عبدالواحد سنڌي
صرافن ڪٿي ڪٿ نه هيرن سچن جي،
ڪٿيائون ته ڪنڪر جي قيمت ڪٿيائون.
مولوي عبدالواحد سنڌي به اهڙو ئي هڪ املهه ماڻڪ هو، جنهن پنهنجي سڄي حياتي، علمي ۽ ادبي خدمت ڪندي گذاري.
سوانح:
عبدالواحد سنڌي، 1912ع ۾ ڳوٺ ڀليڏنو تعلقه پنو عاقل، ضلع سکر ۾ جنم ورتو. سندس والد جو نالو عبدالوارث عرف وارث ڏنو هو. عبدالواحد اڃا ننڍو ئي هو، جو سندس والد گذاري ويو. پهرين عبدالواحد ”مدرسته قاسم العلوم“ گهوٽڪي ۾ پڙهيو. اُتي کيس انگريزي پڙهڻ جي شوق پيدا ٿيو. پاڻ مولانا دين محمد وفائي جي مدد سان سر عبدالله هارون کان اسڪالرشپ حاصل ڪري، 1922ع ۾ جامعه مليه دهلي ۾ وڃي داخل ٿيا، جتي عبدالواحد کي مولانا محمد علي جوهر، ڊاڪٽر محمد علي بجنوري، خواجا عبدالحئي جهڙا استاد مليا. محنتي ته اصل کان هئا، تنهنڪري نوڪري به ڪندا هئا ته تعليم به حاصل ڪيائون. کيس ”بورڊنگ هائوس جي هر منزل“ جو انچارج بنايو ويو.
دين جي تبليغ
جامع مليه ۾ پڙهڻ جي دوران واندڪائي واري وقت ۾ ٻاهر وڃي دين جي تبليغ به ڪندا هئا. ضلع فيروزپور جيڪو عيسائيت جي تبليغ جو ڳڙهه بڻجي چڪو هو. عبدالواحد اتي وڃي تبليغ ڪندا هئا ۽ مناظرا به ڪندا هئا. ان دوران پاڻ ڪجهه ڪتاب به لکيائون، جن ۾ عيسائي پادرين کي سندن سوالن جا جواب ڏنل هئا. انهن ڪتابن ۾ ”رسول پاڪ ڪون ٿي، ڪيسي ٿي، کيا سکهايا“ ۽ ٻيو ”قرآن پاڪ کيا هي اور اس ني کيا کر دکهايا“ مشهور آهن. اهي ڪتاب ٻارن جي تعليم ۾ بنيادي حيثيت رکن ٿا. مولانا جڏهن ”الجامع“ ۾ پڙهندا هئا. تنهن ڪري جيڪي به ڪتاب يا مضمون لکيائون، انهن ۾ مولوي عبدالواحد ”جامعي“ لکندا هئا. ان عرصي ۾ هڪ ڀيري سندس ملاقات مولانا عبيدالله سنڌي سان ٿي، مولانا کانئس پڇيو ”جامع رسالي ۾ پٺاڻن جي حڪومت تي مضمون تو لکيو آهي؟“ مولانا عبدالواحد جي ”ها“ ڪرڻ تي مولانا سنڌي گهڻو خوش ٿيو ۽ سندن ڪتاب ”رسول پاڪ کون تهي ۽ قرآن پاڪ کيا هي“ جي مسودي تي عبدالواحد جامعي لکيل ڏسي ناراض ٿيا، پنهنجي ننهن سان جامعي ڊاهي، ان جاءِ تي ”سنڌي“ لکيائون ۽ چيائون ”توکي سنڌي لکندي شرم ٿو ٿئي، آئون سيالڪوٽ ۾ پئدا ٿيس ۽ ڀرچونڊيءَ ۾ مسلمان ٿيس ۽ پاڻ کي سنڌي لکندو آهيان. گورنمينٽ جي رڪارڊ تي به سنڌي آهيان“ ان کانپوءِ مولانا عبدالواحد پاڻ کي ”سنڌي“ لکڻ لڳو.
ادبي خدمتون
مولانا عبدالواحد سنڌي هڪ عالم ۽ اديب هو. کيس اردو، سنڌي، عربي ۽ فارسيءَ تي سٺي مهارت حاصل هئي. پاڻ شاگرديءَ واري زماني کان ئي لکڻ جو ڪم ڪندا رهيا.جامعه مليه جي رسالي ۾ به اردوءَ ۾ تاريخي، تحقيقي مضمون لکندا هئا. ان دور ۾ مٿي ذڪر ڪيل ڪتابن کانسواءِ پاڻ ننڍن ٻارن لاءِ ”اسلام ڪي مشهور سپهه سالار“ ۽ ”اسلام ڪي مشهور اميرالبحر“ڪتاب لکيائون، جيڪي گهڻا پسند پيا. پاڪستان اچڻ کانپوءِ به مولانا ٻارن لاءِ ڪافي دلچسپ ۽ معلوماتي ڪتاب اردو ۾ لکيا. جن مان ڪجهه هي آهن (1)روٽي کس ني پکائي (2)بندر اور نائي (3)مينڊک اور کوا (4)لومڙي اور گهر (5)جادو کا گهر (6)هپو جپو (7)چل ميري مٽکي (8)تاڪ دهنا دهن تاڪ (9)پهر مين چونڪ گيا (10)پان کها کر طبله بجا کر (11)تارا دهري تارا (12)پکڙ دم ڪٽي ڪو (13)دال تو خوب پکي (14)پانچ بوني (15)ديو ڪو ڪس نه هرايا شامل آهن.
مولانا ۽ نئين زندگي
پاڪستان قائم ٿيڻ کانپوءِ 15نومبر 1948ع تي پاڪستان جي آبادڪاري جي وزارت پاران پاڪستان جي انتظام هيٺ، خبرن جي هڪ بليٽن اردو ۽ سنڌي ۾ شايع ٿيڻ لڳي. مولانا سنڌي انهي جو اسسٽنٽ ايڊيٽر مقرر ٿيو. اها پندرهن روزهه شايع ٿيندي هئي. جنوري 1950ع ۾ ساڳئي بليٽن کي هڪ خاص علمي ۽ ادبي پرچي لاءِ وزارت اطلاعات ۽ نشريات جي حوالي ڪيو ويو. ان جو پهريون پرچو مولانا عبدالواحد سنڌي جي ادارت هيٺ فيبروري 1950ع ۾ نڪتو .ان کانپوءِ اهو پرچو هر مهيني باقاعده ڇپجڻ لڳو.
مولانا عبدالواحد سنڌي جون صلاحيتون، انهيءَ پرچي جي ادارت ڪندي صحيح معنى ۾ نڪري نروار ٿيون. هن پنهنجي محنت ۽ اورچائي سان پرچي کي اوڄ تي رسائي ڇڏيو. اهو هڪ ڪارنامو هو. نئين زندگي جي تاريخ دراصل سنڌي ادب جي تاريخ آهي. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌي ادب ۾ جيڪو جمود پيدا ٿيو هو، اهو ”نئين زندگي“ ٽوڙيو ۽ مولانا سنڌ ۾ سنڌي اديبن جي جيڪا همٿ افزائي ڪئي، اها سنڌي ادب جي تاريخ ۾ اهم مقام والاري ٿي، جنهنجو ذڪر ڪندي رشيد ڀٽي لکي ٿو:
”اسان همعصر اديبن ۽ اسان کانپوءِ جي همعصر ادبي ٽولي جي همت افزائي (ويندي زوري ويهي لکرائڻ) مولوي صاحب ڪئي. تنهن سنڌي ادب کي ڄڻ نئين زندگي ڏيئي ڇڏي. ٻيا دوست اعتراف ڪن يا نه پر مان پنهنجي ادبي نشونما ۾ مولوي صاحب جي قدرداني، همت افزائي ۽ استاد جيان لڪڻ کڻي ڪم وٺڻ واري ڪردار جو وڏو هٿ سمجهندو آهيان.
سنڌي ادب ۾ ڪهاڻي نويس عورتن کي متعارف ۽ سندن همت افزائي ڪرڻ ۾ به مولوي صاحب جو نالو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ اهم جڳهه والاريندو. ثميره زرين مهتاب محبوب، رشيده حجاب جا نالا انهي سلسلي ۾ ڳڻي سگهجن ٿا، جن جي پهريان افسانا ’نئين زندگي‘ ۾ مولانا عبدالواحد سنڌي ئي شايع ڪيا.
مولانا عبدالواحد نه فقط نئين زندگي رسالو هلايو، پر سنڌي ادب ۾ بهترين ۽ معياري ڪتابن جي واڌاري ڪرڻ لاءِ نئين زندگي جي اشاعتي سلسلي جا اٺ ڪتاب، سنڌي ادب ۾ اهم حيثيت رکن ٿا، جن ۾ سنڌ جي نمائنده اديبن جون لکڻيون محفوظ ڪيون ويون. اهي ڪتاب هي آهن (1)مهراڻ جون موجون (2)مهراڻ جون ڇوليون (3)مهراڻ جا ماڻڪ (4)مهراڻ جو موتي (5)شاعرن جو سرتاج: شاهه عبداللطيف ڀٽائي (6)منصور ثاني سچل رحه (7)سوڀون سرگهرن (8)ماڪ ڀنا رابيل. هي ڪتاب گهڻي ڀاڱي سيد حسام الدين راشدي، ثميره زرين،خديجه خانم دائود پوٽو ۽ عطا محمد حامي ترتيب ڏنا. پر باقي سڀ ڪم مولانا عبدالواحد سنڌي ئي ڪيو.
رٽائرڊ ٿيڻ کانپوءِ پاڻ ڪجهه وقت ”سنڌي ادبي سوسائٽي“ جي رسالي ”اديون“ ۾ هٿ ونڊائيندو رهيو.
مولانا عبدالواحد سنڌي 3جنوري 1988ع تي وفات ڪئي.