خاڪي جويو
سوانح: خاڪي جويو جنهن جو اصل نالو خميسو خان آهي، هن 1942ع ۾ ”ڪاٺين جي ڳوٺ“ ضلع دادوءَ ۾ جنم ورتو .سندس والد جو نالو حاجي خان جويو آهي. جيڪي هڪ عام هاري هئڻ سان گڏ غريب ماڻهو هو. پوءِ لڏو کڻي ڪنهن مهل ڪٿي ته ڪنهن مهل ڪٿي پيو رهندو هو. هو ڏهن سالن جو ٿيو ته مائٽن کيس مال چارڻ جي ڪم سان لڳايو. کيس پنهنجن هم عمر ڇوڪرن کي اسڪول ويندو ڏسي، پڙهڻ جو شوق ٿيو. انهيءَ شوق جي ڪري هو پڙهڻ لڳو. انهن ڏينهن جو ذڪر خاڪي جويو هنن لفظن ۾ ڪري ٿو.
”منهنجي ڳوٺ جا ٻيا ڇوڪرا پڙهڻ ويندا هئا. اهو ڏسي مون کي به شوق ٿيندو هو ته مان به پڙهڻ وڃان پر جيئن ته منهنجي حوالي مال هوندو هو، پر انهيءَ کي جهنگ ۾ ڇڏي قاضي احمد جي اسڪول ۾ پڙهڻ ويندو هوس. پوءِ موٽي اچي مال سنڀاليندو هئس. نيٺ هڪ دفعي مال ڪنهن ٻنيءَ ۾ وڃي پيو، کڻي وڃي ڍڪ ۾ وڌائون. بابا کي خبر پئجي ويئي ته مار به چڱي ڪڍيائين. انهيءَ ڏينهن کانپوءِ پڙهڻ مون کان ڇڏائجي ويو.“
پر خاڪي جويي جي پڙهڻ جو شوق ختم نه ٿيو ۽ هو پنهنجي ننڍي ڀاءُ تاج جويي کان پڙهڻ لڳو، جيڪو ان وقت باقاعده اسڪول پڙهندو هو.
جڏهن خاڪي تيرنهن چوڏهن سالن جو ٿيو ته هن ’سن‘ شهر ۾ هڪ ’ڊاڪٽر ٽلو مل ڌيرواڻي‘ وٽ نوڪري ڪئي، جنهن سندس پڙهڻ سان چاهه ڏسي کيس سنڌي ۽ انگريزي پڙهائڻ شروع ڪئي. رات جو وري ماستر محمد عرس ميربحر وٽ قرآن شريف پڙهڻ لڳو. اڳتي هلي پنهنجي منهن ڪتاب ۽ رسالا پڙهڻ لڳو. شروع شروع ۾ هو ڪٽر مذهبي خيالن وارو هوندو هو .ان ڪري مذهبي ڪتابن جو سٺو مطالعو ڪيائين.
ادبي اوسر
خاڪي جويي پنهنجي شاعري جي ابتدا شاهه لطيف، ميين شاهه عنات ۽ خليفي نبي بخش ’قاسم‘ جي ڪلام پڙهڻ سان ڪئي. شروع ۾ وايون ۽ ڪافيون ترنم سان جهونگاريندو هو. انهيءَ مطالعي جو ئي اثر آهي جو خاڪي ڪافي، بيت ۽ وائي جو سٺو شاعر آهي. هن باقاعده شاعري جي شروعات 1966ع کان ڪئي. هوريان هوريان مطالعي وڌڻ سان گڏ سندس خيالن ۾ تبديلي ۽ شاعريءَ ۾ پختگي ۽ قوميت جو رنگ به چڙهندو ويو. شاعري ۾ راشد مورائي هن جو استاد آهي. خيالن جي انهيءَ تبديلي جي باري ۾ خاڪي جويي چيو:
”منهنجا نظريا ۽ خيال ڪنهن جي صحبت ۾ رهي بدلجي نه سگهيا، پر مطالعي ڪرڻ بعد خيالن ۾ تبديلي ايندي ويئي، جن م سائين جي ايم سيد جي ڪتابن ۽ ٻِين سنڌ جي تاريخ تي لکيل ڪتابن جو وڏو دخل آهي.“
شروع شروع ۾ سندس شاعري روح رهاڻ، نئين زندگي ۽ ٻين رسالن ۾ ڇپجڻ لڳي. انهيءَ سان گڏ هن اهي رسالا گهرائي وڪڻڻ به شروع ڪيا. اڳتي هلي گذر سفر واسطي سڪرنڊ ۾ ”سنڌ ڪتاب گهر“ کوليائين. 1990ع ۾ پاڻ لڏي اچي حيدرآباد ويٺو.
خاڪيءَ جويي جو پهريون شعري مجموعو هڪ طويل نظم ”پاڻ کي هاڻ آزاد گهرجي وطن“ 1973ع ۾ ڇپيو، جيڪو پاڻ 1972ع ۾ لکيو هئائين. جنهن جي مهاڳ ۾ محمد ابراهيم جويو لکي ٿو:
”خاڪي جو وطن جي آزاديءَ تي لکيل هي طويل نظم پڙهندڙن جي اڳيان آهي. سنڌ جا نوجوان، سنڌ جا پوڙها ۽ جوان، سنڌ جون سجاڳ ڌيئرون ۽ سنڌجا سجاڳ سپوت هي نظم بند بند ڪري پڙهندا. وري وري پڙهندا ۽ ان مان سندن دلين ۾ امنگ اُٿندي ۽ هن سنڌ جي سرزمين تي جنهن ڏک ۽ ڏاڍ جي ايامن کان اوندهه آيل آهي ان کي هٽائڻ ۽ پري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا ته جيئن ان مان آزادي جي سدا سهڻي پري جي ساهه سڌير ڪندڙ جلوي جي جهلڪ ڏسي سگهن“.
خاڪي جويي اهو نظم ”بنگلاديش“ جي قيام ۽ پوءِ ملڪي حالتن کان متاثر ٿي لکيو، جنهن ۾ سنڌ کي ٻيهر غلامي جي زنجيرن ۾ سوگهو ڪَيو پي ويو. اهو نظم ٿلهه کانسواءِ 120 بندن تي مشتمل آهي.
خاڪي جويي اهڙو ئي هڪ ٻيو نظم ”پاڪستان جو مطلب ڇا؟“ 1977ع جي مارشلا ۽ پوءِ 1983ع جي جمهوري تحريڪ ۾ سنڌجي ادا ڪيل شاندار ڪردار کان متاثر ٿي لکيو. جيڪو ”آسڻ جن اريج“ جي نالي سان 1985ع ۾ ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيو.
”آسڻ جي آريج“ صنف جي لحاظ کان واقعاتي ڪيڏاري واري شاعري ۾ شمار ڪرڻ گهرجي. ادب جي تاريخ ۾ واقعاتي ڪيڏاري جو پنهنجو جدا مقام آهي.“
”خاڪي جويي جو هي نظم واقعاتي شاعري جي صنف تي وڏو احسان آهي ۽ پڪ سان وطن دوست ادب ۾ هي نظم نه فقط وڏو مقام ماڻيندو، پر اسان جي ادبي روايتن لاءِ هڪ ڪارائتو موڙ پڻ ثابت ٿيندو. آسڻ جن اَريج ۾ پيش ڪيل شاعري جو گهاڙيٽو ايپڪ ۽ رپورٽيج واريون خوبيون رکي ٿو-تنهنڪري هن شاعري کي ”انقلابي ڪيڏارو“ ڪوٺڻ ڪو وڌاءُ نه آهي.
ڪاريون راتيون قيد ڪٽي
پرمارين جا پير پٽي
لٽيرن جا لوڙهه لٽي
خاڪي خلقڻهار اُٿيا.
پاڪستان جو مطلب ڇا-؟
خاڪي جو سڌو سنئون مخاطب عوام آهي .تنهنڪري هن سماجي ڪارج ادا ڪندڙ سمورين قوتن کي وڌاءُ يا اجائي دٻاءُ هيٺ نه آندو آهي.“
”اي خاڪي جو خيال“ خاڪي جويي جي شاعري جوٽيون مجموعو آهي، جيڪو جولاءِ 1982ع ۾ ڇپيو. هن ۾ خاڪي جا بيت، وايون، دوها، گيت، غزل ۽ نظم شامل آهن. ”شاعر جي طرفان“ ۾ خاڪي پنهنجي شاعري جي اُتساهه جو سبب بيان ڪندي لکي ٿو:
”منهنجي من اندر ۾ شاعري ڪرڻ لاءِ تڏهن به مانڌاڻ ضرور متل هوندو، جڏهن ڪنهن ٿاڻي ۾ انسانيت کي اگهاڙو ڪري ڪٽيو ويو هوندو، يا ڪنهن اُبهم ٻار کي اسڪول وڃڻ جي بجاءِ، مال چاريندي ۽ مزدوري ڪندي ڏٺو هوندو يا ڪنهن ٽريفڪ جي حادثي ۾ جيئري جاڳندي زندگي منهنجي اڳيان لڇندي ۽ ڦٽڪندي ساهه ڏنو هوندو، يا وري ڪائي وينگس پيار جو ٻليدان ٿي، سماج جي چکيا تي، ڪهاڙين جو بک ٿي ويئي هوندي.“
ساڃاهه جو اجراءُ
نوي واري ڏهاڪي ۾ خاڪي جويي ڪن اديب دوستن سان گڏجي پندرهن وار ”ساڃاهه“ رسالي جو اجراءِ ڪيو، جنهن جو پهريون پرچو سيپٽمبر 1989ع ۾ شايع ٿيو. جيڪو وطن دوست انقلابي ۽ مزاحمتي ادب جو ترجمان پرچو بنجي ويو. سنڌ ۾ سياسي سجاڳي، نظرياتي ادب ۽ سائنسي فڪر جي پرچار ۾ ساڃاهه جو ڪردار نهايت جاندار آهي. خاڪي جويو انهي رسالي جو ايڊيٽر آهي.
نظرياتي ادب
هڪ طرف خاڪي جويي ساڃاهه وسيلي نظرياتي ادب جو پرچار ڪيو ته ٻئي طرف ”ابو جبران“ جي نالي سان هن ڪيترائي نظرياتي ۽ فڪري ڪتاب لکي، قوميت ۽ سائنسي سوشلزم جو پرچار ڪيو. انهيءَ حوالي سان خاڪي جويو سنڌ جي ڪيترين ئي قومپرست تنظيمن ۽ پارٽين جي نظرياتي شعبي جو سربراهه پڻ رهيو ۽ قومي ۽ انقلابي ڪارڪن جي ذهني ۽ فڪري تربيت واسطي ڪيترائي ”نظرياتي سيل“ پڻ هلايا، ۽ پوءِ قومپرستن کان مايوس ٿي ايم ـ ڪيو ـ ايم ۾ شامل ٿيو.
مٿين ڪتابن کانسواءِ هن جا ”ابو جبران“ ۽ ”خاڪي جويي“ جي نالن سان ڇپيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
(1)ڦريا پسي ڦيڻ (2)انقلاب جي واٽ (1988ع) (3)سنڌ ۾ اردو آبادي جو مستقل (4)ڪيڏارو (5)پنجابي دانشور ۽ مظلوم قومون (1988ع)(6)شخصيت جي ويڳاڻپ جو فلسفو (ترجمو) (7)ترقي پسند ادب جا معيار (8)قومي عليحدگيءَ جوسوشلسٽ جمهوري حق (1987ع) (9)قومي سوال جو تنقيدي جائزو (ترجمو 1988ع) (10) آزادي جو حق ۽ (11) جن پڙهايو پاڻ (آتم ڪهاڻي).