سرويچ سجاولي
سوانح
محمد صديق ولد خميسو خان تارڙو، جيڪو اڳتي هلي سرويچ سجاوليءَ جي نالي سان سنڌ ۾ مشهور ٿيو. 14-مارچ 1937ع ۾ سجاول کان ٻه ميل اُڀرندي پاسي، هڪ ڪلراٺي ميدان تي اڏيل ڳوٺ ’ابراهيم تارڙو ‘ ۾ ڄائو ، هو اڃا تنجڻ ۾ ئي هو ته سندس پيءُ اتان لڏي بدين پاسي، ڳوٺ لکاني ساريجي ڏانهن ويو. اتي سرويچ جا ناناڻا هئا. هن اتي جي پرائمري اسڪول ۾ چار درجا پاس ڪيا، ساريجن جي ڳوٺ مان ڪن سببن جي ڪري اسڪول کڄي ويو ته سندس تعليم جو سلسلو به اتي ئي بيهي رهيو. هاڻي هو پيءُ کي ٻني ۽ مال ۾ هٿ ونڊائڻ لڳو. سندس پيءُ اتي هارپ تي ٻني ڪندو هو. سندس مال لاءِ هو ٻٻرن جي ٻوري روڙيندو هو ۽ وڏيرن جي بيگرن ۾ به وهندو هو. 1951ع ۾ سندس پيءُ ساريجن جي ڳوٺ مان لڏي، موٽي پنهنجي اباڻي ڳوٺ تارڙن ۾ آيو. ان وقت سرويچ 14سالن جو هو. پڻس سجاول جي هڪ زميندار جو اچي هاري ٿيو. هاري جو پٽ به هاري ٿيندو آهي، سرويچ به سجاول ۾ هارپو ڪرڻ لڳو.
”هارپ جي زماني ۾ مون ڏٺو ته هاريءَ جي سڄي سال جو پورهيو ڪنهن نه ڪنهن پَر زميندار کائي ٿو وڃي“. سرويچ چوي ٿو. اهو ناحق سرويچ کان سٺو نه ٿيو ۽ ان ناحق جي خلاف سرويچ بغاوتون ڪيون. ڪمدارن سان وڙهيو، منشين ۽ مئنيجرن سان وڙهيو، جنهن تان اهي هارپ کسي وٺندا هئس. اهڙي طرح پاڻ ٽن چئن زميندارن وٽ هاري ٿي رهيو، پر جتي ڪٿي اها ئي ڪار هئي.
شاعريءَ جي ابتدا
انهن ڏينهن کيس نالي ڪڍڻ جو به شوق هوندو هو، سو وڃي ملهه وڙهڻ لڳو، پر ملهه جي فن ۾ ڄاڻ نه هئڻ سبب پهلوانن هن کي ڏاڍا ڌڪ ڏنا. نيٺ انهيءَ شوق تان هٿ کنيائين.
روز روز زميندار هٿان بي دخل ٿيڻ کانپوءِ سندس دل ۾ جيڪا آنڌ مانڌ ٿي، هن چاهيو، ته انهيءَ جو شاعريءَ وسيلي اظهار ڪري. ننڍپڻ ۾ مولوي احمد ملاح جا شعر پڙهندو هو ۽ انهيءَ کان ڪافي متاثر به ٿيندو هو، مٿان وري محمد عثمان ڏيپلائيءَ جا ڪتاب پڙهيائين ته هيڪر سندس جذبا جولاني ۾ شعر جو روپ وٺي نڪرڻ لڳا ۽ 1957ع کان باقاعده شاعري شروع ڪيائين.جيتوڻيڪ شاعري ۾ڪو باقاعده استاد نه ورتائين، پرمولوي احمد ملاح کان هڪ اڌ ڀيرو اصلاح ڪرايائين ۽ سدائين جي لاءِ سندس شيدائي بڻجي پيو.
سندس شاعري شروع ڪرڻ وارو زمانو مارشلا جو دور هو. ايوب خان اڇي ڪاري جو مالڪ هو. هن 1958ع ۾ هڪ سرڪاري جلسي ۾ شعر پڙهيو:
جي نه آيو، ڇيڙ تي بس، ڪو کڻي هڪڙي مهل
هُت وڏيري وات ڦاڙيو،هِت وڏيري جي وڦل
ڏنڊ ٽيڻون، ڍور ڍڪ ۾، ٿيو فصل کان بي دخل،
مار، گاريون، مرڪ تنهن تي، ٻيا به ڪئين خطرا خلل.
ان وقت ٺٽي جو ڪليڪٽر محمد يوسف جوڻيجو هو، جيڪو پڻ انهيءَ جلسي ۾ موجود هو، جيڪو کائنس ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ کانئس حال احوال ورتائين. سرويچ کيس ٻڌايو ته ”بي دخل هاري آهيان، بيروزگاري آهيان.“ تنهن کيس ٽائون ڪميٽي سجاول ۾ ناڪي منشي جي نوڪري وٺرائي ڏني.
سرويچ سجاولي اها نوڪري شروع ڪئي. ناڪي تي ويٺي ڪيترائي نظارا ڏسي دل جڄهي ويندي هيس. هو ڏسندو هو ته تهه سياري ۾، ڪيتريون ئي مسڪين مايون ۽ اٻاليون ڇوڪريون، سجاول کان ٽي ميل پري ٽيماڻي ۽ ٿنئي ڍنڍن ڏانهن وينديون هيون ۽ اتان پاڻيءَ ۾ گهڙي ڍنڍن جي ترن مان بهِه ڪڍنڍيون هيون ۽ شام جو وري واپس سجاول ورنديون هيون، بازار ۾ سندن پورهئي جو مان اهو هو، جوبهِه ٻه روپيا سير وڪامندا هئا. پاڻ انهن پورهيت زالن کان متاثر ٿي ”بيهن واري ڀيڻ“ جي عنوان سان هڪ نظم لکيو:
بيهن واري ڀيڻ سنديئي درد وڌا ٿم دل تي دام،
ماريو مون کي مات ڪري ٿي، ماٺيڻي هيءَ تنهنجي مام.
تار مٿي کان ٺريل پاڻي، تنهن ۾ ٽٻيون هڻندي هڻندي،
گريءَ گريءَ تي ٿوٿا ڏيندي، توکي ٿي ويئي شام.
بار مٿي تي وار ڀِنل ۽ ڀڄندي ڀڄندي تيز اچين،
بند نه ٿي بازار وڃي، جيئن محنت ساري ٿئي ناڪام.
هيڏي هلاڪيءَ سان جو آندئي مال انهيءَ جو ملهه وري،
آني ٻن ٿو سير وڪامي ويل ڏسو ڙي هي وريام.
سوبه وڪيو،ڪجهه ڪونه وڪيو، ڪجهه اوڌر ٿيو، ڪجهه مفت ويو،
هاڻي ٻڌايو ڪيئن ٻچن کي پاري نازڪ نار مدام.
اهو ۽ اهڙن ڪيترن ئي واقعن کان متاثر ٿي سرويچ پنهنجي شاعري ڪندو رهيو. انهي وقت ون يونٽ جو قهري ڪوٽ اڏيل هو، سنڌ جو الڳ وجود ختم ڪيو ويو ۽ ون يونٽ جي نالي ۾ سنڌ سان جيڪي ويل وهايا پئي ويا، انهي جي خلاف سنڌ جو باشعور طبقو، جنهن ۾ اديب، شاگرد ۽ سياسي ورڪر پڻ شامل هئا. سراپا احتجاج هو. سرويچ به انهيءَ ڳالهه کان متاثر ٿيو ۽ پنهنجو شاندار نظم تخليق ڪيائين.
يَرَوانگين جا ون يونٽ ۾، گس گهيڙ، گهٽيون گهر گهام وڪيا.
سرويچ سجاوليءَ جو سڄو ڪلام پنهنجي قوم جي ڏکن، سورن جو داستان آهي ۽ سندس شاعري جي سنڌ جي قومي ۽ انقلابي جدوجهد تي وڏي ڇاپَ رهي آهي، نه رڳو اهو پر سرويچ خود به وطن دوست ۽ جمهوريت پسند ساٿين سان گڏميدان عمل ۾ پڻ رهيو آهي.
سرويچ سجاولي، ذوالفقار علي ڀٽي کان متاثر ٿي پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو ۽ ان کانسواءِ وطن دوست تنظيمن ۽ تحريڪن ۾ پڻ سرگرم رهيو. هن 1983ع ۽ 1986ع جي ايم آر ڊي جي تحريڪن ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ گرفتار پڻ ٿيو.
پيپلز پارٽي جي شروعاتي دور ۾، کيس سجاول ۽ دڙو ٽائون ڪميٽين جو ايڊمنسٽريٽر پڻ مقرر ڪيو ويو.
سرويچ سجاوليءَ جو سنڌي ادبي سنگت، بزم شعراءُ سنڌ ۽ ٻين ادبي تنظيمن سان پڻ تعلق رهيو. سندس شاعري جو هڪ مجموعو ”آليون اکيون، اڻڀا وار“ (1972ع)۾ ڇپيو. جنهن تي کيس ”رائٽر گلڊ“ پاران هڪ هزار روپيا انعام پڻ مليو. انهي ڪتاب ۾ سندس شروعاتي دورن 1958ع کان 1972ع تائين جي چونڊ شاعري ڏنل آهي. ڪتاب جي مهاڳ ۾ رسول بخش پليجو، سرويچ جي شاعري جو ڇيد ڪندي لکي ٿو: ”سندس شعرن مان معلوم ٿئي ٿو ته هو فطر تي شاعر آهي ۽ بيشڪ ڏات ڌڻي آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس شعر ۾ منظر نگاريءَ جون اوچيون اُڏارون ائين ٿيون لڳن، ڄڻ ته ڪردار سڀ ماڻهو جي اڳيان موجود آهن“.
سرويچ سجاولي جي شعر جي سڀ کان اُتم خوبي هيءَ آهي ته سندس شعر بلڪل ٺيٺ سنڌي زبان ۾ سولي ۽ سادي ۽ ٻهراڙيءَ سان تعلق رکندڙ لفظن ۾ چيل آهي. هن شاعري جي هر صنف جهڙوڪ، نظم، غزل، گيت، لوڪ، گيت، وائي، بيت، دوها ۽ قطع تي طبع آزمائي ڪئي.
سرويچ سجاوليءَ 22 آڪٽوبر 2007 تي وفات ڪئي ۽ سندس شاعري جو ٻيو مجموعو ”ٻئي ڪنديون مهراڻ جون“ 2008 ۾ شايع ٿيو.