پوپٽي هيرا ننداڻي
سوانح
پروفيسر پوپٽي رامچند هيراننداڻي، 17 سيپٽمبر 1924ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ پيدا ٿي. پوپٽي جا وڏا ميرن جي درٻار ۾وزير هوندا هئا. سندس پيءُ فاريسٽ ڊپارٽمينٽ ۾ وڏو آفيسر هو. پوپٽي اسڪولي تعليم ”ڪندن مل گرلس هاءِ اسڪول حيدرآباد“ مان حاصل ڪئي. هن 1939ع ۾ ميٽرڪ پاس ڪئي. انٽر جو امتحان ”ساڌو واسواڻي“ جي کوليل ”ميران ڪاليج“ مان ۽ بي اي جو امتحان ”بنارس يونيورسٽيءَ“ مان 1943ع ۾ پاس ڪيو. ورهاڱي کانپوءِ گهر وارن سان ڀارت لڏي ويئي. اتي ايم اي پاس ڪيائين.
والد جي وفات کانپوءِ مالي حالتن خراب هئڻ جي ڪري پوپٽي ميٽرڪ کان اڳ ٽيوشن ڏيندي هئي ۽ ميٽرڪ کانپوءِ ”ڪندن مل گرلس هاءِ اسڪول“ ۽ ”پگٽ گرلس اسڪول“ ۾ ماسترياڻي ٿي رهي .هو ميوزڪ ٽيچر پڻ رهي آهي. ڀارت ۾ پهرين 1960ع ۾ نيشنل ڪاليج ۾ پارٽ ٽائيم ڪم ڪندي هئي پوءِ ڪي سي ڪاليج ۾ پروفيسر بنجي ويئي.پاڻ يونيورسٽيءَ ۾ ايم اي ۽ پي ايڇ ڊي جي شاگردن جي گائيڊ پڻ رهي. سندس ڇپيل ڪتاب ممبئي، پونا ۽ گجرات جي يونيورسٽين ۾ بي اي ۽ ايم اي جي ڪورسن لاءِ تسليم ٿيل آهن. کيس هندي، سنسڪرت، فيلسوفي ۽ ويدن وغيره سان به گهڻي دلچسپي رهي.
ادبي اوسر
پوپٽيءَ ۾ پڙهڻ جي عادت ننڍي هوندي کان ئي هئي. ”پڙهڻ جي عادت مون ۾ پروفيسر ڪي اين واسواڻي وڌي، ۽ لکڻ جي شري هاسي مل ماکيجاڻي. جڏهن پهريون ڀيرو ميران ڪاليج کليو، تڏهن واسواڻي مون کي انگريزي پاڙهيندو هو ۽ هاسو مل ايڪانا مڪس. واسواڻي مون کي انگريزي ناول پڙهڻ جو شوق ڏياريو ۽ هاسي مل لکڻ لاءِ آمادهه ڪندي چيو، ”خيال جو وستار ڪرڻ ۽ وستار واري ڳالهه کي ننڍو ڪري لکڻ جو ڏانءُ تو ۾ آهي. تون ليکڪا بڻجي سگهين ٿي؟“ هاسو مل ماکيجاڻي جڏهن حيدرآباد ڇڏي ڪراچي ويو هو، تڏهن اتان مون کي آکاڻي لکي موڪلڻ لاءِ لکيو هئائين. اها آکاڻي سچي پريم ڪهاڻي هئي. بعد ۾ مون ليک موڪليومانس، جنهن جو سرو هو- ”اُتم ڪير؟ استري ياپرش.“
سندس پهرين اصلوڪي ڪهاڻي ”چونڊيندي ٻير وڃي پيو ککڙين“ هڪ طنزي ۽ مذاقي ڪهاڻي هئي، جا ”هندستان“ اخبار ۾ ڇپي، پوءِ انهيءَ اخبار جي هفتيوار ”هند واسي“ ۾ هر هفتي پوپٽي جا ليک، ناٽڪ ۽ ڪهاڻيون ڇپجڻ لڳيون. سندس اهي لکڻيون 1949ع کان وٺي 1965ع تائين ڇپجنديون رهيون. بعد ۾ لپيءَ جي سوال تي هن ”هند واسي“ ۾ لکڻ بند ڪري ڇڏيو.
پوپٽي سڀ کان پهرين ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون. سندس ڪهاڻيون گهڻي ڀاڱي زال جي زندگي ۽ اُن جي چوگرد ڦرن ٿيون. ماءُ پيءُ وڙهن ته ڌيءَ ڪيئن ٿي محسوس ڪري، پيار ڪندڙ ڇوڪرو ڇڏي وڃي ته محبوبا جي من جو حال ڪهڙو ٿوٿئي. هڪ زال جڏهن محبت جو تيز ڌڪ ٿي کائي ته پوءِ ڪن حالتن ۾ ڪيئن ٿي هيٺ ڪري، هڪ زال ٻي سان ڪيئن ٿي حسد ڪري. پرڻيل زال کي ٻيو ڪو مرد وڻي وڃي ته سندس دل جي ڪيفيت ڪهڙي ٿي ٿئي. اهي ۽ انهيءَ سان ملندڙ موضوع ئي پوپٽي جي ڪهاڻين جا هوندا آهن.
پوپٽي اصولن تي ڪڏهن به سمجهوتو نه ڪيو. هوءَ عربي سنڌي لپيءَ جي بچاءُ خاطر ديونا گري لپي جي حمايتين جي خلاف وڙهندي رهي آهي. هن سنڌي زبان، ادب ۽ ثقافت جي حفاظت لاءِ هڪ بهادر سپاهي جيان جنگ لڙي ۽ سنڌين ۾ سجاڳي آڻڻ لاءِ سڄي هندستان جو دورو ڪيو.
هندستان ۾ سنڌي زبان کي قومي زبان طور تسليم ڪرائڻ توڙي سنڌي ادب ۽ ثقافت ۽ تهذيب کي زنده رکڻ جي لاءِ جيڪا هلچل هلي، ان ۾ پوپٽيءَ جو وڏو ڪردار آهي ۽ هوءَ انهيءَ جي مهڙ واري دستي جي اڳواڻ رهي.
لکڻ کانسواءِ پوپٽي جون ٻيون به ڪافي دلچسپيون رهيون، جن جو ذڪر ڪندي هڪ انٽرويو ۾ چيائين:
”ننڍي هوندي کان ئي شوق هئم، باغات، ڊانس ڪرڻ ۽ شاعرهه ٿيڻ. پويان ٻئي پورا ٿي نه سگهيا. ان ڪري منهنجو لاڙو ڳائڻ ڏانهن وريو. باجو بئنجو ۽ دلربا وڄائڻ سکيس، پر پوءِ پڙهڻ پاڙهڻ جو ڪم ڪندي، ان شوق پالڻ لاءِ گهربل سهولت نه ملي. غزل، دادر ۽ ٺمري لکندي آهيان. جيتوڻيڪ سبڻ ۽ ڀرت جا امتحان پاس ڪيل اٿم، پر سبڻ سان ايتري دل نه اٿم، جيتري رڌڻ سان، باقي گهمڻ ۽ لکڻ منهنجي شوقن ۽ ضرور شمار ٿيندا.“
پوپٽي هيراننداڻي جا ڪيترائي ڪتاب ڇپيل آهن، جن جو تعداد 35 کان به وڌيڪ آهي. اهي ڪتاب جداجدا صنفن تي شايع ٿيل اٿس. هن ٻن سون کان به وڌيڪ ڪهاڻيون لکيون آهن. سندس ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
ڪهاڻيون
(1)رنگين زماني جون غمگين ڪهاڻيون (ڪهاڻيون-1953ع)، (2)پڪار (ڪهاڻيون-1953ع)، (3) ڪلي گلاب جي، ساغر شراب جو (ڪهاڻيون-1967ع) (4)مون توکي پيار ڪيو (ڪهاڻيون-1975ع) (5)خزان جو دور پورو ٿيو (1976ع) (6)شهناز (ڪهاڻيون-1983ع) (7)زندگي نه ڪويتا نه ڪهاڻي (ڪهاڻيون-1983ع) (8) اسين هِت اوهين هُت (ڪهاڻيون-1988ع) (9)زندگي جي پوٽري (ڪهاڻيون-1983ع) (10)ڪفن ڍڪي زندگي (ڪهاڻيون-هندي ۾-1985ع) پوپٽي ني شرپشٽ ڪهانيان (گجراتي ۾ ڪهاڻيون-1983ع) لي ڪاورڊ (1988ع انگريزي ۾).
ناول
منجو (1950ع) حسرتن جي تربت (1961ع)جي ۾ جهوري تن ۾ تات (1966ع) سيلاب زندگيءَ جو (1980ع)
مضمون
هڪ پشپ پندرهن پنکڙيون (1962-ايوارڊ يافته) ڀارت جي استري (1963ع) مان ڇا آهيان (1965ع) ٻولي منهنجي ماءُ (1977ع) سنڌي ڪلهه ۽ اڄ (1985ع) چون چڻڪن چت ۾ (1971ع) زنده سا قوم رهندي (1975ع)
ان کانسواءِ تنقيد، شاعري، لسانيات ۽ ٻين موضوعن تي پوپٽي جا هي ڪتاب آهن: ڀاشا شاستر (1962ع )سنڌي ٻولي (1980ع) عزيز: شخص ۽ عالم (1980ع) سنڌي مسلمانن گوين جي هندي ڪويتا (1980)روح سندي رُڃ (1976ع) مان سنڌڻ (1988ع) سنڌي ساهت جي جهلڪ (1967ع) سنڌي هستيون (1980ع) پدمڻي (1984ع-ناٽڪن جو مجموعو) سنڌي شادي (1988ع-ڊانس ڊراما) ماڻڪ موتي لعل (1993ع) منهنجي حياتيءَ جاسونا روپ ورق (آتم ڪهاڻي پهرين 1980ع ۾ ڇپيو، پوءِ ڪجهه بابن جي واڌاري سان 1992ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب کي 1982ع ۾ ساهتيه اڪيڊمي انعام ڏنو آهي.) ڏهن ڏينهن ۾ سنڌي سکو (1980ع) پوڦٽي-پوپٽي (1990ع) سنڌ کان گنگا جمنا (خط-1991ع) سنڌيز: دي اسٽئڪرڊ ٽريپر (انگريزي ۾ 1980ع) شاهه سنڌي تهذيب جو روح (1980ع) هسٽري آف سنڌي لٽريچر (آزادي کانپوءِ 1947ع کان 1978ع تائين-انگريزي ۾ 1984ع).
هسٽري آف سنڌي لٽريچر، پوپٽي جو نهايت اهم ڪتاب آهي.جنهن ۾ 1947ع کان وٺي 1978ع تائين ڀارت ۾ لکيل سنڌي ادب جو تذڪرو آهي. شروع ۾ سنڌي زبان جو تعارف ۽ هڪڙو باب آزادي کان اڳ واري دور بابت پڻ ڏنو ويوآهي، تنهن کانپوءِ ٻئي ڀاڱي ۾ هن ورهاڱي جاسماجي، اقتصادي اثرات، ادب ۾ ترقي پسند لاڙي،پراڻي پيڙهي، نين حالتن ۾، نثر ۽ نظم جي مختلف صنفن بابت لکيو آهي. ٽيون باب سياسي ترقي پسندي خلاف ردعمل، ڪهاڻي جي داخليت کانسواءِ ناول، شاعري ۽ ڊرامي جي ترقي تي لکيل آهي. چوٿون باب جديد ادب تي ۽ پنجين باب ۾ ادبي رسالن، ترجمن، لوڪ ادب، سوانح حيات، آتم ڪٿا، ادبي تاريخ، لسانيت وغيره جو ذڪر آهي.
مٿين ڪتابن کانسواءِ پوپٽي جا ٽي ترجمو ڪيل ڪتاب (1)شريمد ڀڳوت (1960ع) (2)وويڪانند جيوني (1963ع) (3)ڪبير (1966ع) پڻ ڇپيل آهن.
پوپٽي هيراننداڻي 16 ڊسمبر 2005ع ۾ ديهانت ڪيو.