پرمانند ميوا رام
سوانح
پرمانند ميوارام 1866ع ڌاري حيدرآباد ۾ هڪ عامل گهراڻي ۾ جنم ورتو. هن جا وڏا سک ڌرم اختيار ڪري چڪا هئا. هو اڃا ٻارنهن سالن جو هو، جو هن جو پيءُ گذاري ويو، جنهن ڪري هو سيبتي نموني تعليم حاصل ڪري نه سگهيو. هن شروعاتي تعليم مسلمانن جي مدرسن ۾ حاصل ڪئي ۽ اڳتي هلي چرچ مشنري اسڪول حيدرآباد ۾ قدم رکيائين ۽ ماستري اختيار ڪيائين، جتي عيسائيت جي پرچار کان متاثر ٿي عيسائيت اختيار ڪيائين، جيڪا ڳالهه سندس مائٽن ۽ سک هندو سنتن کي نه وڻي ۽ هنن جي مخالفت جي ڪري ته هو ڪچڙن ذهنن ۾ عيسائيت جو ٻج ٿو پوکي هن کي ماستري ڇڏڻي پئي. ان وقت هو يونين اڪيڊمي اسڪول ۾ (جيڪو اڳتي هلي نولراءِ اڪيڊمي جي نالي سان سڏجڻ لڳو) ماستر هو.
ان کانپوءِ هو سڄي سنڌ ۾ عيسائيت جي پرچار کي لڳي ويو ۽ ايتري قدر جو ”هڪ حيدرآبادي“ جي نالي سان ”قرآن جو بنياد“ جي نالي سان هڪ ڪتاب ترجمو ڪيو، جنهن مسلمانن کي ڪافي رنجايو. مسلمانن جي پاران انهيءَ ڪتاب جو مدلل جواب حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ”فتح محمدي“ ۽ ”فتح الهادي“ نالي ڪتاب لکي ڏنو.
جوت اخبار
جوت اخبار 1896ع ۾ شروع ٿي، جنهن جي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ پرمانند به شامل هو، جيڪو انهيءَ جو سندي ڀاڱو ”کيمچند“. سان گڏجي سنڀاليندو هو. 1900ع پرمانند انهيءَ اخبار جو مکيه ايڊيٽر ٿيو ۽ مرڻ گهڙِي تائين ان سان لاڳاپيل رهيو. پرمانند 29نومبر 1938ع تي پرلوڪ پڌاريو.
جوت اخبار جيئن ته عيسائي مذهب جي پرچار لاءِ حيدرآباد مان جاري ڪئي ويئي ۽ ان جي لکيتن کي وري ڪتابي صورت ۾ آندو ويو. انهي ۾ ڇپجندڙ چونڊ لکڻين جو پهريون ڳٽڪو 1904ع ۾ ”دل بهار“ جي نالي سان شايع ٿيو. دل بهار چئن ڀاڱن ۾ ڇپيو، جن کي پرمانند پاڻ ترتيب ڏنو. جوت جي لکيتن جي ٻي چونڊ ”گل ڦل“ جي نالي سان پيش ڪئي ويئي. اهو به ٻن ڀاڱن ۾ ڇپيو. پهريون ڀاڱو 1925ع ۾ ۽ ٻيو 1936ع ۾. جوت جا سنڌي مضمون گهڻو ڪري پرمانند جا لکيل هوندا هئا. جوت جو انگريزي ڀاڱو به هوندو هو.
جوت اخبار جيتوڻيڪ عيسائيت جي پرچار واسطي ڪڍي ويئي هئي، پر انهيءَ سنڌي سماج کي سڌارڻ ۽ ٻولي جي ترقي جي لاءِ به ڪوشش ڪئي. بقول ڪاڪي ڀيرومل آڏواڻي جي، ”جوت اخبار جيڪا سچ پچ سنڌي ساهت جي جوت هئي، پرمانند ان ۾ گوناگون، پنگتي، تعليمي، اخلاقي، ادبي، تاريخي، ۽ مذاقي لکڻيون ڏيندو هو. جن پاٺڪن کي نه رڳو سکيا، وندر ۽ سوچ ڏني. پر هنن ۾ پنهنجي ساهت ۽ ٻولي لاءِ سڪ پيدا ڪئي.جيڪڏهن جوت اخبار جاري نه ٿئي ها ته مسٽر پرمانند ميوارام نڪي سنڌي عالم ٿئي ها، نڪي پرمانند ميوارام ڊڪشنريون ۽ ٻيا ڪتاب جوڙي سگهي ها“.
پرمانند رڳو جوت اخبار نه هلائيندو هو پر ”ڪرسچن ريڊنگ روم ۽ لائبريري“ به قائم ڪيائين، جتان عام ماڻهو فائدو وٺندا هئا. جوت جي چونڊ جا ٽي ڪتاب ڇپيل آهن. (1) دل بهار (2) گل ڦل (3) پروليون.
ڊڪشنريون
لغت نويسيءَ جي حوالي سان پرمانند ميوارام جو نالو بنهه مٿانهون آهي. هن جيڪي ٻه ڊڪشنريون سنڌي، انگريزي ۽ انگريزي سنڌي جوڙيون تن جو مٽ سنڌي ٻوليءَ ۾ اڃا تائين ڪو ٻيو ٿي ناهي سگهيو. اڄ به انهن ڊڪشنرين جي بنيادي حيثيت آهي. هن پهريائين ”سنڌي-انگريزي“ ڊڪشنري جو ڪم هٿ ۾ کنيو، پر ڇاپي ۾ وري پهريائين ’سنڌي - انگريزي ڊڪشنري‘ آئي. هن ٻنهي ڊڪشنرين جي تيار ڪرڻ ۾ ڏاڍي جاکوڙ ڪئي. عام ماڻهو کان ويندي فني ۽ خاص ماڻهن، ڌندوڙين، عالمن، اديبن توڙي مختلف ڊڪشنرين، فني ڪتابن وغيره کي ڏٺو. هن انهيءَ ڪم ۾ ديوان روچيرام گجومل، مرزا قليچ بيگ، ڀيرومل مهرچند ۽ سجهرام ٽهلرام کان پڻ ڪافي مدد ورتي. پوين لغت نويسن هنن ڊڪشنرين کان وڏو ڪم ورتو، ڊاڪٽر بلوچ ته هنن ڊڪشنرين ۾ ڪتب آيل لفظن، محاورن ۽ اصطلاحن کي کڻي پنهنجي جامع سنڌي لغات ۾ شامل ڪيو آهي. هن جي سنڌي-انگريزي ڊڪشنري 1910ع ۾ ۽ انگريزي-سنڌي، ڊڪشنري 1933ع ۾ ڇپجي پڌريون ٿيون. پر اڄ به انهن جي اهميت پنهنجي جاءِ تي آهي.
عيسائت جو پرچار
پرمانند عيسائي ٿيڻ کانپوءِ سنڌ ۾ عيسائيت جي پرچار لاءِ وڏو ڪم ڪيو. جوت اخبار کانسواءِ هن هڪ جرمن اٽامس –آ-ڪيمپس، جي لکيل هڪ ڪتاب جو سنڌي ۾ ”ڪرست جي پيروي“ جي نالي سان ترجمو ڪيو. اهو ڪتاب 1923ع ۾ چپيو.
سندس ٻيو ترجمو ڪيل ڪتاب ”هيرو-گلو“ آهي، جيڪو انگريز ليکڪ ”ڪئن سمٿ“ جي لکيل هڪ نصيحت آموز ڪهاڻي آهي. ترجمو ڪندي پرمانند ڪردارن جا انگريزي نالا مٽائي سنڌي هندن ۽ سکن جا رکيا آهن. هن ڪتاب جا خاص خوبي اها آهي ته ان ۾ نيڪي ۽ بدي ٻنهي جي گڻن ۽ اوگڻن کي نروار ڪري ڏيکاريو ويو آهي. پرمانند جي مشهور ڪتابن ۾ ”گل ڦل“ جي وڏي اهميت آهي، جيڪو ٻن ڀاڱن ۾ ڇپيو، اڳتي هلي هن ڪتاب جي ٻنهي ڀاڱن کي گڏي هڪ جلد ۾ سنڌي ادبي بورڊ پاران ڇپرايو ويو. ڪتاب جي شايع ٿيڻ جي وارتا بيان ڪندي پرمانند لکي ٿو:
”تنهن لاءِ ڪن دوستن جي صلاح ٿي، خاص ڪري پروفيسر ايڇ ايم گربخشاڻي ايم اي جي ته ”جوت“ ۾ ٽيهارو ورهين کان جي طرح طرح جا مضمون پئي پيا آهن. ڇا اخلاقي، ڇا تعليمي، ڇا تواريخي، ڇا سائنس جا، ڇا جيتن، پکين ۽ جانورن جا بيان، ڇا جهونن ۽ ڊٺلن شهرن جا احوال، ڇا سورمن ۽ نيڪ مردن ۽ زالن جا چريتر، ڇا جهنگ جا ٿيل شڪار، ڏند ڪٿائون ۽ عمديون ۽ نصيحت ڀريون ڪهاڻيون ۽ نقل سي چونڊي هڪ هڪ ڪتاب ڇپائجي....سو اهڙا مضمون ڪڍي هن رسالي ۾ ڇپايا ويا آهن“.
تصنيفون
پرمانند ميوارام جي لکيل/تيار ڪيل/ترجمو ڪيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
(1)هيرو گلو (1936ع) (2) لورڊ جي ناري (3) ڪرست جي پيروي (ترجمو) (4) لڇڻ وڌيڪ ڪين لڌو (5)قرآن جو بنياد (ترجمو) (6)آتمڪ امرت (7) ڌرم مورتي (8)اپائڻهار جي هستي (9)دل بهار 1904ع (چار ڀاڱا) (10)گل ڦل (ٻه ڀاڱا) (11)سنڌ باد سيلاني (12)هيري جي منڊي (13)يوسف مصري (1945ع)، (14) اپولو جو قصو، (15)شاهه جي رسالي جو سرڪاپائتي (16)انگريزي-سنڌي ڊڪشنري (17)سنڌي-انگريزي ڊڪشنري. ان کانسواءِ مضمون ”مياڻي جي جنگ“ جيڪو پوءِ ”سنڌ جا مير“ نالي ڪتاب ۾ شايع ٿيو.
عبارت ۽ ٻولي
پرمانند جي ٻولي سادي، مٺي، مائيدار ۽ دل لڀائيندڙ آهي. موقعي ۽ مهل سارو تز لفظ، محاورا، پهاڪا، اصطلاح ۽ چوڻيون استعمال ڪيون اٿس. پرمانند جي ٻولي بابت سنڌي نثر جي تاريخ ۾ منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو:
”پرمانند ميوارام مذهب ڪري عيسائي هوندي به ادب جي ميدان ۾ بنا بغض يا ڪٽر جي، سدائين ٺيٺ ۽ گهريچي سنڌي واپرائيندو هو. ديوان ڪوڙو مل وچ ۾ سنسڪرت اکرن ۾ وڃي اڙيو هو. مرزاقليچ بيگ پڇاڙي ۾ پنهنجي سليس لکڻي اڀوڳائي ۽ الوڻائي جي حد تي آڻي ڇڏي هئي. ديوان ڏيارام به بعضي بعضي ڏکيا سنسڪرت ۽ فارسي لفظ استعمال ڪندو هو، پر پرمانند صاحب، سنڌي نثر جي انهن چئن ٿنڀن مان هڪڙو ئي ليکڪ هو، جنهن ڪڏهن به ڏکيو يا گٿل يا گهرگهلو اکر ڪتب ڪونه آندو ۽ سدائين اهي سرل فارسي ۽ هندي لفظ ڏيهي سنڌي سان ملائيندو هو. جي ڪَن رس پيدا ڪن ۽ سنڌي گلن ۾ ڦاسي نه پون ۽ نڪي محاورن جون غير سنڌي صورتون ورتائيندو هو. سندس مضمون اڪثر ڪري ڌرمي. اخلاقي، تعليمي، وگياني، تواريخي ۽ پنگتي وشين تي لکيل هوندا هئا. تنهن کانسواءِ اعلى پرشن ۽ نارين جون مختصر جيونيون به لکندو هو ۽سير سفر جا دلچسپ بيان پڻ ڪندو هو. جن کي سيلاني ليکڪن جي نئين شاخ سمجهڻ کپي. خريدار ٽوٽڪن ۽ پرولين معرفت، سنڌي ادب ۾ جا مذاق جي کوٽ هئي، سابه پوري ڪيائين جن کي مذاقي مضمون چوندا آهن.“