ڀارت ۾ ٻولي جي سياست
ننڍو کنڊ لاتعداد قومن، نسلن ۽ ٻولين جو خطو آهي. اهڙا دور آيا آهن جڏهين اشوڪا، اڪبر ۽ اورنگزيب جهڙن حڪمرانن جي حڪومت علائقي جي گھڻي حصي تي رهي هجي پر اهو عرصو گھڻو ڊگھو نه هو ۽ نه ئي اها حڪومت سڄي ننڍي کنڊ تي ڦهليل هئي. اهڙي ريت تاريخ ۾ شايد اهو انگريزن جو دور ئي آهي جڏهين اهو هڪ ملڪ جي صورت ۾ هڪ ئي حڪمران جي اثر هيٺ رهيو آهي.
نهرو ۽ ڪانگريس جي ٻين اڳواڻن انگريز جي وڃڻ کانپوء ملڪ ۾ بجائي هڪ حقيقي وفاق جي مرڪزيت کي ترجيح ٿي ڏني. ڪيبينيٽ مشن رٿا کي قبول ڪرڻ کانپوء نهرو پاران آزادي کانپوء ان ۾ تبديلي جي اشارن پويان اها ئي ذهنيت هئي جنهن ان سڄي رٿا کي ئي سبوتاز ڪري ڇڏيو هو.
ٻولي جو مسئلو رڳو پاڪستان ۾ ناهي رهيو پر اهو ڀارت ۾ به رهيو آهي. هندي گھڻي ڀاڱي اتر هندوستان ۾ ڳالهائي وڃي ٿي ۽ ساڳي وقت هتان جي ماڻهن ئي مختلف حڪمرانن جي دور ۾ ملڪ جي ٻين علائقن تي حڪومت ڪئي آهي. نهرو پاران آزادي کانپوء انگريزي جي جاء تي هندي کي سرڪاري ٻولي طور رائج ڪرڻ لاء هڪ وقت مقرر ڪيو ويو. پر ان تي خاص طور ڏکڻ هندوستان جي هندي نه ڳالهائيندڙ آبادي پاران شديد ردعمل جو اظهار ڪيو ويو. سندن موقف اهو هو ته اهڙي ريت هندي نه اچڻ ڪري اهي سرڪاري نوڪرين ۽ ٻين شعبن ۾ پوئتي رهجي ويندا. ان ردعمل کي ڏسندي ان تاريخ کي گھڻا ڀيرا اڳتي ڪيو ويو پر ڏکڻ جا ماڻهو ان مان مطمئن ٿي نه سگھيا.
هڪ ٻيو مسئلو ملڪ ۾ ٻولي جي بنياد تي صوبن جو قيام هو. اهو ڄڻ هڪ پنڊورا باڪس کي کولڻ هو. اهو پڻ لڳو ٿي ته نهرو ملڪ جي ٻين معاملن ۾ کڻي ڪيترو ئي ذهين ۽ هوشيار ڇو نه هجي پر هو ملڪ جي بنيادي حقيقتن ِء عوام جي سوچ کان اڻڄاڻ هو. هڪ ته هن آزادي کانپوء جڏهين فسادن ۾ وڏي پئماني تي ماڻهن جي قتل عام ۽ لڏپلاڻ کي ڏٺو ته کيس هڪ ڏوه جو احساس ٿيو ته هن کان ورهاڱي کي مڃي وڏي غلطي سرزد ٿي هئي ۽ ٻيو جڏهين ٻولي جي بنياد تي صوبن ٺاهڻ واري مسئلي هڪ سنگين صورت اختيار ڪئي ۽ ايستائين ته ملڪ جي مختلف حصن ۾ ماڻهن پاڻ کي باهيون ڏيئي ساڙڻ شروع ڪيو ته هن پاڻ پڇتاء جو اظهار ڪندي چيو ته هن ان مسئلي ۾ ڇو هٿ وڌو.
پنجاب جي حوالي سان ليکڪ ٻڌائي ٿو ته اتي جيتوڻيڪ سڀ پنجابي آهن پر ٻولي ۽ ثقافت جي لحاظ کان منجھن ايڪو ناهي. پنجاب جيان بنگال جو ورهاڱو به ٿيو پر بنگال ۾ ان پئماني تي فساد نه ٿيا جيئن پنجاب ۾ ٿيا. ان جو مک ڪارڻ اهو هو ته اهي ٻولي، ثقافت ۽ ادب جي لحاظ کان متحد ۽ مضبوط هئا ۽ منجھن ٽيگور ۽ نذرالاسلام جهڙا شاعر هئا جڏهين ته پنجابي رڳو مذهبي لحاظ کان نه پر ٻولي جي حوالي سان به ورهايل هئا. مسلمان فارسي عربي واري اڙدو، هندو ديوناگري واري هندي ۽ سک گورمکي واري پنجابي کي ترجيح ڏيندا آهن.
پنجابي هندو پنجابي کي پنهنجي ٻولي ڪري نه ليکيندا آهن ۽ سندن لاء اهميت هندي جي آهي. ان ڪري جڏهين ملڪ ۾ ٻولي جي بنياد تي صوبن ٺاهڻ وارو معاملو اٿيو ته سکن پاران پنجابي ٻولي جي بنياد تي پنهنجي ڌار صوبي جي گھر شروع ٿي. کين اهو خدشو هو ته آبادي ۾ وڌيڪ هئڻ ڪري هندو مٿن حاوي ٿي ويندا. ان ڪري اهي پنهنجي ڌار صوبي ۾ ئي وڌيڪ محفوظ هوندا. پنجاب کي اهڙي ريت ٻولي جي بنياد تي ٻن صوبن پنجاب ۽ هريانا ۾ ورهائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. پر اهو فيصلو ڪرڻ ڏکيو هو ته ان نئين صوبي جي گادي جو هنڌ ڪهڙو هوندو. سکن جي گھر چندي ڳڙه لاء هئي جڏهين ته مرڪزي حڪومت ان لاء تيار نه هئي. گھڻي ڇڪتان کانپوء نيٺ اهو فيصلو ڪيو ويو ته چندي ڳڙه هريانا ۽ پنجاب ٻنهي رياستن جو گادي جو هنڌ هوندو. پر سکن اتي بس نه ڪئي. سندن پنجاب جي خودمختياري لاء لاڳيتو مرڪزي حڪومت سان ڇڪتاڻ هلندي رهي.ِ نتيجي ۾ معتدل قيادت پاسيري ٿي ويئي ۽ بندراوالا جي اڳواڻي ۾ انتها پسندن سکن جي پوتر جاء گولڊن ٽيمپل تي قبضو ڪري ورتو. سخت قسم جي هٿيار بند ويڙه جنهن ۾ ايستائين ته حڪومت کي ٽينڪ استعمال ڪرڻا پيا ۽ امرتسر شهر کي گھڻن ڏينهن تائين ڪرفيو هيٺ رکيو ويو. گھڻن ڏينهن تائين هلندڙ ان ويڙه ۾ بندراوالا سميت ٻنهي پاسن جا گھڻا ماڻهو مارجي ويا ۽ گولڊن ٽيمپل کي شديد نقصان پهتو. ان صورتحال نه رڳو هندن ۽ سکن ۾ هڪ ڇڪتاڻ واري صورتحال پيدا ڪري ڇڏي پر سڄو پنجاب ۽ هريانا عدم استحڪام جو شڪار ٿي ويو.ِ هڪ ڊگھي عرصي تائين اها صورتحال برقرار رهي. اندرا گانڌي جو سندس سک محافظن هٿان قتل ۽ ان کانپوء دهلي ۽ ٻين علائقن ۾ سکن جو وڏي پئماني تي قتل عام به ان جا نتيجا هئا.
ساڳي ريت آسام جي صورتحال به تشويش جوڳي هئي. ان جو واسطو هتي ورهاڱي کانپوء ۽ خاص طور اوڀر بنگال جي 1970 جي بحران کانپوء وڏي پئماني تي غيرقانوني طور بنگالين جي هتي اچي آباد ٿيڻ سان آهي جنهن مقامي ماڻهن ۾ ٿورائي ۾ ٿيڻ جو ڊپ پيدا ڪري ڇڏيو آهي. هن وقت به ان جا پڙاڏا ٻڌڻ ۾ اچن ٿا پر اندرا گانڌي جي دور ۾ ان ٻن شاگرد اڳواڻن جي اڳواڻي ۾ باقاعدي هڪ تحريڪ جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي. هڪ ڊگھي عرصي تائين اهو احتجاج هلندو رهيو. مرڪزي ۽ رياست جي حڪومتن پاران ان دٻاء کي محسوس ڪندي مسئلي کي حل ڪرڻ جون يقين دهانيون ڪرايون ويون. پر ساڳي وقت تحريڪ اختلافن جو شڪار ٿي ويئي ۽ پنهنجو دباء برقرار رکي نه سگھي. جڏهين ته سرڪار پاران به ان سلسلي ۾ ڪي موثر قدم نه کنيا ويا.
ساڳي ريت ملڪ ۾ ناگا لينڊ جو مسئلو هو جن جو اهو اصرار هو ته سندن ڀارت جي وفاق سان ڪو تعلق ناهي ۽ اهي خودمختيار آهن ۽ سندن ڌار جھنڊو ۽ ٻولي آهي.
هتي جيئن انگريز جي روايت رهي تيئن انهن جا وارث به سڀني ماڻهن کي محڪوم ۽ پنهنجي رعايا سمجھن ٿا. ان ڪري بجائي ان جي ته برابري جي سطح تي انهن ماڻهن سان ڳالهہ ٻولهہ وسيلي مسئلن کي حل ڪيو وڃي طاقت جي استعمال کي وڌيڪ ترجيح ڏني وڃي ٿي. هن وقت به ملڪ جي مختلف علائقن ۾ گھڻا ماڻهو پنهنجن قومي حقن لاء وڙهي رهيا آهن. اهڙي ريت ڪشمير، جيڪو هڪ ٻرندڙ مسئلو آهي ۽ جتي گھڻي عرصي کان وحشياڻي فوجي طاقت جو استعمال ڪيو پيو وڃي، کي کڻي هڪ پاسي به رکجي ته ملڪ جي ٻين گھڻن علائقن ۾ به حالتون اطمينان جوڳيون ناهن. انهن تي هڪ سرسري نظر وجھڻ سان ئي اها ڳالهہ واضح ٿئي ٿي ته ڀارت هڪ رضاڪارانا وفاق، جنهن جي ڳالهہ آزادي جي اڳواڻن ڪئي ٿي، جي حيثيت ۾ ڪامياب ناهي ٿي سگھيو. ان جو گھڻو زور مسئلن کي طاقت جي زور تي حل ڪرڻ رهيو آهي.