حميد سنڌي
سوانح
عبدالحميد ميمڻ، ادبي دنيا ۾ حميد سنڌي جي نالي سان ڄاتل سڃاتل، 12 آڪٽوبر 1939ع تي نوشهرو فيروز شهر ۾، جيڪو ان وقت نوابشاهه ضلعي ۾ هو. سيٺ محمد اسماعيل ميمڻ جي گهر۾ جنم ورتو. هن جو گهراڻو مالي طور تي صفا تباهه ٿي چڪو هو. ٻي مهاڀاري لڙائي کانپوءِ هن جي والد سرڪاري نوڪري ڪئي، جدا جدا عهدن تي رهڻ کانسواءِ ڪيترن ئي ضلعن جو ڊپٽي ڪمشنر پڻ ٿي رهيو.
والد جي ملازمت جي ڪري کيس ساڻس گڏ مختلف شهرن ۾ رهڻ جو موقعو مليو. نوشهروفيروز ۾ ابتدائي تعليم وٺڻ کانپوءِ لاڙڪاڻي، دادو، سکر ، شڪارپور ۽ جيڪب آباد ۾ تعليم حاصل ڪيائين. 1956ع ۾ هو پنهنجي پيءُ سان گڏ حيدرآباد آيو. سندس پيءُ کي به ادب ۽ ثقافت سان گهرو لڳاءُ هو ۽ هو فارسيءَ جو پڻ عالم هو.
حميد سنڌي معاشيات ۾ بي اي آنرز ۽ ايم اي ڪرڻ کانپوءِ ايل ايل بي پاس ڪئي. پوءِ مانچسٽر يونيورسٽي (برطانيا) مان ”هائير ايڊيوڪيشن ائڊمنسٽريشن“ جو ڪورس ڪيائين. هن 1960ع کان نوڪري جي شروعات ڪئي. پهرين ڳوٺ سڌار کاتي ۾ پبلسٽي آفيسر بڻيو. 1963ع کان 1966ع تائين بئنڪ ۾ نوڪري ڪيائين. 1966ع کان 1970ع تائين وڪالت جو پيشو اختيار ڪيائين. 1970ع کان سنڌ يونيورسٽي جي نوڪريءَ ۾ گهڙيو. اتي ايڊمنسٽريٽو آفيسر، اسسٽنٽ ڪنٽرولر، ڊپٽي ڪنٽرول، ايڊيشنل ڪنٽرولر (امتحان) ۽ رجسٽرار جا عهدا ماڻيائين، سيپٽمبر 1976ع کان ڊسمبر 1977ع تائين تعليم کاتي ۾ ڊائريڪٽر ٿي رهيو ۽ پوءِ انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي جو ايڊيشنل ڊائريڪٽر بڻيو. 1980ع تائين سنڌ يونيورسٽي سيني جو ميمبر ۽ فنانس ڪاميٽي جو چونڊيل ميمبر ٿي رهيو. آگسٽ 1978ع ۾ پبلڪ اسڪول حيدرآباد جو پرنسپال ٿي رهيو، تنهن کانپوءِ سنڌ زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام ۽ پوءِ شاهه لطيف يونيورسٽيءَ خيرپور جو وائيس چانسلر ٿيو. اتان کانپوءِ سنڌي لئنگويج اٿارٽي جو چيئرمين ۽ پوءِ سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جو چيئرمين مقرر ٿيو، جتان نوڪري جا سٺ سال پورا ڪري 1999ع ۾ رٽائرڊ ٿيو.
ادبي سفر
حيدرآباد ۾ رهڻ دوران هو مختلف لائبريرين ۾ ويندو هو، جتي ٻين ڪتابن کانسواءِ دهلي مان نڪرندڙ ٻارن جو رسالو ”کهلونا“ ۽ ٻيا رسالا وڏي شوق سان پڙهندو هو. انهيءَ زماني ۾ هن سنڌي هندن جا لکيل ڪتاب پڻ مطالعي هيٺ آندا.
ميٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ هو صحافت ۽ ادب ڏانهن مائل ٿيو. انهيءَ زماني ۾ منشي عبدالشڪور ”هلال پاڪستان“ ۽ شيخ علي محمد ”عبرت“ جو ايڊيٽرهو. هن انهن اخبارن ۾ ڪم شروع ڪيو، تنهن کانپوءِ ”هاري حقدار“ پريس تي پڻ ڪم ڪيائين، جيڪا سندس هڪ دوست ٺيڪي تي کنئي هئي.
حميد سنڌي 1958ع ۾ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيون ۽ ڪنهن رسالي ۾ ڇپرائڻ جي بدران ”سيمي“ جي نالي سان انهن ڪهاڻين کي ”زندگي پبليڪيشن“ جي زير اهتمام ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي پڌرو ڪيو. انهيءَ زماني ۾ ’سنڌي ادبي سنگت‘ جا تنقيدي ڪلاس ٿيندا هئا. اهڙي ئي هڪ گڏجاڻي ۾ حميد سنڌي، پنهنجي نڪور ڪهاڻي پيش ڪئي. ڪهاڻي ٻڌي مولانا غلام محمد گراميءَ فرمايو، ”جنهن ڇوڪري اها ڪهاڻي پڙهي آهي، تنهن کي کپي ته هو پنهنجي آواز جي هيٺ مٿانهين کي نظر ۾ رکندي، ڪهاڻيون لکڻ جي بدران وڃي ريڊيو تي اداڪاري ڪري ڇو ته لکڻ هن جي وس جي ڳالهه ڪونهي.“ پنهنجي باري ۾ مولانا گرامي جو اهو تبصرو ٻڌي کيس لڙڪ اچي ويا، پر هن همت نه هاري، مولانا گرامي جي لفظن هن جي لاءِ مهميز جو ڪم ڪيو.
1959ع ۾ ’سنڌي ادبي سنگت‘ جي سالياني اجلاس ۾ حميد سنڌي پنهنجي ڪهاڻي پڙهي. جڏهن هو ڪهاڻي پڙهي وڃڻ لڳو ته اتي ويٺل مولانا گراميءَ کيس ٻانهن مان جهلي چيو ”ڇوڪرا هيءَ ڪهاڻي مون کي ڏي، آئون مهراڻ ۾ ڇپيندس.“ پر حميد سنڌي جواب ڏنس ”مون کي اها ڪهاڻي ڇپائڻي ڪونهي..........آئون صداڪاري ڪرڻ پيو وڃان“.
انهيءَ کانپوءِ حميد سنڌيءَ جون ڪهاڻيون لڳاتار رسالن ۾ شايع ٿينديون رهيون، تنهن کانسواءِ هن زندگي پبليڪيشن جو بنياد رکي سنڌي ادب جي واڌاري لاءِ ڪوششون شروع ڪيون ۽ ڪيترائي ڪتاب جهڙوڪ: ناصر مورائي جو ناول”راتيون جاڳن جي“، جمال ابڙي جي افسانن جو ڳٽڪو ”پشو پاشا“، غلام رباني آگري جي ڪهاڻين جو ڪتاب ”آب حيات“ ۽ ٻيا ڪيترائي ڪتاب ڇپرائي پڌرا ڪيا.
روح رهاڻ جو اجراءُ
انهي دوران هن هڪ سٺي سنڌي رسالي جي کوٽ محسوس ڪندي 1960ع ۾ ”روح رهاڻ“ جي نالي سان هڪ رسالو ڪڍيو. انهي جو خرچ پورو ڪرڻ جي لاءِ ڳوٺ سڌار کاتي ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو. انهيءَ سان گڏ هن بيگم زينت عبدالله چنا جي رسالي ”مارئي“ جي ادارت به سرانجام ڏني. بيگم زينت عبدالله چنا، جنهن کي سڀ ”جيجي“ چوندا هئا. سنڌ جي پهرين افسانه نگار عورت هئي.
1960ع ۾ حميد سنڌي جو والد ڊپٽي ڪمشنر جي حيثيت سان دادو هليو ويو، پر پنهنجي ادبي سرگرمين جي ڪري حميد سنڌي حيدرآباد ۾ ئي رهي پيو ۽ رسالو ڪڍندو رهيو. 1961ع ۾ سڀني سنڌي رسالن جا ڊڪليئريشن رد ڪياويا ۽ روح رهاڻ بند ٿي ويو. روح رهاڻ جو سنهري دور 1963ع ۾ ان وقت شروع ٿيو جڏهن انهيءَ جو ڊڪليئريشن بحال ڪيو ويو. پوءِ اهو رسالو 1969ع تائين انتهائي ڪاميابيءَ سان هلندو رهيو. انهي سان گڏ هر سال ”جشن روح رهاڻ“ پڻ ملهائجڻ لڳو. انهي دور جوذڪر ڪندي حميد سنڌي چوي ٿو:
”گاڏي کاتي جي فليٽ تي اسين سڀ دوست گڏ ٿينداهئاسين .چڻا ۽ پڪوڙاکائي گذارو ڪندا هئاسين. پر روح رهاڻ کي جيئرو رکيوسين .روح رهاڻ جي سالياني تقريب اسين هڪ جشن طور ملهائيندا هئاسين. انهيءَ موقعي تي سڄي سنڌ مان اديب گڏ ٿينداهئا. اها تقريب ”بسنت هال“ ۾ ٿيندي هئي.روح رهاڻ رڳو هڪ ادبي پرچو نه پر هڪ تحريڪ بڻجي چڪو هو.“
انهيءَ تحريڪ جي مقصدن جي وضاحت ڪندي حميد سنڌي وڌيڪ چوي ٿو:
”اسان ادب ۾ عام ماڻهن جي مسئلن کي سمجهڻ ۽ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ائين ادب کي هڪ نئون انداز نصيب ٿيو. اسان ماڻهن جي سامهون عام مسئلن کي ائين پيش ڪيو ته هو انهن کي سمجهي سگهن ۽ انهن جو حل ڳولهي سگهن. تنهنڪري انهيءَ دور ۾ جيڪو به ادب لکيو ويو، انهيءَ کي اسين عوامي ادب چئون ٿا. ون يونٽ جو پريشر، بيروزگاري ۽ نوجوانن ۾ عدم تحفظ جو احساس، اهي سڀ مسئلا ان وقت گڏ ٿي ويا هئا. اسان وٽ انهن مسئلن جو حل ته ڪونه هو، پر اهو ضرور هو ته انهن مسئلن جو تجزيو ڪيو وڃي، تنهنڪري ادب کي انهيءَ انداز ۾ لکيو ويو“.
روح رهاڻ جو اهو دور 1969ع تائين رهيو. جڏهن روح رهاڻ کان ٽيهن هزارن جي ضمانت طلب ڪئي ويئي ۽ نيٺ انهي جو ڊڪليئرشن رد ڪيو ويو ۽ حميد سنڌي کي گرفتار ڪيو ويو. ٽن مهينن جي نظربندي کانپوءِ ڪيس هليو ۽ کيس آزاد ڪيو ويو. هاءِ ڪورٽ ۾ اپيل ڪرڻ تي ”روح رهاڻ“ جو ڊڪليئرشن ته بحال ٿي ويو، پر مالي مشڪلاتن جي ڪري اهو پرچو ٻيهر نڪري نه سگهيو.
هڪ اديب جي حيثيت سان حميد سنڌي جي ڪاوشن کي چئن دورن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهريون دور 1958ع کان 1965ع تائين جو آهي. انهيءَ عرصي ۾ هن جي ڪهاڻين جا ٻه مجموعا ”سيمي (1958ع) ۽ اُداس واديون (1965ع)شايع ٿيا. جيتوڻيڪ اهي ڪهاڻيون شروعاتي ڪهاڻيون هيون، پر اهي روايتي طرز جون هئڻ جي بدران انفراديت رکن ٿيون، جن جو ذڪر ڪندي هو ڪتاب ’اُداس واديون‘ جي ٻئي ڇاپي جي مهاڳ ۾ چوي ٿو:
”اُداس واديون جون ڪهاڻيون ڪجهه وڌيڪ ڪڙيون آهن، جو ان وقت اڃا اسان کي خبر پئي پي ته اسان جَا دائمي قدر ڪهڙا آهن. سچ جي شڪل ڪهڙي هئڻ گهرجي، پيار ۽ محبت جي پالوٽ ڪيئن هئڻ کپي. حسن جا هيراڪ ڪهڙي حسن کي مان ڏين. انسان جي اندر بهادري ۽ غيرت واريون خوبيون ڪهڙيون آهن ۽ ڪيئن انهن کي نڪري نروار ٿيڻ کپي.“
ٻيو دور 1965ع کان 1976ع تائين جو آهن، جنهن دوران سنڌي سماج هڪ انقلاب مان گذري رهيو هو. اهو دور جدوجهد جو دور هو، تنهنڪري سندس ذهن ۽ فڪر ۾ هڪ انقلاب آيو. معاشري جي تبديلي جي دوران ڪرندڙ ديوارن ۽ کنڊرن مان کيس جيڪا شئي ملي اها هن پنهنجي ڪهاڻين ۾ پيش ڪئي. انهيءَ عرصي ۾ جيڪا سماجي ڪيفيت هئي. اهائي ليکڪ جي ذهين ۾ هئي. انهيءَ ۾ هن جي پنهنجي فرسٽريشن به شامل هئي. انهيءَ دور ۾ هن جيڪي ڪهاڻيون لکيون اهي ”ويريون“ (1981) جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيون. انهيءَ ڪتاب کي ”اڪاڊمي ادبيات پاڪستان“ ۽ شاهه لطيف ايوارڊ سان به نوازيو ويو، جنهن ۾ ويهن هزارن جو انعام پڻ شامل هو. 1982ع ۾ کيس انهيءَ ڪتاب تي ”سنڌالاجي“ ايوارڊ به مليو.
ٽيون دور 1976ع کانپوءِ جو آهي، انهي دور ۾ هن جيڪي ڪهاڻيون لکيون، انهن ۾ ذاتي مونجهه بنهه گهٽ آهن، ڇو ته انهي عرصي دوران، جيڪو 1999ع تائين سندس نوڪري تان رٽائرمينٽ تائين جو آهي. ليکڪ جو جو ڪردار هڪ ليکڪ کان وڌيڪ ڪاموري وارو رهيو. انهي دوران سندس لکيل ڪهاڻيون ”راڻا جي رجپوت“ (1984ع)جي نالي سان ڇپيون ۽ جاپاني لوڪ ڪهاڻين جو ترجمو ”سوني زنجير“ (1980ع)جي نالي سان ڇپيو، جيڪو ڪتاب ٻارن لاءِ آهي.
حميد سنڌي جو چوٿون دور 1991ع کانپوءِ جو آهي، جنهن ۾ هن ”بزم روح رهاڻ“ برپا ڪئي ۽ انهيءَ پاران پنهنجي گهر تي ميڙاڪا ڪوٺائي، ادبي آبياري جاري رکي.سندس ڪهاڻين جو پنجون مجموعو ”درد وندي جو ديس“ (2002ع) ۽ ڇهون مجموعو، ”سومون سڀ ڄمار“ (2008ع) ۾ ڇپيو.
مٿين ڪتابن کانسواءِ حميد سنڌي جا ڪيترائي ڪتاب ترتيب ڏنل آهن، جن ۾ هرسال شاهه عبدالطيف ڀٽائي جي ميڙي جي موقعي تي پڙهيل مقالن ۽ مضمونن جا ڳٽڪا پڻ شامل آهن.
هن هڪ ڀيرو وري روح رهاڻ رسالو جاري ڪيو آهي.