ســراج
سوانح
سراج، حيدرآباد جي ڀرسان ٽنڊي ڄام ۾ 24 آڪٽوبر 1933ع تي جنم ورتو. سندس والد محمد يعقوب ميمڻ تعليم جي شعبي سان لاڳاپيل هو ۽ انهيِءَ سان گڏ علم وادب سان به دلچسپي هيس، سندس ترجمو ڪيل ”ديوان حافظ“ سنڌي ادب ۾ يادگار حيثيت رکي ٿو. سراج تي پنهنجي والد جي مزاج جو اثر ٿيو ۽ شروع کان ئي لکڻ پڙهڻ سان گهاٽو واسطو رهيو. تعليم جي پورائي کان پوءِ سراج ڪميشن جو امتحان پاس ڪري سول سروس ۾ گهڙيو، جتان کيس 3نومبر1970ع تي زوري رٽائر ڪيو ويو. اڳتي هلي سراج صحافت، ادب ۽ وڪالت جي ميدان ۾ ڪاميابيون ماڻيون ۽ ملڪ جي چوٽي جي وڪيلن ۾ ڳڻجڻ لڳو.
ادبي سفر
سراج جي ڪهاڻين جو پهريون مجموعو 1961ع ۾ ”اي درد هلي آ“ جي نالي سان شايع ٿيو ۽ ٻيو مجموعو ”اٺون ماڻهو“ 1985ع ۾ شايع ٿيو، جنهن ۾ سراج جون ست ڪهاڻيون شامل هيون. انهيءَ ڪتاب ۾ شامل ڪهاڻي ”اٺون ماڻهو“ آمريتي دور ۾ ماڻهن سان ٿيل عقوبتن جي چٽي عڪاسي ٿي ڪري ۽ دنيا جي علامتي ۽ مزاحمتي ادب جي شاهڪار ڪهاڻي آهي. پنهنجي ڪهاڻين جي سفر جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو:
”ڪهاڻيون مون اڳي به لکيون آهن، ڪهاڻيون اڄ به لکان پيو، انهن مان به ڪي ڇپجن ٿيون، ڪي ڪو نه ٿو ڇپايان. ان لاءِ ڪي ئي سبب آهن. گهڻو ڪري اهي سبب سڀ جذباتي آهن. انهن جو وقت آيو ته وضاحت به ڪندس.“
ناول نگاري
جديد سنڌي ادب ۾ مرزاقليچ بيگ کان پوءِ سراج ئي اهو ليکڪ آهي جنهن سڀ کان وڌيڪ تخليقي ناول لکيا آهن، ۽ سراج اهو پهريون سنڌي ليکڪ آهي، جنهن ٽن ناولن تي ٻڌل ”پياسي ڌرتي، رمندا بادل“ جي نالي سان سنڌي ادب جي پهرين ٽريالاجي لکي آهي.
سراج سنڌ جي تاريخ کي افسانوي انداز ۾ پڙهڻ جو شوق ڏياريو، جن سنڌ جي تاريخ اڳي ڪونه پڙهي هئي، تن سراج جا ناول پڙهي پوءِ سنڌ جي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي. سراج جو پهريون ناول ”پڙاڏو سوئي سڏ“ 1970ع ۾ ڇپيو هي ناول سنڌ تي ارغونن ۽ ترخانن جي قهري دور جي تاريخ کي افسانوي انداز ۾ پيش ٿو ڪري. انهيءَ ناول ۾ پيش ڪيل ڪهاڻي جي وضاحت ڪندي ليکڪ لکي ٿو:
”جڏهن شاهه بيگ ارغون سنڌ تي قبضو ڄمايو، تڏهن هن ايترا ظلم ڪيا، جو ڪنهن شاعر اُن وقت حملي جي تاريخ ”خرابي سنڌ“ مان ڪڍي هئي. ترخانن ۾ مرزا باقيءَ جو دور سڀ کان اونداهو ۽ سڀ کان روشن دور آهي، سڀ کان اونداهو انهيءَ ڪري جو هن کان وڌيڪ ظالم ٻيو حاڪم نه ٿيو، ۽ سڀ کان روشن ان ڪري جو ان ظلم خلاف سنڌي قوم منظم ٿي بغاوت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سنڌ جو تاريخن ۾ ان بغاوت ڪرڻ جي يڪي ۽ سربستي ڪهاڻي لکيل ڪانهي، پر مختلف تاريخن ۾، مختلف شاعرن جي شعرن ۾ ننڍا ننڍا واقعا بيان ٿيل آهن، جن ۾ مون کي هڪ عظيم سلسلو ٿو نظر اچي. انهن ئي واقعن جي هيءَ ڪهاڻي آهي.“
مٿين ڳالهه جي روشني ۾ ڪتاب جي مهاڳ ۾ جمال ابڙي لکيو آهي:
”سراج انهن سڀني مسئلن کي، ننڍي ناول دوران سُلجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس سمجهو ۽ دور رس نگاهه، ماضي، حال ۽ مستقبل کي يڪجاءِ ڪري، تاريخي پس منظر ۾ حقائق کي بي نقاب ڪيو آهي.“
سندس ٻيو ناول ”مرڻ مون سين آءُ“ 1988ع ۾، ڇپيو، جيڪو پڻ تاريخي پس منظر ۾ لکيل ۽ ”پڙاڏو سوئي سڏ“ جو ٻيو ڀاڱو ئي سمجهڻ کپي.
سراج جي ٽريالاجي ”پياسي ڌرتي رمندا بادل“ جي نالي سان ڇپي، جيڪا ٽن ڌار ڌار ناولن تي ٻڌل آهي. انهي جو ذڪر ڪندي سراج لکي ٿو:
”سنڌي ٻولي“ 1964ع ڌاري ڇپيو. تڏهن منهنجي دوست پبلشر ان نالي جو اعلان به ڪري ڇڏيو، پر ان کان پوءِ 1965ع واري جنگ لڳارائي ويئي. منهنجي هنيانءُ ڇڄي ويو. ناول ڇپائڻ تان ارواح کڄي ويم. هي ناول ٽيڪنڪ جي لحاظ کان ٽن ناولن تي مشتمل آهي. ٽريالاجي آهي.“
سراج جي انهن ناولن سنڌي ادب ۾ وڏي اٿل پٿل آندي ۽ آمريتي دور (88-1977ع) ۾ ڇپجڻ جي ڪري قومي ۽ سياسي ڪارڪنن کي وڏو حوصلو مليو. انهن ناولن پڙهڻ سان سنڌي قوم، سنڌ جي صورتحال ۽ ڌارين جا ظلم فلم جيان نظر اچن ٿا. سراج جا اهي ناول سنڌ جي تاريخ جي ترتيبوار بابن جيان آهن.
لسانيات
لسانيات جي موضوع تي ”سنڌي ٻولي“ جي نالي سان سراج جو ڪتاب 1964ع ۾ ڇپيو، جنهن تي تمام گهڻو لکيو ويو ۽ گهڻي ڏي وٺ ٿي. هن ڪتاب ۾ سراج وڏي محنت سان تحقيق ڪري، عالمي ماهرن جي دليلن ۽ پختي يقين سان ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته ”سنڌي ٻولي“ سنڌ جي اصلوڪي ٻولي آهي ۽ ان جا وارث سنڌ جا قديم باشندا ئي آهن. ڪتاب جو نچوڙ بيان ڪندي سراج لکي ٿو:
”جڏهن چار سال کن ٻولين جي تاريخ، سنڌي تمدن ۽ موئن جي دڙي متعلق ڪجهه مطالعو ڪيم ته حيرت انگيز ڳالهيون نظر آيون، سڀ کان اهم ڳالهه ته اها نظر آئي ته ٻولي جي ماهرن ۽ تاريخدانن سنڌي ٻولي ۽ سنڌي تمدن سان بلڪل ماٽيجي ماءُ وارو سلوڪ پي ڪيو آهي. ٻي ڳالهه هيءَ ته سنسڪرت ۽ سنڌيءَ جو مائٽاڻون لاڳاپو ته آهي، پر ايئن نه جيئن اسان وٽ زبان زد آهي. دراصل ڳالهه ته مرڳوئي اُبتي آهي. سنڌي جيڪڏهن ڪن سنسڪرت لفظن جي مرهون منت آهي ته سنسڪرت تي ته سنڌي جو اُن کان به وڏو قرض آهي. سنسڪرت ته هڪ طرح سان سنڌي جي ڄائي آهي. سڌي طرح نه سهي ته اڻ سڌي طرح سهي. اهو هڪ اهڙو احساس ۽ خيال هو، جنهن لاءِ مون سمجهيو ته دنيا مون کي پاڳل سمجهندي.“
ڪتاب جي مهاڳ ۾ محترم محمد ابراهيم جويو لکي ٿو:
”لائق مصنف هن ڳالهه مڃڻ کان به انڪاري آهي ته سنڌي ڪا سنسڪرت ڄائي آهي. ان باري ۾ سندس راءِ آهي ته (هاڻوڪي) سنڌي توڙي سنسڪرت (۽ ٻيون اڪثر هند، پاڪستاني ٻوليون) سڀئي هڪڙي ساڳئي (اوائلي) ٻولي مان نڪتل آهن. جنهن کي پڻ هو ”سنڌي“ سڏي ٿو. پر جنهن لاءِ هو شايد پروٽو سنڌي يا پروٽو انڊڪ (يا پروٽو هند يورپي) لفظ استعمال ڪرڻ وڌيڪ مناسب سمجهندو.“
هن ڪتاب کي ”رائيٽرس گلڊ“ پاران انعام پڻ مليو ۽ 2009ع ۾ هن ڪتاب جو انگريزي ترجمو پڻ ڇپيو. مٿين ڪتاب کان سواءِ سراج ”علم معاشيات“ ڪتاب پڻ لکيو، جنهن ۾ معاشي مسئلن بابت ڇنڊ ڇاڻ ٿيل آهي.
صحافت
1971ع ۾ جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان جو صدر ۽ پوءِ وزير اعظم ٿيو ته هن ”سراج“ کي پنهنجي اخبار ”هلال پاڪستان“ جو ايڊيٽر مقرر ڪيو. جتي هن پنهنجي صحافتي ڪردار کي مڃايو ۽ اخبار ۾ صحافتي حوالي سان نوان ٽرينڊ متعارف ڪرايا. اڳتي هلي جڏهن فقير محمد لاشاري ”جاڳو“ اخبار جو اجراءَ ڪيو ته انهي جي پويان پڻ ”سراج“ جو ئي ذهن هو. انهن اخبارن ۾ پاڻ ان دور جي اهم مسئلن تي ڀرپور ايڊيٽوريل لکڻ کانسواءِ ”رتيءَ جي رهاڻ“ ۽ ”سياسي منظرنامو“ جي سري سان سوين مضمون ۽ ڪالم لکيا، جن جي پڻ هڪ ڌار حيثيت آهي.هن ”س، م لاهوتيءَ“ جي نالي سان پڻ ڪيترائي اهم مضمون لکيا.
تنهن کان سواءِ سراج، شاهه لطيف جي حوالي سان پڻ مقالا لکيا. خاص ڪري شاهه سائين جي سياسي ۽ مزاحمتي شاعري تي هن آمريتي ڏينهن ۾ جرئت سان قلم کڻي،شاهه جي ٻوليءَ ۾ سنڌي قوم کي مزاحمتي جنگ جو پيغام ڏنو.
لسانيات،ڪهاڻي، ناول نگاري ۽ صحافت کان سواءِ سراج ڪيترن ئي انگريزي ڪتابن جا ترجما پڻ ڪيا. جن ۾ ڪرشن چندر جي رپورتاز ”ڏکڻ مان ٿو اُڀري سج“ (1953ع)، چونڊ آمريڪي افسانا (1958ع) ۽ ”سنڌ جي اقتصادي تاريخ (1958ع) اهم آهن. شروعاتي دور ۾ سراج شاعري پڻ ڪئي. نئين زندگيءَ ۽ مهراڻ ۾ ڇپيل سندس نظم، نثري نظم جي صنف ۾ شاهڪار نظم آهن، جن مان هڪ نظم ’ڪراچي‘ يادگار نظم آهي.
سراج جي مٿين ڪمن کي ڏسي چئي سگهجي ٿو ته سراج ”سنڌي ادب جو آل رائونڊر (گهڻ رُخو)“ ليکڪ آهي.