شيخ محمد ابراهيم ”خليل“
سوانح
شيخ محمد ابراهيم، 24 ڊسمبر 1900ع تي ڪراچي جي رام باغ گاڏي کاتي ۾ ڄائو. سندس پيءُ جو نالو شيخ محمد يوسف هو. شيخ محمد ابراهيم شروعاتي تعليم سنڌ مدرسته الاسلام ڪراچي ۾ حاصل ڪئي، جتي هن مولوي محمد عثمان نورنگزاده کوراهيءَ وٽ قرآن شريف، فقه ۽ سنڌي جي ابتدائي تعليم حاصل ڪئي. جيڪو وڏو عالم ۽ فاضل هو. هن ميٽرڪ جو امتحان 1917ع ۾ ”نولراءِ هيرانند اڪيڊميءَ“ مان پاس ڪيو. تنهن کانپوءِ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچي ۾ داخل ٿيو. جتان پهريون سال پاس ڪري مير مراد علي ٽالپر اسڪالرشپ حاصل ڪري، وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ جي لاءِ بمبئي ويو، جتي سائنس پڙهيو ۽ ”گرانٽ ميڊيڪل ڪاليج“ مان ايم بي بي ايس پاس ڪرڻ بعد پوسٽ گريجوئيٽ ٿيو. تعليم دوران ڳجهين بيمارين، چمڙي ۽ اکين جي بيماري جي پڻ سکيا ورتائين. 1924ع ۾ هو واپس سنڌ آيو ۽ 1925ع ۾ ڊاڪٽر محمد ابراهيم پنهنجي ذاتي ڪيلنڪ کولي، جيڪا 1928ع تائين هلي.هو 1928ع ۾ سرڪاري نوڪري ۾ گهڙيو ۽ مختلف عهدن تي رهندو 1955ع ۾ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر آف هيلٿ جي عهدي تان رٽائرڊ ڪيائين.
بمبئي ۾ پڙهڻ جي دوران شيخ محمد ابراهيم ڪجهه وقت سياست ۾ پڻ حصو ورتو.
ادبي اوسر
شيخ محمد ابراهيم کي ننڍي هوندي کان ئي ڪتاب پڙهڻ جو شوق هوندو هو. هن 1914ع کان شاعري شروع ڪئي. انهن ئي ڏينهن ۾ هن جو هڪ شعر ان وقت جي هڪ اخبار ۾ ڇپيو، جيڪو حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جي نظر مان گذريو، جنهن نه رڳو سندس همت افزائي ڪئي، پر هن کيس فن شاعري، علم عروض وغيره جي سکيا ڏيڻ شروع ڪئي ۽ سندس شعر جي اصلاح پڻ ڪندو هو. پهرين پاڻ ”غافل“ تخلص جي نالي سان شاعري ڪندو هو، پر پوءِ حڪيم فتح محمد جي اصرار تي غافل تخلص بدلائي ”خليل“ رکيائين.
شيخ ابراهيم، پنهنجي اردو ڪلام جي اصلاح ”ميان عبدالله فضا دکني“ کان وٺندو هو، جيڪو داغ دهلوي جو شاگرد هو ۽ ان وقت پاڻ هڪ غزل جو ديوان ”ديوان غافل“ جي نالي سان مڪمل ڪيائين. شاعريءَ ڏانهن پنهنجي رغبت جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو:
”بمبئي ۾ شاگرديءَ واري عرصي ۾ منهنجي زندگي ۾ هڪ اهڙو حادثو پيش آيو، جنهن منهنجي حياتي ۾ وڏو ڦيرو آندو ۽ شاعري ڏانهن رغبت پيدا ٿي پئي“.
حڪيم فتح محمد سيوهاڻي جي صحبت ۾ رهي هن علم عروض تي ايتري ته دسترس حاصل ڪئي، جو فن شاعري تي ”رهنمائي شاعري“ ڪتاب لکي ورتائين. خليل عروضي شاعري ۾ وڏي مهارت حاصل ڪئي ۽ سندس فني شعري ڄاڻ کي مدنظر رکندي 1950ع ۾ ”يارهين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس“ ۾ کيس ”تاج الشعراءَ“ جو لقب ڏنو ويو.
ورهاڱي کانپوءِ جڏهن جديد ۽ ترقي پسند خيالن وارو ادب سرجڻ شروع ٿيو ته هڪ ڌر پنهنجي خيالن جو حوالي سان ”رجعت پسند“ سڏجڻ لڳي، جنهن ۾ ڊاڪٽر ابراهيم خليل، رشيد احمد لاشاري، سردار علي شاهه ”ذاڪر“ ۽ ٻيا شامل هئا، جن جو مُکي مورچو روزاني ”مهراڻ“ اخبار هئي، جنهن جو مرحوم سردار علي شاهه ”ذاڪر“ ايڊيٽر هوندو هو. ٻي ڌر نون خيالن ۽ ادب براءِ زندگي جي قائل هئي، جيڪا ترقي پسند سڏجڻ لڳي، جنهن ۾ شيخ اياز، محمد ابراهيم جويو، محمد عثمان ڏيپلائي، غلام محمد گرامي وغيره شامل هئا. ٻنهي ڌرين جي اها فڪري ۽ نظرياتي قلمي جنگ وڏي عرصي تائين جاري رهي. انهيءَ ۾ شيخ محمد ابراهيم خليل ”رجعت پسند“ ڌر جو مُکي اڳواڻ هو.
ڊاڪٽر ابراهيم خليل شاعري کانسواءِ افسانن ۽ تنقيد جي صنف تي به سٺي طبع آزمائي ڪئي ۽ انهن ۾ پاڻ مو کيو. بمبئي واري زماني ۾ سٺو رانديگر هئڻ جي ڪري، گهڻن ماڻهن سان واقفيت ٿيس.جن منجهس فلمن جي آکاڻي، پلاٽن ۽ مڪالمن جي لکڻ جو شوق ڏسي کيس لکڻ تي اُڀاريو ۽ گهڻي حوصلي افزائي ڪيائونس. انهي وقت کيس نالي ۽ شهرت حاصل ڪرڻ جو ڪڏهن به خيال نه ٿيو. ”ڪيتريون ئي آکاڻيون ۽ پلاٽ لکي اوڻي پوڻي وڪڻي ڇڏيم ۽ اهو خيال ئي ڪونه ڪيم ته انهن ڪهاڻين تي منهنجو نالو ضرور اچڻ گهرجي. منهنجي انهي سادگي جو ڪيترائي ماڻهو فائدو وٺي ويا.“
اڳتي هلي، جڏهن پاڻ گدوء جي پاڳل خاني جو سپرنٽيڊنٽ مقرر ٿيو. عادت موجب کيس هر مريض جي ڪيس جي ڳوڙهي مطالعي ۽ انهن مريضن جي حالتن کيس انهي ڳالهه تي اُڀاريو ته انهن جي عبرتناڪ حالتن کي افسانن جي روپ ۾ پيش ڪري.
”اهو ڏسي مون کي اوچتو خيال آيو ڇو نه مرڪزي ڳالهه ساڳئي رکي ان کي افسانوي رنگ ڏيئي ڪهاڻي ٺاهي وٺجي. ڳالهيون سچيون هيون، پر انهن ۾ مرچ مصالحو گڏي افسانه تيار ڪيا ويا آهن. انهن افسانن ٺاهڻ ۾ ننڍپڻ جي ڪتابن جو مطالعو ڏاڍو ڪم آيم، بلڪه انهيءَ مطالعي همراهي ڪئي آهي جو تيلين مان ٿنڀ ٺهي ويا آهن.“
خليل جي لکيل اهڙين ڪهاڻين جا ٽي ڀاڱا، ”عبرت ڪدهه“ جي نالي سان شايع ٿيا. اڳتي هلي 2002ع ۾ انهن ٽنهي ڀاڱن کي گڏي ڇپايو ويو.
ڊاڪٽر ابراهيم خليل جو پهريون ڪتاب نثر ۾ ”حج بيت الله جي تاريخ“ 1931ع ۾ شايع ٿيو.
ٻيو ڪتاب ”رهنمائي شاعري“ جي نالي سان لکيائين، جنهن جو پهريون ڀاڱو 1932ع ۾ ٻيو 1933ع ۾ شايع ٿيو. انهيءَ ڪتاب جو ٽيون ڀاڱو 1948ع ۾ ڇپيو. انهي جو چوٿون ڀاڱون به لکيائين، پر اهو ڇپجي نه سگهيو. اهي چارئي جلد هن نهايت محنت ۽ عرق ريزي سان لکيا.
تصنيفات خليل
شيخ ابراهيم، نظم ۽ نثر ۾ ڪافي ڪتاب لکيا آهن، جن جو وچور هن ريت آهي:
نثر ۾
(1) حج بيت الله جي تاريخ (2) رهنمائي شاعري، (3) عيوب سخن، (4) سنڌي مثنوي جي ارتقا(5) فن رباعي ۽ رباعي گو شاعر (6) شاعرن ۽ اديبن تي مقالا (7)ادب ۽ تنقيد (8)بلبل سنڌ (9) اقبال (10)سنڌ جو قديم ۽ جديد شعر (11) عبرت ڪده (12)پنهنجا افسانا (13)پراوا افسانا (14) اسلامي افسانا (15) تاريخي افسانا.
شعر ۾
(1)ڪليات خليل (2) ديوان خليل (3) رباعيات خليل (4) گلزار خليل (5) اثيرا خليل (6)انتخاب خليل (7) نعتن جو مجموعو (8) اردو ڪلام جو مجموعو.
مٿين ڪتابن کانسواءِ هن جا ڪيترائي تحقيقي ۽ تنقيدي مضمون ۽ مقالا مختلف رسالن ۾ ڇپيل آهن.
ادبي ادارن سان وابستگي
ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم خليل ”جميعت الشعراءِ سنڌ“ جو 1924ع ۾ ميمبر ٿيو ۽ انهيءَ جي سرگرمين ۾ ڀرپور حصو وٺندو رهيو. 1939ع کان وٺي 1957ع تائين هو انهيءَ جو صدر ٿي رهيو. 1929ع ۾ محمد صديق ميمڻ ۽ ٻين اديبن جي ڪوششن سان، ”سنڌي مسلم ادبي سوسائٽي“ قائم ٿي، جنهن جو نائب صدر شيخ ابراهيم خليل کي مقرر ڪيو ويو.
تنهن کانسواءِ سنڌ ٽيڪسٽ بورڊ، شاهه عبداللطيف ڀٽائي ڪميٽي، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌالاجي ۽ ٻين ڪيترن ئي ادارن جو ميمبر پڻ رهيو. خليل جي ادبي خدمتن جو حاجي محمود خادم پنهنجي ننڍڙي تصنيف ”اسان جون ناچيز خدمتون“ ۾ تفصيلي ذڪر ڪيو آهي.
ڊاڪٽر ابراهيم خليل 18نومبر 1982ع تي وفات ڪئي.