قمر شهباز
سوانح
قمر الدين ولد محمد مقبول ٻگهيو، ادبي دنيا ۾ ”قمر شهباز“ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، 13 اپريل 1938ع تي نوابشاهه ۾ جنم ورتو. قمر شهباز پرائمري کان بي اي تائين نوابشاهه ۾ ئي تعليم حاصل ڪئي. 1955ع ۾ ميٽرڪ ۽ 1959ع ۾ بي اي پاس ڪيائين. 1962ع ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ مان انگريزي ادب ۾ ايم اي ڪيائين. نوابشاهه ۾ پڙهڻ دوران پرائمري تعليم پاڻ جناب ايم ايڇ خواجا جي نگراني ۾ حاصل ڪئي. جيڪو هڪ وڏو مدبر ۽ تعليمي ماهر هو.
قمر شهباز پهرين ليڪچرار طور نوڪري جي شروعات ڪئي. جيڪا هن ميرپور خاص، نوابشاهه، شڪارپور ۽ ڪنڌڪوٽ ۾ ڪئي. پاڻ نوڪري جي دوران ايئر فورس ۾ چونڊيو ويو ۽ تربيت به حاصل ڪيائين، پوءِ کيس سول ۾ گهرايو ويو، تنهن ڪري ڪامپيٽيٽو جو امتحان ڏيئي سول سروسز ۾ آيو. بعد ۾ وزارت صحت، ايڪسپورٽ پروموشن بيورو، ٽريڊنگ ڪارپوريشن ۾ نوڪريون ڪيائين. 1985ع کان گيهه ڪارپوريشن آف پاڪستان ۾ ڊائريڪٽر جنرل جي عهدي تي پهتو ۽ اتان ئي رٽائرڊ ڪيائين. قمر شهباز جي شادي 1965ع ۾ مشهور افسانه نگار ارشاد سومرو سان ٿي، جيڪا هاڻ ارشاد قمر جي نالي سان سڃاتي وڃي ٿي.
ادبي سفر
قمر شهباز ننڍي هوندي کان ئي، جڏهن هو انگريزي چوٿون ڪلاس پڙهندو هو. لکڻ شروع ڪيو. سندس پهريون شعر سندس هڪ استاد جي مان ۾ هو، جيڪو هن انهيءَ جي رٽائرڊمينٽ واري تقريب ۾ پڙهيو، جنهن جو هڪ بند آهي:
غريبن جو حامي ۽ فلاڻن جو يار
اسان جو سائين عبدالستار.
ان کانپوءِ پاڻ هڪ ننڍڙو رسالو شروع ڪيو، جيڪو ڪتابت ڪري هٿوهٿ وڪڻندا هئا. بعد ۾ ان کي ”چڻنگ“ جي نالي سان ”سائيڪلو اسٽائيل“ ڪري ڪڍيائين.ان زماني ۾ پاڻ مزاحيه شاعري ”پاهوڙي“ جي تخلص سان ڪندو هو. سندس پهرين ڪهاڻي، جڏهن هو اڃا پنجين ڪلاس ۾ پڙهندو هو. دادو مان نڪرندڙ ماهوار ”اسان جي منزل“ ۾ شايع ٿي. اڳتي هلي گل محمد چنا، نوابشاهه مان ”ادا“ نالي رسالو ڪڍيو. قمر شهباز انهيءَ سٿ ۾ شامل ٿي ويو، جنهن ۾ هن هڪ دلچسپ تنقيدي سلسلو ”چئي ڇا ٻڌايان“ جي نالي سان شروع ڪيو. ”ادا“ رسالو ٻه سال هليو، پر انهي سنڌي ادب کي ڪئين وڏا نالا ڏنا. انهن ڏينهن جو ذڪر ڪندي گل محمد چنا پنهنجي مضمون ”قمر منهنجو دوست“ ۾ لکي ٿو:
”اهو قمر ئي هو، جنهن جي صلاحيت شناس نظر امر جليل، برده سنڌي، نظر سنڌي، يوسف شاهين، آغا سليم ۽ ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي تي پئي. ”ادا“ کي اهو اعزاز حاصل آهي ته ان انهن سڀني چوٽي جي اديبن توڙي شاعرن کي ادبي دنيا ۾ متعارف ڪرايو. “
1954ع ۾ جڏهن ون يونٽ جو منصوبو منظرعام تي آيو ته سنڌ جا اديب، شاعر ۽ شاگرد انهيءَ جي خلاف سينو سپر ڪري ميدان ۾ لهي آيا، جنهن جو ذڪر ڪندي قمر شهباز چوي ٿو:
”لکڻ سان ڪمٽمينٽ اصل ۾ ان زماني کان شروع ٿي، جڏهن ون يونٽ جي خلاف هلچل شروع ٿي. ان ۾ اسين اڪيلا نه هئاسين. ان ۾ سڀ گڏ هئاسون. سنڌي ادبي سنگت جو وڏو عمل دخل هو، جنهن جون باقاعدگيءَ سان گڏجاڻيون ٿينديون هيون. ان ۾ ويندا هئاسون، پوءِ اسان جي سامهون هڪ واضع مقصد اچي ويو“.
انهيءَ هلچل جي دوران قمر شهباز جا قومي گيت به فضا ۾ گونجڻ لڳا، جيڪي اهڙن جلسن ۾ جان وجهي ڇڏيندا هئا. انهن سڀني ۾ هڪ گيت وڌيڪ مشهور ٿيو:
وطن جي راهه ۾، وطن جا نوجوان شهيد ٿيو
يا بچايو سنڌ کي، يا سورمو شهيد ٿيو.
انهيءَ هلچل ۾ حصو وٺڻ تي قمر شهباز، امر جليل ۽ ٻين تي وارنٽ نڪتا، انهيءَ واقعي جو ذڪر ڪندي امر جليل لکي ٿو:
”وٺ پڪڙ ٿي، قمر ۽ مان ڪراچي هليا آيا آهيون. گم ٿي ويا آهيون. سائين ايڇ ايم خواجا جي ٻڌايل ليکڪن کي پڙهڻ ۾ لڳي ويا آهيون. هال ڪين، وڪٽر هيوگو، جوزف ڪانراڊ ۽ ٻيا انيڪ ليکڪ“.
قمر شهباز جاشروعاتي افسانا ادا، مهراڻ، نئين زندگي، فردوس ۾ باقاعدهه ڇپجندا هئا. ان زماني ۾ ”هلال پاڪستان ميگزين“ باقاعده نڪرندو هو، جنهن پاران ڪهاڻين لکڻ جو مقابلو ڪرايو ويو، جنهن ۾ قمر شهباز پڻ حصو ورتو ۽ سندس ڪهاڻي کي پهريون نمبر مليو. انهي مان کيس گهڻو اُتساهه مليو ۽ روح رهاڻ ۽سهڻي صيح معنى ۾ هن جي ادبي آبياري ڪئي.
ڊراما نگاري
قمر شهباز، شاعر ڪهاڻيڪار جي حيثيت سان مڃتا ماڻڻ کانسواءِ ٽيليويزن ۽ ريڊيو لاءِ پڻ ڊراما لکياآهن. جيڪي تمام گهڻو مقبول ٿيا. ڊرامن لکڻ سان گڏ ڊرامن ۾ صداڪار جي حيثيت سان حصو وٺڻ سندس دلي شوق رهيو. ريڊيو لاءِ سندس لکيل ڊرامن مان ”واچوڙن ۾ لاٽ“ ”ڪاري“، ”قرض مرض فرض“ ”رشتا“، ۽ ”تنهنجون ڳالهيون“ ۽ ٽيليويزن لاءِ لکيل ڊرامن مان ”راهون جداجدا“،”واريءَ سندو ڪوٽ“ ۽ ”شڪست“ بيحد مقبول ٿيا.
ان کانسواءِ هن اسٽيج ڊراما، مضمون،ڪالم لکيا ۽ ڊاڪيومينٽري فلمون پڻ ٺاهيون آهن. اهڙي ئي هڪ ڊاڪيومينٽري فلم تي کيس هڪ عالمي ايوارڊ پڻ ملي چڪو آهي.
قمر شهباز جو مزاحيا ڪالمن ”ڄڃ پرائي“ ۽ ”احمق نچي“ نهايت گهڻي مقبوليت حاصل ڪئي.
شاعري
قمر شهباز لکڻ جي شروعات شاعري کان ڪئي ۽ پوءِ ڪهاڻين ۽ڊرامن طرف ويو. سندس چونڊ شاعري جو مجموعو ”چنڊ رهين ٿو دور“ 1988ع ۾ ڇپجي چڪو آهي. جنهن جي پيش لفظ ۾ هو لکي ٿو:
”هن مجموعي ۾ منهنجي شروعاتي دور کان وٺي اڄ تائين ڪيل شاعري جا ڪجهه شعر شامل آهن. چونڊ ڪرڻ نه مراد هئي نه وري ممڪن. پنهنجي ڪهاڻين، ڊرامن ۽ مضمونن جيان شعر پڻ سنڀالي سهيڙي حفاظت سان رکي نه سگهيو آهيان.“
ڪتاب جي مهاڳ ۾ شمشيرالحيدري قمر شهباز جي شاعري جي ڇنڊڇاڻ ڪندي لکي ٿو:
”هن مختلف صنفن تي طبع آزمائي ڪئي آهي. جن ۾ موضوع ۽ انداز جي گونا گوني ۽ انفراديت موجود آهي. موضوع ۽ انداز جو انتخاب هن هر صنف جي مزاج ۽گهرج آهر ڪيو آهي. تنهن هوندي به سندس طبيعت جي اندورني ڪيفيتن اهڙو وجداني ماحول پيدا ڪيو آهي. جو اڪثر ڪري سندس گيت غزل ۽ وائي ۾ فرق ڪرڻ مشڪل ٿيو پوي. ٻولي، انداز ۽ بيان جي طريقي ۾ جيڪڏهن ڪٿي ڪو اهڙو مرحلو سامهون اچي ته اهو سندس تخليقي عمل ۾ گمشدگي جو نتيجو سمجهڻ کپي.“
قمر شهباز تمام گهڻو لکيو. سندس ڇپيل ڪتابن ۾: قمر شهباز جون چونڊ ڪهاڻيون (1983ع). اٺون گهر (چونڊ ڪالم) ضمير جو موت (1992ع) ريڊيو، ٽي وي، ڊرامن جو مجموعو ”واچوڙن ۾ لاٽ“ (1987ع) ۽ رام بخشاڻي جي آتم ڪهاڻي Taking the high Roadجو ترجمو ”آکيرا آڪاس“ ۾ (2005ع) شامل آهن.
قمر شهباز 5 مئي 2009ع تي ڪراچي ۾ وفات ڪئي.