رشيد ڀٽي
سوانح
عبدالرشيد ولد حافظ مولوي عبدالحميد ڀٽي 20آگسٽ 1932ع ۾ ڳوٺ اروڙ لڳ روهڙي، سکر ۾ جنم ورتو. شروعاتي تعليم پرائمري اسڪول واريتڙ سکر ۽ پوءِ وڌيڪ تعليم تلڪ ميونسپل هاءِ اسڪول سکر، اسلاميھ ڪاليج سکر، ممتاز ڪاليج خيرپور، سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي، يونيورسٽي ۽ اي-بي-ڊي ڪاليج سکر مان ۽ شروعاتي ديني تعليم مدرسھ دينيھ دارالهُدى ٺيڙهي ضلع خيرپور مان حاصل ڪيائين.
ادبي سفر
رشيد ڀٽي جو والد حافظ عبدالحميد ڀٽي سکر مان ”المنار“ نالي سان هڪ هفتيوار اخبار ڪڍندو هو. جنهن ڪري رشيد ڀٽي کي علمي ۽ ادبي ماحول مهيا ٿيو ۽ پنهنجي والد وٽ ئي عربي ۽ فارسي جي مطالعي سبب پڙهڻ جو شوق پيدا ٿيس. ”المنار“ اخبار ۾ راشدي برادران ۽ مولائي شيدائي به لکندا هئا. اهي ۽ مولانا دين محمد وفائي، عبدالڪريم چشتي ۽ ٻيا اديب اڪثر ڪري ”المنار“ پريس ۾ ايندا هئا. انهيءَ وقت ڪيترائي اردو ۽ سنڌي رسالا جهڙوڪ: اديب سنڌ، ڪاميابي، توحيد، سنڌو، همايون، نيرنگ خيال، پيشوا، مولوي ۽ ادبي دنيا ”المنار“ پريس ۾ ايندا هئا. انهن جي مطالعي ۽ مٿين ڄاڻايل عالمن ۽ اديبن جي ماحول ادب جي مطالعي جو شوق پيدا ڪيس. 1952ع ۾ شيخ اياز سکر آيو ته ”سنڌ هاري ڪميٽيءَ“ جي هفتيوار اخبار ”روشني“ جو ايڊيٽر ٿيو. اها اخبار ”المنار“ پريس ۾ ڇپبي هئي. شيخ اياز جي اچڻ ڪري ۽ سندس مطالعي جو شوق ڏسي، اياز کيس لکڻ جي لاءِ همٿايو. ائين هن پهرين ڪهاڻي ”چوري“ جي نالي سان لکي، جيڪا شيخ اياز ”روشنيءَ“ ۾ ڇپي، جنهن جي ڪري رشيد ڀٽي جي همت افزائي ٿي.
1953ع ۾ ، رشيد ڀٽي، پڙهائيءَ جي سلسلي ۾ ڪراچي آيو ته مرحوم احسان بدوي ۽ نورالدين سرڪي، سنڌي ادبي سنگت جي ڪچهرين ۾ هن جي همت افزائي ڪئي. انهيءَ وقت احسان بدوي سنڌي ڊپارٽمينٽ ۾ پڙهائيندو هو ۽ ”ڪاليج مخزن“ جو ايڊيٽر نورالدين سرڪي هو. ائين پاڻ هڪ مزاحيه ليک ”سچ“ جي نالي سان لکي وٽس کڻي ويو ۽ اهو ڪاليج مخزن ۾ ڇپيو. ائين رشيد ڀٽي جي لکڻ جي باقاعده شروعات ٿي.
پر حقيقت ۾ رشيد ڀٽي صحيح معنى ۾ ”نئين زندگي“ کان لکڻ شروع ڪيو، جيڪو اُن زماني ۾ ”مولوي عبدالواحد سنڌي“ جي ادارت هيٺ نڪرندو هو. جيتوڻيڪ اهو هڪ سرڪاري پرچو هو، پر مولوي عبدالواحد سنڌي پنهنجي ذاتي محنت ۽ لگن سان هڪ ڀرپور پرچو بنائي ڇڏيو هو. ورهاڱي کان پوءِ جتي سنڌکي سياسي حوالي سان نقصان ٿيو، اُتي سنڌي ادب ۽ خاص ڪري ترقي پسند ادب جو نئون ڦٽيل ٻوٽو وڻ ٿيڻ کان اڳ ئي سوڪهڙي جو شڪار ٿي ويو. مولوي عبدالواحد سنڌي انهيءَ زماني ۾ انهيءَ سُڪل ٻوٽي جي آبياري ڪري، کيس وڏو ڦلدار درخت بنائڻ جي منزل تي پهچايو. هوءَ نه رڳو پراڻن لکندڙن کان لکرائيندو هو، پر نون لکندڙن کان، زوري ويهي به لکرائيندو هو. ايئن مولوي عبدالواحد سنڌي، سنڌي ساهت جي وڏي خدمت ڪئي.
رشيد ڀٽي جي ادبي نشوونما ۾ مولوي عبدالواحد جي قدرداني، همت افزائي جو وڏو هٿ آهي، جنهن جو اعتراف خود رشيد ڀٽي به پنهنجي هڪ مضمون ۾ ڪيو آهي.
انهن ڏينهن رشيد ڀٽي مزاحيه ادب لکندو هو ۽ سنڌي ادب ۾ انهيءَ صنف جي به کوٽ پڻ هئي. علي احمد بروهي ۽ محمد حسن ”ڪروڙ پتي“ کان پوءِ رشيد ڀٽي مزاحيه ادب ۾ وڏو نالو ڪڍيو. نور عباسي ۽ حليم بروهي ته ڪافي پوءِ جا آهن. مزاحيه ادب جي صنف ۾ علي احمد بروهي. ڪروڙ پتي، رشيد ڀٽي کان پوءِ جيڪڏهن ڪنهن جا افسانا مشهور ٿيا ته اهو نور عباسي هو، سندس ڪتاب ”چمڙي جا واپاري“ ۽ ڪالمن جو ڳٽڪو ”واٽ ويندي“، (جيڪو راقم جو مرتب ڪيل آهي.) سنڌي مزاحيه ادب ۾ اهم حيثيت والارين ٿا.
رشيد ڀٽي هڪ ئي وقت افسانه نويس، شاعر، فلسفي، ترجمي ۽ ناول نويسيءَ جي ميدان ۾ پاڻ ملهايو.
انهيءَ کان سواءِ رشيد ڀٽي ڪيترين ئي ادبي تنظيمن ۽ تحريڪن جو پڻ روح روان رهيو ۽ ڪيترن ئي ادبي ادارن جي مشاورتي بورڊن تي پڻ ميمبر ٿي رهيو.
سکر ۾ سنڌي ادبي سنگت جوبنياد وجهندڙن ۾ رشيد ڀٽي جو هٿ رهيو ۽ هو انهيءَ جو باني سيڪريٽري ٿيو. اڳتي هلي 1966ع ۾ پاڻ سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو مرڪزي سيڪريٽري جنرل ٿيو ۽ 1970ع ۾ استعفى ڏنائين. رشيد ڀٽي ويسٽ پاڪستان رائيٽرس گلڊ جي ڪاروباري ڪميٽيءَ جو ميمبر، مرڪزي گلڊ جي ڪائونسل جو ميمبر ۽ گلڊ جي سنڌي ريجن جوسيڪريٽري به رهيو، جنهن جو مدو ڇهه سال هو، تنهن کان سواءِ سنڌالاجي جي مشاورتي ڪميٽي جوميمبر پڻ رهيو ۽ ”سنڌ انٽيليڪچوئل فورم“ جو باني ڪنوينر به رهيو.
رشيد ڀٽي پنهنجي لکڻين توڙي فڪري ۽ تنظيمي حوالي سان جيل به ڀوڳيو. هو سنڌيت جو وڏو پرچارڪ ۽ قومپرست ترقي پسند فڪر جو داعي هو. هو سنڌ جي ادبي توڙي سياسي کيتر جو اڻٿڪ ڪردار رهيو ۽ پنهنجي حياتي امن، آجپي ۽ سنڌ جي خوشحاليءَ لاءِ جدوجهد ۾ گذاري. هن پنهنجي لکڻين توڙي عمل جي حوالي سان اهو ثابت ڪيو ته اديب کي هر حال ۾ پنهنجي قوم جي مسئلن جي نبيري واسطي ادبي، توڙي سياسي عمل ۾ موجوده رهڻ کپي.
سنڌ ۾ شيخ اياز تي رجعت پسندن جيڪا باهوڙ ڪئي، رشيد ڀٽي انهيءَ جو به ڀرپور دفاع ڪيو ۽ شيخ اياز جي ٻن ڪتابن ”ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ ۽ ”خط، انٽرويو ۽ تقريرون“ جا نهايت سگهارا مهاڳ لکي اياز جي قومپرست ۽ ترقي پسند فڪر کي نروار ڪيو، تنهن کان سواءِ شيخ اياز جو پهريون ڪتاب ”اڪ جون ڦلڙيون“ پڻ رشيد ڀٽي ڇپرايو.
تصنيفون
رشيد ڀٽي، پنهنجي سڄي زندگي لکڻ پڙهڻ جو ڪم ڪندو رهيو.
انهيءَ سلسلي ۾ سندس هيٺيان ڪتاب ڇپيل آهن:
اصلوڪيون لکڻيون
آدرشي (طنز و مزاج)، (2)گهڙي گهڙي هڪ گهاءُ، (ڪهاڻيون)، (3)عاشق زهر پياڪ (پنج ائڪٽي ناٽڪ)، (4)ديس ستا دل وارا جاڳيا (ڪهاڻيون)، (5)اوڀاريون لهواريون (مزاحيه تقريرون)، (6)سياري جي رات (ڪهاڻيون)، (7)سياسي مسئلن جو حل سوشلزم(سياسي مضمون)، (8)سچ جو فلسفو (سياسي جدلياتي فلسفو)، (9)پاڪستان جا پراڻا شهر (تاريخ)، (10)جيءُ جياريو جن (وڇڙي ويل ساٿين کي شرڌانجليون) ، (11) پاپ ۽ پيڙا (ناول).
ترجمو
(12)دنيا جا عظيم افسانا (ڪهاڻيون)، (13)رياست ۽ آزادي (سياسي فلسفو). (14)ڪميونسٽ پڌر نامو (سياسي معاشي فلسفو)، (15)چتر ليکا (ناول)، (16)جڏهن جهوڪ جُهريو (تاريخ)، (17)ويرن جي وسندي (ناول)، (18)تضاد بابت (تضادن جو فلسفو)، (19)ڀلاري ڀونءَ (ناول، جيڪو سندس وفات سبب اڌ ۾ رهجي ويو ۽ باقي رهيل ترجمو ڪلال ڪيو ۽ سنڌالاجي ڇپرايو) ڪلمنجارو جي برف. (ارنيسٽ هيمنگوي جون ڪهاڻيون).
ترتيب ۽ تاليف
(1)آڏي ڍال مَ ڍار (قومي شاعري)، (2)سنڌ جا پراڻا شهر (مولائي شيدائيءَ جا تاريخي مضمون)، (3)انگلينڊ جا اڍائي سال (لعل جوڻيجي جون يادگيريون)، (4)خط، تقريرون، انٽرويو (شيخ اياز).
مٿين ڪتابن کانسواءِ رشيد ڀٽي جو اردو ۾ لکيل ڪتاب ”تصوف ۽ ڪلاسيڪي سندهي شاعري“ جي نالي سان 2010ع ۾ ”سنڌي ادبي سنگت سنڌ“ پاران ڇپرايو ويو.
مٿين ڪتابن کان سواءِ رشيد ڀٽي روزاني ”الواحيد“ ڪراچي، ”نئين سنڌ“ اخبار ۾ سب ايڊيٽر نيوز ايڊيٽر، ”صبح سنڌ“ ڪراچي ۽ ”عبرت“ حيدرآباد جو ڪجهه وقت ڪالم نگار، ”هلال پاڪستان“ ۽ هفتيوار ”برسات“ ڪراچي ۾ ”جي مٺونه ڀانئين“ جي نالي سان ڪالم ۽ سنڌي ۽ انگريزي ۾ مخزن ۽ مقالا لکيا، جيڪي ڪتابي صورت ۾ ڇپيل ناهن. تنهن کان سواءِ رشيد ڀٽي جا ڪجهه ڪتاب اڃان قلمي صورت ۾ پڻ موجود آهن.
رشيد ڀٽي 16فيبروري 1988ع تي وفات ڪئي.