گوبند مالهي
سوانح
گوبند مالهي 5آگسٽ 1921ع تي ٺارو شاهه ضلع نوشهروفيروز ۾ جنم ورتو. شروعاتي تعليم پنهنجي ڳوٺ ٺارو شاهه ۾ ئي حاصل ڪيائين. ميٽرڪ 1939ع ۾ پاس ڪيائين. سياست جي شروعات 1940ع کان، ڊي جي ڪاليج ۾ فين وڌائڻ جي تحريڪ ۾، حشو ڪيولراماڻي جي صحبت ۾ اچي ڪيائين ۽ شاگرد يونين ۾ سرگرم ٿيو. سياسي سرگرمين جي دوران 1942ع ۾ جيل يا ترا به ڪيائين. ان کان اڳ 1941ع ۾ سوڀي گيانچنداڻي سان واقفيت ٿي چڪي هيس، جنهن سندس شخصيت تي گهڻا اثر ڇڏيا. 1943ع ۾ ”نئين دنيا ڪتاب گهر“ سان واسطو ٿيس ۽ انهيءَ جي طفيل ڪميونسٽ پارٽي ۾ شامل ٿيو، ”نئين دنيا ڪياب گهر“ پاران برڪت علي آزاد، گوبند پنجابي ۽ ٻيا سنڌي ادب ۾ ترقي پسنديءَ جو جهنڊو کڻي اڳتي وڌيا، پر گوبند مالهي کي اهو شرف مليو ته هو ان زماني ۾ ترقي پسند ساهت کيتر جو باني بڻجي. نئين دنيا ڪتاب گهر سان واقفيت کي مالهي پنهنجي زندگي جو اهم واقعوقرار ڏيندي لکي ٿو ”مان اڄ تائين ائين وسهندو آهيان ته جيڪڏهن مان”نئين دنيا ڪتاب گهر“ سان وابسته نه ٿيان ها ته مسلسل ۽ اٽوٽ ادبي زندگي قائم رکي نه سگهان ها .“
1947ع ۾ نئين دنيا ڪتاب گهر پاران ”نئين دنيا“ جي نالي سان ماهوار رسالو شروع ٿيو، جنهن ۾ ٻين سان گڏ گوبند مالهي جو وڏو حصو هو ۽ هوئي ان جو ايڊيٽر مقرر ٿيو. اهو رسالو ورهاڱي کانپوءِ هندستان ۾ به جاري رهيو،جنهن سنڌ اندر ساهت ۾ انقلاب جو آغاز ڪيو. گوبند مالهي کانپوءِ بهاري لال ڇاٻڙيا، لڇمڻ راجپال، ڪيرت ٻاٻاڻي انهيءَ جا ايڊيٽر ٿيا. ”نئين دنيا“ جي ڪردار جو ذڪر ڪندي ڪيرت ٻاٻاڻي لکي ٿو:
”نئين دنيا ڪنهن اتهاسڪ دور جي هڪ ڏياٽي هئي، جنهن بيابان کي روشن ڪيو ۽ ڪيترين ئي روايتن کي پٺيان ڇڏي هڪ نئين راهه روشن ڪئي هئي. ’نئين دنيا‘ هڪ مخزن نه هئي، هڪ تحريڪ هئي، جنهن جي اردگرد پروانا ترندا هئا .“
ورهاڱي ٿيڻ جي ڪري ”نئين دنيا“ مخزن بند ٿي ويئي.جيڪا پوءِ 1948ع ۾ ٻيهر بمبئي مان گوبند مالهي جي ڪوششن سان شروع ٿي ۽ گڏوگڏ نئون ساهت منڊل جو بنياد به رکيو ويو، جنهن جو گوبند مالهي سيڪريٽري بڻيو. 1950ع ۾ ”نئون ساهت منڊل“ جو نالو بدلائي ”سنڌي ساهت منڊل“ رکيو ويو ۽ انهيءَ جي پليٽ فارم تان پهريون سميلن سڏايو ويو.
”نئين دنيا“ ڪتاب گهر پاران، پهريون ترقي پسند ڪهاڻين جي مجموعو ”ريگستاني ڦول“ شايع ڪيو ويو، جنهن ۾ سوڀي گيانچنداڻي، گوبند پنجابي ۽ شيخ عبدالستار جون ڪهاڻيون شامل هيون. انهي ڪتاب جو مرتب گوبند مالهي هو.
گوبند مالهي 1944ع ۾ ايل ايل بي پاس ڪئي ۽ ڪميونسٽ پارٽي جو ڪراچي لاءِ جنرل سيڪريٽري مقرر ٿيو. 44-1945ع ۾ مالهي سياسي ۽ ادبي ميدان ۾ نهايت سرگرم رهيو ۽ سنڌي ترقي پسند ليکڪن جي تنظيم جو بنياد وڌائين ۽ انهي جو جنرل سيڪريٽري ٿيو.
1947ع ۾ جڏهن اُپکنڊ ۾ انگريز سامراج جي خلاف تحريڪ زورن تي هئي ۽ ٻئي پاسي نوان اقتصادي نظريا نروار ٿي دنيا جي هڪ وڏي حصي جا ڀال ڀلائي چڪا هئا. 1946ع ڌاري ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ پروفيسر گربخشاڻيءَ جي رهمنائي هيٺ اهڙن خيالن ۽ نظرين جي حامي شاگرد اديبن ۽ شاعرن هڪ جماعت جو بنياد وڌو، جنهن جو نالو ”سنڌي ادبي سرڪل“ رکيو ويو. ان سرڪل جي سرگرمين ۾ نارائڻ شيام، شيخ اياز، شيخ رزاق، ارجن شاد، روشن آرا مغل ۽سندري اُتمچنداڻي حصو وٺندا هئا.
1947ع جي ڌاري ان تنظيم کي ڪاليج جي حدن کان ٻاهر ڪڍيو ويو ۽ هم خيال اديبن جن ۾ شيخ اياز، احسان بدوي، نعيم صديقي، ڪيرت ٻاٻاڻي، سوڀو گيانچنداڻي، گوبند مالهي، گوبند پنجابي، سندري اُتمچنداڻي ۽ روشن مغل جا نالا قابل ذڪر آهن. تنظيم جون سرگرميون وڌائڻ جو فيصلو ڪيو، پر تنظيم اڃا پهريون سرگرميون ئي مس شروع ڪيون جو ورهاڱو ٿي ويو. هندو سنڌي اديبن جي گهڻائي هندستان هلي ويئي، جنهن ڪري تنظيم جو سرگرميون ختم ٿي ويون.
ادبي خدمتون
گوبند مالهي 1935ع کان جدا جدا رسالن ۽ اخبارن ۾ ليک لکڻ ۽ شعر ڇپائڻ شروع ڪيا. انهيءَ جو هڪ سبب هي هو ته گوبند مالهي جو جنم جنهن گهر ۾ ٿيو اتي اڳ ۾ ئي هڪ وڏي لائبريري موجود هئي. سندس وڏي ڀاءُ جي اها عادت هوندي هئي ته جڏهن به ڪو نئون ڪتاب ايندو هو ته کيس پنهنجي ڀر ۾ ويهاري اهو ڏاڍيان پڙهندو هو، ائين منجهس ننڍي هوندي کان ئي پڙهڻ جو شوق پيدا ٿيو.
لکڻ جو شوق به ڀاءُ کان پرايائين.جيڪو ”هند سماچار“ ۾ ’ٺارو شاهه نواسي‘ جي قلمي نالي سان ڪهاڻيون ۽ مضمون لکندو هو. هن جون ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل لکڻيون پڙهي گوبند مالهي کي به لکڻ جو شوق ٿيو. سندس پهرين لکڻي 1934ع ۾ ڇپي، جڏهن سندس عمر تيرنهن سال هئي. اڳتي هلي گوبند مالهي ادب جي مختلف صنفن ۾ پاڻ ملهايو.
ناول نويسي
گوبند مالهي سنڌي ناول جو تمام وڏو نالو آهي. گوبند مالهي جو پهريون اصلوڪو ناول ”آنسو“ 1952ع ۾ ڇپيو. ان وقت سنڌي ۾ اصلوڪا ناول آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هئا. گوبند مالهي ناول لکي سنڌي ناول جي پيڙهه بڻيو. ”آنسو“ ناول ورهاڱي کانپوءِ سنڌي ادب ۾ اهم ناول ليکيو وڃي ٿو. هن ناول ۾ سنڌ مان لڏي وڃڻ کانپوءِ بمبئي شهر ۾ ۽ ان جي آسپاس شرنارٿي ڪئمپن ۾ رهايل سنڌي عوام جي زندگي جي تصوير چٽي ويئي آهي.
گوبند مالهي جو ٻيو ناول ”زندگي جي راهه تي“ آهي، جيڪو به 1952ع ئي ڇپيو. هن ناول بابت جڳديش لڇاڻي لکي ٿو:
مالهي ناول ”زندگي جي راهه تي“ ۾ هاڻوڪي سماجڪ حالتن سان گڏو گڏ گڏيل ڪٽنب جي زواليت تي به روشني وڌي آهي. “
ساڳئي سال گوبند جو ٽيون ناول ”جيون ساٿي“ ڇپيو. هن ناول جو موضوع پيار جي شادي آهي، جنهن ۾ معاشري جي معاشي حالتن، ريتن ۽ رسمن جو بيان ڪيل آهي. هن ناول ۾ ٽن مختلف جوڙن جي زندگيءَ جو احوال آهي، جيڪي دل توڙي دماغ کان ڪم وٺي، سماجي رنڊڪن کي بردباري سان منهن ڏيئي، ختم ڪن ٿا ۽ آخر ۾ سچا ساٿي بنجن ٿا.
1953ع ۾ گوبند مالهي جا ٽي ناول ”پيار جي پياس“، ”من جو ميت“ ۽ ”پکيئڙا ولر کان وڇڙيا“ ڇپيا. ”پکيئڙا ولر کان وڇڙيا“ هند ۽ سنڌ جو بهترين ناول لکيو وڃي ٿو. هن ناول کي 1953ع جو بهترين ناول جو انعام مليو.
گوبند مالهي جي اچڻ کان اڳ سنڌي ناول خاموش، بي جان ۽ شور غل کان خالي هو، پر مالهي جي ايندي ئي ناول ۾وڏو انقلاب آيو.
گوبند مالهي جيتوڻيڪ هڪ ڪهاڻيڪار به هو، پر هي ناول جي کيتر ۾ وڌيڪ ڇڪجي ويو. انهيءَ جو سبب بيان ڪندي هو چوي ٿو:
”زندگي ڀر مون للڪارون قبول ڪيون آهن. ڪهاڻيءَ کان ناول طرف متوجه ان ڪري به رهيو آهيان، جو منهنجي پنهنجي زندگي جو ڪئنواس به ڪافي وڏو رهيو آهي. ان جي ڊيگهه، ويڪر ۽ ڪنهن حد تائين گهرائي نهايت وسيع رهي آهي .“
”گوبند مالهي جي ناولن ۾ شروعاتي دور ۾ لڏپلاڻ، ڪئمپن ۾ سنڌين جي دربدر زندگي ۽ سنڌ جي ياد، سنڌين جو جذبو، سندس ناول ”پکيئڙا ولر کان وڇڙيا“ ۾ ملي ٿو. انهي کانسواءِ ”شرم ٻوٽي“ ”ڏيهي ٿيا پرڏيهي“ ناولن ۾ سنڌي ۽ سنڌ جي زندگي جي جهلڪ ملي ٿي .
مٿين کانسواءِ گوبند مالهي ٻيا به ڪيترائي ناول لکيا آهن، جيڪي هن ريت آهن: چنچل نگاهون، للڪار (1954ع) عشق ناهي راند (1955ع) شرم ٻوٽي (1956ع) لوڪ آهي ٻوڪ (1957ع) ديسي سيڻ ڪجن (1958ع)، ڏيهي ٿيا پرڏيهي (1961ع) محبت جي راهه ۾ (1975ع) جي سوري ڀانئين سيج، هڪ انسان سئو طوفان، پرديسي پريتم، پيار جي پياس، انقلابي سپاهي، سونهن جا سوداگر، تون مان هوءَ، مسوريءَ جي راڻي، وغيره شامل آهن.
گوبند مالهي، ادب براءِ زندگي جو قائل هو. هن پنهنجي لکڻين ۾ انهي جوئي پرچار ڪيو. جيئن پاڻ ”پريتم ويو پرديس“ (1968ع) جي مهاڳ ۾ لکي ٿو:
”مان ڪلا زندگي لاءِ واري سڌانت جو حامي آهيان. منڊ کان وٺي منهنجي شروعاتي رچنائن ۾ ٻين ترقي پسند ليکڪن جي تصنيف جيان، ڪلا کان وڌيڪ زور مسئلن ۽ انهن جي حل تي هو. آهستي آهستي مون ڪلا کي وڌيڪ مهتو پئي ڏنو آهي، پوءِ به منهنجي ڪابه ساهيتڪ رچنا بي مقصد ڪانهي، صرف وندر جو وسيلو نه آهي.“
گوبند مالهي جو ناول ”شرم ٻوٽي“ هندي ۽ گجراتي، ”پکيئڙا ولر کان وڇڙيا“ هندي ۽ مليالي ۽ ”سمگلر“ گجراتي ۾ ترجمو ٿي ڇپيا. مالهي جي ناولن جو تعداد چاليهن کان به مٿي آهي.
ترجمي نگاري
گوبند مالهي نه رڳو اصلوڪو ساهت لکيو، پر جڏهن به گهرج محسوس ڪيائين ته ٻين ٻولين مان چونڊ ناولن ۽ ڪهاڻين جا سنڌي ۾ ترجما پڻ ڪندو رهيو. جن جو پڻ ڪافي تعداد آهي. ڪهاڻين کانسواءِ ڪيترائي ناول پڻ ترجمو ڪيائين، جن ۾ ڌرتي ماتا (تاراشنڪر بئنر جي)، سنيتا (جيئندر ڪمار)، تاني (لن يو تانگ)، ماءُ (مئڪسم گورڪي)، ساٿي (يشپال)، انقلابي شاهراهه (آنچل) ۽ چاندني رات (دوستو وسڪي) وغيره شامل آهن.
ناٽڪ نويسي
گوبند مالهي ناول ۽ ڪهاڻي کانسواءِ ناٽڪ جي ميدان جو پڻ شهسوار رهيو. کيس انهيءَ کيتر ۾ آڻڻ وارو مشهور بنگالي ناٽڪ نويس ”رتوڪ گهٽڪ“ آهي. گوبند مالهي نه رڳو اصلوڪا ناٽڪ لکيا، پر ڪيترن ئي مشهور ليکڪن جي ڪهاڻين کي ناٽڪ جو روپ ڏيئي پڻ پيش ڪيائين. جن ۾ منشي پريمچند جي ڪهاڻي ”ڪفن“، مسافرون ڪي ليئي (گورڪي جي لومر ڊيپٿس تي هندي ۾) گاءِ ڪي چوري (بنڪم چندر جي ڪهاڻي) تي شامل آهن، سندس اصلوڪن ناٽڪن ۾ ”نمي“، ”گستاخي معاف“ ”گهوٽ ڪنوار راضي“ اهم آهن. سندس سنڌي ناٽڪن جو مجموعو ”گهوٽ ڪنوار راضي“ جي نالي سان ڇپيو. مالهي ڪجهه ناٽڪ هنديءَ ۾ پڻ لکيا.
گوبند مالهي، سنڌي ناٽڪ جي ترقي لاءِ خوب پتوڙيو. مدن جماڻي چواڻي ”اهو چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ ڪونهي ته اڄ بمبئي ۾ سنڌي ناٽڪ جي، جا هيءَ جوت جڳمڳ جلي روشني بخشي رهي آهي، ان روشن جوت ۾ گوبند مالهي جو تيل آهي.“
مالهي ڳچ وقت تائين (1954ع کان) انڊين پيپلس ٿئيٽر جو جنرل سيڪريٽري ۽ نائب صدر پڻ رهيو. گوبند مالهي سنڌي ٻولي تسليمي تحريڪ جومکيه اڳواڻ پڻ هو. 1953ع ۾ ”سنڌي ٻولي سڀا“ جو پايو رکندڙ ۽ انهيءَ جو جنرل سيڪريٽري پڻ رهيو ۽ ڊگهي عرصي تائين انهي پليٽ فارم تي پنهنجو خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو.
مٿين ڇپيل ڪتابن کانسواءِ گوبند مالهيءَ جي ٻين ڇپيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
ايڊٽ ۽ ترتيب ڏنل
ريگستاني ڦول، پرهه ڦٽي، سوويت يونين، سڀاڻي اسان جوآ، تعليم، لاٽ، چونڊ سنڌي ڪهاڻيون (جيڪو ساهتيه اڪيڊمي پاران ڇپرايو ويو. هندي، مرهٽي ۽ گجراتي ۾ پڻ ترجمو ٿيو).
ڪهاڻين جا مجموعا
”اها به آکاڻي آهي“ ۽ ”اڳتي قدم.“
يادگيريون
پهريون پيار
آتم ڪهاڻي
ڳالهيون منهنجي ڳوٺ جون، ادب ۽ اديب، سنڌڙي منهنجي جندڙي (چار ڀاڱا) جيڪي پوءِ سنڌ ۾ ”سنڌڙي منهنجي جندڙي“ جي نالي سان ڇپيا.
گوبند مالهي 10فيبروري 2001ع تي وفات ڪئي.