ملڪ آگاڻي
سوانح
ملڪ داد آگاڻي، پهرين جنوري 1951ع تي لاڙڪاڻي ضلعي جي هڪ ڳوٺ ”آگاڻي“ ۾ جنم ورتو. ڳوٺ آگاڻي، جيڪو ساوڪ، سرهاڻ، زيتونن جي باغن ۽ انقلابي خيالن کان مشهور رهيو آهي. ملڪ آگاڻيءَ پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ مان ۽ سيڪنڊري کان ڪاليج تائين لاڙڪاڻي ۾ ۽ ايم اي سنڌ يونيورسٽيءَ مان حاصل ڪيائين. ملڪ آگاڻي هڪ غريب هاري گهراڻي ۾ پيدا ٿيو ۽ زماني جي جابر، ظالم وڏيرن ۽ رئيسن طرفان نفرتون ورثي ۾ مليس. اڳتي هلي ڳوٺ ۾ ڪيهر شوڪت، نثار آگاڻي، شبير ميراڻيءَ سان دوستي ٿيس. جن جي صحبت ۽ سنگت ۾ پهرين ايس ايس يو، مارئي سوشل ويلفيئر ۽ لالا قادر جي ماروئڙا اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۾ رهيو. 1970ع وارين عام چونڊن ۾ ليگي وزيرن سان ٽڪر کاڌائين ۽ انهيءَ کان اڳ ون يونٽ واري هلچل ۽ پوءِ ٻوليءَ وارن وڳوڙن ۾ قومي ڪردار ادا ڪرڻ سبب جيل يا ترائون به ڪيائين. پهرين جولاءِ 1972ع واري ڏينهن کي ”يوم نجات“ طور لاڙڪاڻي جي تجرباغ ۾ ملهايائين.
ملڪ آگاڻي 1972ع کان 1977ع تائين سنڌي عوامي تحريڪ ۾ رهيو. انهي دوران رسول بخش پليجي، فاضل راهي، ڊاڪٽر فيروز احمد، سيد اڪبر ۽ ٻين سان گڏ رهڻ ۽ کين ويجهڙائي کان ڏسڻ جو موقعو مليس. انهيءَ دور ۾ مقامي توڙي سنڌ سطح تي وڏو عوامي اُڀار رهيو ۽ جيئن هاري ۽ عوامي هلچل جي ڪري ”ميرپور بٺوري“ کي سنڌ جو ”ويٽنام“ چيو ويندو هو، تيئن ”ڳوٺ آگاڻي“ کي چين جي صوبي ”هونان“ سان تشبيهه ڏني ويندي هئي.
اڳتي هلي سياست کي خيرباد چئي لکڻ پڙهڻ کي لڳي ويو. انهي جو ذڪر ڪندي چوي ٿو:
”اسين مذهب جي ڪٽرپڻي کان ٿي ڀڳاسين، پر ڪامريڊ ڪميونسٽن جا پرڪار به ساڳيا رهيا. حد درجي جي موقعي پرستي، هاٿي جا ڏند کائڻ جا هڪڙا ته ڏيکارڻ جا ٻيا، سڄو ڏينهن عوام، عوام پر مڙس جا ٽپڙ ڏس ته عوام خلاف سازشن ۾ رڌل، سستي شهرت حاصل ڪرڻ ۽ پاڻ چمڪائڻ جا جتن پيو ڪري..“
لکڻ جي شروعات
ملڪ آگاڻي، لکڻ جي شروعات 1972ع ۾ ڪهاڻي لکڻ سان ڪئي، جنهن جو ذڪر ڪندي ڪيهر شوڪت ملڪ آگاڻي جي ناول ”نيروليءَ جو ڪن“ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو:
”مهڙ ۾ جڏهن نثار آگاڻي ۽ مان لکڻ شروع ڪيو هو ته نه ملڪ لکڻ جي ويجهو هو ۽ نه وري هو اسان سان ڪو ’گوڊ بوڪس‘ ۾ هو. پاڻ اڳتي هلي هڪٻئي سان وڙهي هڪٻئي جا دشمن ٿي پياسين، پوءِ ملڪ آگاڻي ۽ مان ٺهياسين ته ڄڻ هڪٻئي جا همزاد ٿي پياسين. سوچ، خيال، خواب، خواهشون، نظريا ٻنهي جا هڪ ٿي ويا. ڪهڙي سوچ ڪنهن جي آهي، ڪهڙو خيال ڪنهن جو آهي. ان کي ڌار ڪرڻ ڏکيو ٿي پيو. اسين فلم، ڳوٺ سڌار سنگتون ٺاهڻ، شاگرد جماعت ٺاهڻ، سياسي پارٽين ۾ ڪم ڪرڻ، ماڻهن کي سمجهرائڻ، سوچرائڻ، وڏيرا شاهيءَ سان ٽڪر کائڻ، پنجابي پناهگيرن خلاف جدوجهد، سنڌ جي آزاديءَ ۽ انقلاب جي راهه ۾ قربانيون ڏيڻ ۾ ته گڏ رهياسين، پر هڪ ڏينهن اسان سان هڪ لکندڙ جي حيثيت ۾ به ملندو، نه سوچيو هو.
...... مان هن کي ڪتابن پڙهڻ جي چوس وڌي، ادب جون رمزون ۽ ڪهاڻي جا گُر ڪنهن پياري شاگرد وانگر سمجهايا، پر مون کي اها ڪل نه هئي ته ويدوياس جي ”مها ڀارت“ واري ”دروڻا آچاريه“ جي شاگرد ”ارجن“ وانگر هڪ ڏينهن آگاڻي ساهت کيتر ۾ مون کان وڌيڪ شڪتيوان ۽ مها ٻليوان ٿي بيهندو“.
اڳتي هلي ملڪ آگاڻي پنهنجي قلم جا خوب جوهر ڏيکاريا. هن نه رڳو ڪهاڻيون لکيون. پر ناول لکيا، ترجما ڪيا ۽ ٽيليويزن ڊراما پڻ لکيا. ملڪ آگاڻي جون ڪهاڻيون نهايت سگهاري حيثيت رکن ٿيون. ڪيهر شوڪت جي لفظن ۾:
”هن ڪيڏيون سگهاريون ڪهاڻيون لکيون آهن، ان جي تمام گهٽ پڙهندڙن کي خبر آهي. پڙهندڙن کي پهريون ڀيرو رسول بخش پليجي، نسيم کرل، عبدالقادر جوڻيجي جي ڳوٺاڻي ٻوليءَ کانپوءِ ڳوٺ جي ٻولي جو هڪ نئون رس، نئون هُڳاءُ آيو. هن جي ٻولي جو پنهنجو هڪ نئون رنگ ۽ ڍنگ آهي. مان انهن کي پليجي،کرل ۽ جوڻيجي جي ڳوٺاڻي ٻولي جو ايڪسٽينشن چوان ته وڌاءُ نه ٿيندو ۽ مون کي اهو به احساس ٿيو ته ٺيٺ ڳوٺاڻي ٻولي ۾ به جديد خيالن جو اظهار ڪري سگهجي ٿو. سماجي کان نفسياتي، فلسفي کان سياسي مسئلن جو اظهار ڪري سگهجي ٿو“.
ملڪ آگاڻي پنجاهه کان به وڌيڪ ڪهاڻيون لکيون آهن، پر سندس ڪهاڻين جو ڪوبه مجموعو ڇپجي ناهي سگهيو.
ملڪ آگاڻي ڪهاڻين کانسواءِ ڪيترائي ناول ۽ ناوليٽ پڻ لکيا. سندس پهريون ناول ”نيرولي جو ڪن“ 1987ع ۾ شايع ٿيو. پاڻ اهو ناول 81-1980ع دوران لکيائين.
نيرولي جو ڪن
نيرولي جو ڪن آگسٽ 1983ع کان اڳ جي فنامنا جو ناول آهي. ان ڪري ناول ۾ مايوسي نظر اچي ٿي، پر اها ڳالهه به اهم آهي ته ”نيرولي جو ڪن“ لکندي، سنڌي ادب ۾ پهريون ڀيرو سنڌ جي سياست، سياسي شخصيتن کي بحث هيٺ آندو ويو آهي.
بظاهر ته ’نيرولي جو ڪن‘ ۾ هڪڙي گهرجي ڳالهه پيش ڪيل آهي. پر اصل ۾ ان هڪڙي گهر جا نه پر هڪڙي ڳوٺ جا مسئلا آيل آهن، اڃا به حقيقت اها آهي ته ان ۾ هڪڙو ڳوٺ به ناهي، انهي ۾ سڄي سنڌ کي بحث هيٺ آندو ويو آهي. ظاهر ۾ ته هڪ مرد ۽ عورت جي گفتگو آهي، پر اصل ۾ ٽوٽل سنڌي مردن ۽ عورتن جي نفسيات کي چٽيو ويو آهي. ٽيڪنيڪ جو اهو رنگ، اسٽائيل جي اها تازگي ناول جي فني خوبي کي ڏاڍو مٿي کڻي بيٺي آهي.
ڪتاب جي مهاڳ ۾ ڪيهر شوڪت لکي ٿو:
”سنڌيءَ ۾ مان جن وڏن ناولن اچڻ جي ضرورت محسوس پئي ڪئي آهي. ”نيرولي جو ڪن“ هڪ اهڙو ئي ناول آهي، هن ناول رڳو آگاڻي جو ئي نه پر سنڌي جو به هڪ وڏو ناول آهي، جنهن جي اچڻ سان ڄڻ سنڌي ۾ وڏي ناول لکجڻ جي شروعات ٿي چڪي آهي ۽ جنهن سان ڄڻ سنڌي وڏن ناول جائي به هڪ نئين دور ۾ داخل ٿئي ٿو“.
اهو ناول انهي وقت گهڻو بحث مباحثي جو موضوع بڻيو.
ملڪ آگاڻي جو ٻيو ناول ’سج جاپاڇا‘ 2005ع ۾ شايع ٿيو. مهاڳ ۾ آگاڻي لکي ٿو. ’سج جا پاڇا‘ سنڌي قوم جو اهڙوئي رزميه داستان آهي، جنهن ۾ ظلم، جبر، لاچاريون، مجبوريون، بيوسيون، بي ڪسيون ۽ ان ۾ ئي شڪستون سمايل آهن، ته وڏيرڪي راڄ ۾ ماڻهو ڪيئن نه بيوس، لاچار ۽ مجبور آهي، سندس آڏو سواءِ ان جي ٻيو ڪو به رستو نه ٿو نڪري ته هو ان کي گهٽ ۽ ٻوسٽ ۾ ئي زندگي بسر ڪري يا غلامي خلاف پاڻ پتوڙي. ناول ۾ سنڌ جي سياسي،سماجي، نفسياتي ۽ نظرياتي نقطن کي به بيان ڪيو ويو آهي، جن سان اڄ جو سنڌي ماڻهو منهن مقابل آهي. سنڌي قوم جون ڪي موروثي ڪمزوريون ۽ انقلابي نعري پٺيان شيطاني قوتن جي ڪٺي ٿيڻ وارا خيال به سمايل آهن. ”سج جا پاڇا“ ۾ اقتدار جي تبديلي کان پراڻين تهذيبن جي ڊهڻ ۽ نين تهذين جي ٺهڻ جا،ڪي خيال به سمايل آهن، جن کي اوهان ئي پڙهي سمجهي ڪا راءِ ڏئي سگهو ٿا.“
ملڪ آگاڻي پيشي جي لحاظ کان پرائمري استاد هو. ”نيرولي جي ڪن“ کانسواءِ سندس ترجمو ڪيل مائوزيتنگ جي ”هونان هاري رپورٽ“ ”هارين جي بغاوت“ جي نالي سان ڇپجي چڪي آهي. سندس اڻ ڇپيل ڪتابن ۾ ٻه ناول، ڪهاڻين جا مجموعا ۽ شاعري شامل آهن. شاعري ۾ سندس ”سُر ڪيڏارو“ گهڻو مشهور رهيو، جيڪو هن 79-1983ع جي وچ واري عرصي دوران لکيو.
سنڌي ڪهاڻي ۽ ناول جي هن وڏي نالي کي 12 نومبر 2002ع ۾ مقامي وڏيرن قتل ڪرائي ڇڏيو.