين جاين تي پهتا.