ابراهيم ”منشي“
سوانح
محمد ابراهيم ولد محمد اسحاق سومرو، 15جنوري1934ع تي، حيدرآباد ضلعي جي ننڍڙي ڳوٺ ”جنهاڻ سومرو“ ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ محمد اسحاق پنهنجي وقت جو ”صفت“جو سٺو شاعربه ليکيو ويندو هو. پاڻ مولودي پڻ هوندو هو. عربي ۽ پارسي جو سٺو ڄاڻو هو. ابراهيم منشي تعليم پنج درجا سنڌي ورتي. کيس پڙهڻ جو گهڻو شوق هوندو هو ۽ ٻاراڻي درجي کان چوٿين درجي تائين سدائين پهريون نمبر ايندو هو.
منشي ابراهيم جو والد 1945ع ۾ سلهه جي بيماري وگهي گذاري ويو. انهيءَ وقت منشي ابراهيم جي عمر يارهن سال هئي.
والد صاحب جي گذاري وڃڻ کان پوءِ ”منشي ابراهيم“ پڙهڻ ڇڏي ڏنو ۽ ٻارنهن سالن جي عمر ۾ هڪ گڏهه وٺي، ان تي واپار شروع ڪيائين، ”ٻني جي مياڻ“ کان پلا کڻي ڳوٺن ۾ کپائڻ، ۽ سياري جي مند ۾ ”ڪپور“ تان ”خواجن“ کان ڳڙ سودي گهر گهر کپائڻ ۽ مختلف قسمن جو سامان گجر، بصر وغيره وڪڻي گذرسفر شروع ڪيائين.
انهيءَ رواجي ماحول ۾ پاڻ عشقيه نموني جي شاعري ۽ ڪافيون ڪلام ٺاهڻ لڳو. پاڻ مرادو ڳائڻ، مولودين سان مولود پڙهڻ، اهو شغل به ڪيائين. منشي شاعري جي اها شروعات 1949ع کان ڪئي .
”منشي ابراهيم“ جو ڳوٺ جنهاڻ، ٺٽي ۽ حيدرآباد ضلعن جي وچ تي سرحدي ۽ ٻيلي جي ڪنڌي تي آهي. منشي وارا ”مارو“ماڻهو هئا. مال جهجهو هئڻ ڪري، سندن اُٿي ويٺي ٻيلي سان گهڻي هوندي هئي، هاڻ ته مولچند، ٻيلو وڍجي پوٺو ٿي ويو آهي، نه ته ڪو وقت مولچند ٻيلو، ڪچو توڙي پڪو، مست ٻيلو هو. پنج مڙس ڪُهي، ويڙهه ۾ ورائي ڇڏ ته سئو سال سماءُ نه پوي.
انهي وقت ٻيلي ۾ مال جي چوري به عام هوندي هئي. انهي دوران منشي ابراهيم هڪ مينهن ورتي، جيڪا پوءِ چوري ٿي ويئي. کيس انهيءَ چوريءَ جي خبر پئي ته گهڻي وڙول ۽ پڇا ڳاڇا ڪيائين، پر ڪو کر پير نه مليس. ائين منشي ابراهيم به گڏهه وڪڻي، سنگتي ساٿي هٿ ڪري، جوابي ڪاروائي طور آسپاس چوريون ڪرڻ لڳو. پاڻ اها ڪار ساندهه پنج سال ڪيائين.
”ائين ڪو نه هو ته ڪو منهنجو ڪو روزگار چوريءَ تي هو. ڌنڌو ٻيو به ڪندا هئاسين، ٺيڪيدارن وٽ منشي گيري ۽ ٻيا به ٿورا ٿورا ڪم پيا ڪندا هئاسين، پرڪاٽڪوئن سان لين دين هلندي رهي. پوءِ ته سائين ڦونڊ ۾ ڀرجي ويس. ڏاڍو مڙس، اڇي ڪهاڙي، بوسڪيءَ جو پٽڪو، مڙس ڪاٽڪو، ڪڏهن ڪٿي ڪڏهن ڪٿي، اڻويهه سال عمر، ڦوهه جواني، انهيءَ وچ ۾ عشق به پيئي ڪياسين. سوپاريون، سنيها، انجام، راتيون، ڪهاڙي، ڊپ، پنڌ، ٻيون ڪهڙيون ڪهڙيون عجيب ڪيفيتون، ياريون باشيون، هڪ احساس منهنجي وجود کي ايترو ته جنجهوڙيو، جو آئون وري ڪڏهن ڪنهن جي ڪَک کي ويجهو نه ٿيس.“
منشي پنهنجي ڪٿا ٻڌائيندي چوي ٿو.
جيئن جيئن شعور وڌندو ويس، تيئن سوچ ۽ لوچ عجيب پاسا بدلايا. انساني حالتن، طبقاتي ڇڪتاڻن ڏاڍ ۽ اڻ برابريءَ، ظلم ۽ تشدد، هاري زمينداري حساب ڪتاب، لچاين، بدمعاشين، ٺڳين تي ويهي سوچيندو هو ته اهي ڇو آهن.اهي سوچ جي پيڙائون کيس سمهڻ ئي نه ڏينديون هيون.
نتيجي ۾ سندس اندر جو شاعر ڪر موڙي اُٿيو ۽ پنهنجون پيڙائون پني تي لاهڻ شروع ڪيائين ۽ سندس اها شاعري سنڌ ۾ جوالا مکي بنجي ويئي. محمد ابراهيم جويي چواڻي:
”هن ڏوٿي، هن عطائي، هن درياءَ دل، راڳي شاعر، پنهنجي منفرد نظمن، واين ۽ ڪافين سان جون جهوليون ڀريون آهن، جهولين کان وڌ اسان جون دليون ڀرڻ چاهيون آهن. بشرطيڪ هن جي اها ورکا وٺڻ لاءِ اسين پنهنجون دليون کوليون ۽ اُن ۾ جا صدا آهي، پنهنجي ماروئن ۽ پنهنجي ملڪ لاءِ قرباني ۽ ڪم جي صدا ٻڌون.“
اڳتي هلي ”روح رهاڻ“ رسالي سنڌ جي نئين ٽهيءَ ۾ 1962ع کان جاڳرتا پيدا ڪئي. بسنت هال ۾ ٿيندڙ ”جشن روح رهاڻ“ انهي سلسلي جي اهم ڪڙي آهي. انهي سلسلي ۾ منشي لکيو:
”مون کي به انهيءَ جي خوشبوءَ اگهور ستل ننڊ مان جنجهوڙي، اُٿاري، ڪا تعجب جهڙي ڳالهه ٻُڌائي ۽ منهنجي ڏات مون وٽ نئين روپ ۾ اچڻ لڳي. جنهن مون کي قومي احساس ڏياريو. 1967ع کان مون کي مجبور ڪيو ويو ته قومي فرض جو رهيل قرض توکي لاهڻو آهي. منهنجي نس نس ۾ اڳي ئي طبقاتي گهٽ وڌائي ٻارڻ ٻاريو بيٺي هئي ۽ ويتر قومي فرض شامل ٿيڻ سان نئين واٽ کلي.“
منشي ابراهيم جي اها ڪيل شاعري سنڌ جي قومي انقلابي ۽ طبقاتي تحريڪ جو هڪ اهم باب آهي، منشي نظم، بيت، وائي ۽ غزل جي صنف تي طبع آزمائي ڪئي. انهيءَ شاعري جي نتيجي ۾ وقت جي حڪمرانن کيس ”ڊفينس رولس پاڪستان“ (DPR) يعني پاڪستان سان غداري جي الزام ۾ ٻين محب وطنن سان کڻي جيل ۾ وڌو.
منشي جو اهو قيد جو عرصو ايڪيتاليهه مهينا هليو. منشيءَ جي اهڙي قومي انقلابي شاعري جا چارمجموعا ڇپيل آهن. جن جا نالا: ”وڳهه جا وريام“،”گوندر ويندا گذري“،”ڌرتي دين ڌرم“،”ڌونئري ڏينهن ڌاڙا“.(انهن ڪتابن جا ڪيترائي ڇاپا ڇپيا).
مٿين ڪتابن کان سواءِ منشي جي ٻي به ڪيتري ئي اڻ ڇپيل شاعري موجود آهي.
منشي محمد ابراهيم 31 جولاءِ 2003ع تي وفات ڪئي، کيس پنهنجي اباڻي ڳوٺ ”جنهاڻ“ ۾ دفنايو ويو.