غلام نبي مغل
سوانح
غلام نبي مغل، 12مارچ 1944ع تي حيدرآباد ۾ جنم ورتو. شروعاتي تعليم کان پوءِ مئٽرڪ نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد، بي-اي سچل سرمست ڪاليج حيدرآباد ۽ ايل ايل بي لا ڪاليج حيدرآباد مان پاس ڪيائين. اڳتي هلي سرڪاري نوڪريءَ ۾ گهڙيو ۽ڊپٽي ڊائريڪٽر فوڊ جي عهدي تائين پهتو.
ادبي سفر
غلام نبي مغل 14سالن جي عمر لکڻ جي شروعات ”اردو ڪهاڻين“ سان ڪئي. ان وقت سندس ڪهاڻيون اردو مخزن ”ادب لطيف“ ۽ ڪراچي مان نڪرندڙ رسالي ”نيا راهي“ ۾ ڇپبيون هيون. 1960ع ڌاري جمال ابڙي جي ڪهاڻي ”بدمعاش“ پڙهڻ کان پوءِ سنڌي ۾ لکڻ جي شروعات ڪيائين. سنڌيءَ ۾ پهرين ڪهاڻي ”تر“ لکيائين، جيڪا حميد سنڌي جي رسالي ”روح رهاڻ“ ۾ ڇپي. سندس ٻي ڪهاڻي ”شيشي جو گهر“ مهراڻ 1962ع جي ڪنهن پرچي ۾ ڇپي.
ان کان پوءِ هو لڳاتار ڪهاڻيون لکي ڇپرائڻ لڳو ۽ ٿوري ئي وقت ۾ سندس شمار سنڌ جي پهرين صف جي ڪهاڻيڪارن ۾ ٿيڻ لڳو. سندس ڪهاڻين جو پهريون ڳٽڪو ويهن سالن جي عمر ۾ 1964ع ۾ ”نئون شهر“ جي نالي سان ڇپيو. هيستائين سندس ڪهاڻين جا چار مجموعا: ”رات جا نيڻ“ (1969ع)، ”رات منهنجي روح ۾“ (1979ع)، ”سٺ ستر اسي“ (1990ع)، (جيڪو سندس 25 سالن دوران لکيل چونڊ سترهن ڪهاڻين تي مشتمل آهي). ”عورت ۽ پيار“ (1994ع) ۾ شايع چڪا آهن.
غلام نبي مغل جي ڪهاڻين جا ٻين ٻولين ۾ به ترجما ٿي چڪا آهن. 1963ع ۾ هندستان ۾ ”سنڌي شارٽ اسٽوريز“ جي نالي سان هڪ ڪتاب انگريزي ۾ ڇپيو، جنهن ۾ ”حشو ڪيولراماڻي“ اٺ ڪهاڻيون هند جي سنڌي ليکڪن جون ۽ چار ڪهاڻيون سنڌ جي ليکڪن جون ترجمو ڪري شامل ڪيون، جن مان هڪ غلام نبي مغل جي ڪهاڻي ”شيشي جو گهر“ پڻ هئي. تنهن کان سواءِ ڪجهه ٻين ڪهاڻين جو اردو ۽ پنجابيءَ ۾ پڻ ترجمو ٿي چڪو آهي. سندس ڪهاڻي ”شيشي جو گهر“ ٻه ڀيرا ڊرامي جي روپ ۾ پڻ ٽيلي ڪاسٽ ٿي چڪي آهي.
غلام نبي مغل 1959ع ۾ مرحوم طارق اشرف سان گڏجي ”اداره ادب نو“ نالي هڪ اشاعتي ادارو قائم ڪيو، جنهن طرفان ٻين ڪجهه ڪتابن کانسواءِ شمشيرالحيدري جو پهريون شعري ڳٽڪو ”لاٽ“ پڻ شايع ڪيو ويو. 1970ع ۾ جڏهن طارق اشرف ماهوار ”سهڻي“ جاري ڪيو ته انهيءَ ۾ غلام نبي مغل نه رڳو سندس ٻانهن ٻيلي رهيو، پر پس پردهه رهي، سهڻي جي جياپي ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيائين. سهڻي جي ٻي دور ۾ پڻ طارق اشرف کي ’مغل‘ جو ساٿ رهيو ۽ انهي ۾ مغل جي ڪالم ”يڪ نعره حيدري“ سٺي مقبوليت ماڻي. ائين غلام نبي مغل هڪ سٺو ڪالم نويس پڻ رهيو آهي. سندس ٻيو ڪالم ”اڇا اکر“ جي نالي سان روزاني ”برسات“ ۾ شايع ٿيندو هو.
غلام نبي مغل، سنڌي ڪهاڻي کي روايتي موضوعن کان هٽي ڪري، ڪجهه نوان موضوع پڻ ڏنا. سيڪس جي موضوع تي مغل جون ڪهاڻيون خاص ڪري ”ريشمي وار“ نه صرف سهڻي پيرائيي ۾ لکيل آهن، پر تعميري ادب ۾ پڻ ڳڻيون وڃن ٿيون. مغل جي ڪيترن ئي ڪهاڻين تي فحاشي جا الزام پڻ لڳا. مغل جي ڪهاڻين جا اڪثر موضوع شهري ۽ مڊل ڪلاس جا مسئلا آهن. تنهن کان سواءِ شهر جا لوفر،بدمعاش، ڳنڍيڇوڙ، عورتن جا دلال، رازا، واڍا، موچي ۽ فقير وغيرهه سندس ڪهاڻين جا ڪردار آهن.
غلام نبي مغل جي هڪ ڪهاڻي ”ٻوساٽ“ کي پڙهڻ کان پوءِ مشهور ليکڪ ڪاڪي منگهارام ملڪاڻي لکيو:
”مون جڏهن هن نوجوان جي ڪهاڻي ’ٻوساٽ‘ پڙهي ته سچ پڇو، مان واقعي حيران ٿي ويس. سنڌي ادب ۾ حقيقت پسندي ۽ زندگي جي اونهاين کي شايد ڪو ڪهاڻيڪار ايترو ڪاميابيءَ سان لکي سگهيو هجي، جهڙو مغل لکيو آهي.“
غلام نبي مغل جي ڪهاڻين تي راءِ ڏيندي، تنوير عباسي لکي ٿو:
”غلام نبي مغل انهن ٿورن ڪهاڻيڪارن مان آهي، جن وٽ موضوع توڙي اسلوب جي لحاظ کان انفراديت آهي. 1960ع ۾ جڏهن غلام نبي مغل لکڻ شروع ڪيو ته سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ ان وقت گهڻو ڪري ڳوٺاڻو ماحول ۽ ڪردار موضوع بنيل هئا. غلام نبي مغل وٽ شهري زندگيءَ جي پيچيدگين وارو انوکو موضوع آهي، جيڪو هن جي شهري زندگي جي اونهي مشاهدي توڙي اڀياس جي شاهدي ڏي ٿو.سندس ڪردار به شهري زندگي جي وچولي توڙي هيٺين طبقي مان کنيل آهن، جن جي روش، ٻولي، توڙي نفيسات جي اپٽار اونهي اڀياس ۽ گهري مشاهدي کان سواءِ ناممڪن آهي.“
ساڳئي ڳالهه جي تسلسل کي وڌائيندي ظفر حسن، مغل جي ڪهاڻين تي راءِ ڏيندي لکيو:
”آئون سمجهان ٿو ته غلام نبي مغل ۽ طارق اشرف سنڌ ۾ اهي پهريان ڪهاڻيڪار آهن، جن نه رڳو پهريون ڀيرو شهري جيوت کي پنهنجو ٿيم بنايو، پر لوڪيشن ۽ اسٽائيل ۾ پڻ نواڻ آندي.“
انهي سلسلي ۾ عبدالقادر جوڻيجي جي راءِ پڻ اهميت جوڳي آهي، هو لکي ٿو:
”غلام نبي مغل جوافسانو ٺڙڪ ٺڳي ۽ منافقت کان آجو آهي، ۽ اصلي آهي. ڇاڪاڻ ته مغل انهيءَ زندگيءَ جي باري ۾ لکي ٿو، جيڪا سندس آسپاس ۾ وهي واپري ٿي. هو انهن هارين نارين ۽ مالوندن جي باري ۾ نٿو لکي، جن وٽ اسان ڇڙو هفتو مهمان ٿي به نه گذاري سگهندا آهيو، پر پوءِ به لکندا، انهن جي باري ۾ ئي آهيون ۽ڪوڙ هڻندا آهيون.“
غلام نبي مغل جاناول
ڪهاڻي سان گڏ غلام نبي مغل، ناول نگاريءَ ۾ پڻ پنهنجي ڌاڪ ڄمائي. سندس چار ناول: ”اوڙاهه“ (1994ع)، ”دونهاٽيل راتيون ۽ رولاڪ“ (1996ع) ۾ ”مون کي ساهه کڻڻ ڏيو“ (2001ع) وطن واويلا (2008ع) ڇپيل آهن. سندس ناول ”اوڙاهه“ کي سنڌي ٻولي جو طويل ناول چئجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو. اهو ناول سنڌ جي انهي سڄي تاريخي جاکوڙ بابت آهي، جنهن ۾ ساڍن چئن سئو سالن جي تاريخ کي سوشو-پوليٽيڪل حوالي سان پيش ڪيو ويو آهي ۽ مغل جي لفظن ۾ ته:
”سنڌي جي سورن ۽ ڏچن جو ڪارڻ به اهوئي رهيوآهي ته شهري وچولو ڪلاس ۽ شهري هيٺيون وچولو ڪلاس وجود ۾ رهيو ناهي، مٿين، اميرن ۽ سردارن جي ڪلاس هميشھ ڌارين توڙي پنهنجن حاڪمن سان پنهنجي چڱ مڙسيءَ کي بچائڻ جا سودا ڪيا آهن.“
”مونکي ساهه کڻڻ ڏيو“، سنڌي سماج جي هڪ المناڪ ڪلچر ڪارو ڪاري جي موضوع تي لکيل آهي. انهي موضوع تي اهو پهريون ناول آهي. انهيءَ موضوع تي ٻيو ناول محمد انور بلوچ جو”باک ڦٽي جو سوجهرو آهي“. هي هڪ پرچاري ناول آهي، جنهن ۾ ليکڪ نهايت مناسب ۽ سگهارن لفظن ۾ ”مظلوم عورت“ جي وڪالت ڪئي آهي. مهاڳ ۾ انهي جي وضاحت ڪندي مغل لکي ٿو:
”هن موجود دور جو انسان (مرد ۽ عورت) وڌيڪ ذهين آهي. هڪٻئي جا حق سڃاڻن پيا ۽ زندگي جا اصول ڦيرو کائن پيا. ويهين صدي ۾ اسان گهڻو ڪجهه ڏٺو آهي ۽ ايڪويهه صديءَ ۾ تمام گهڻي اميد آهي ته سونا (ناول جي هيروئن) کي ڀاءُ رائفل جون گوليون نه هڻندو ۽ سونا جي ماءُ کي، پيءُ ڪات سان ڳڀا نه ڪندو ۽ نڪي وڏيرو زور تي ’ڪاري‘ ٿيل عورت جي دلالي ڪندو ۽ نڪي پاڻ، پٽس يا ٻيا ڪاري ٿيل، بي واهي عورت کي فقط ”ساهه کڻڻ“ جي مهلت ڏيئي، اُن جي جسم ۾ مڻ گندي پاڻياٺ جا ڀري ڇڏيندا. ڪمزور جاندار، سازش، دولاب ۽ ويڙهه جا اڻ ـ سڌا طريقا ئي اختيار ڪري سگهي ٿو. عورت به تاريخ جي طويل عرصي ۾ ضرور ائين ڪيو آهي، جنهن کي شهزور مرد، ديوتا ۽ مرد جا ئي ٺاهيل خدا ۽ قانون برداشت نه ڪري سگهيا ۽ عورتي کي ذليل ٿيڻو پيو ۽ تاريخ جي هر دڳ تي پنهنجو رت هارڻو پيو ۽ ’ٻئي نمبر‘ جي انسان جي صورت اختيار ڪرڻ پئي.“
مٿين تخليقي ڪم کان سواءِ غلام نبي مغل 1965ع ۾ فرينچ ليکڪ ’پيري لوئي‘ جي ناوليٽ ”وومين اينڊ دي پيٽ‘ جو ترجمو ڪيو جيڪو ”عورت ۽پيار“ جي نالي سان شايع ٿيو. 1995ع ۾ مغل پنجابي ليکڪ ’فخر زمان‘ جي ناول ”بنديوان“ جو انگريزي مان ترجمو ڪيو، جيڪو ”قيدي“ جي نالي سان ڇپيو.
غلام نبي مغل کي سندس ڪتاب ”رات روح منهنجي روح ۾“ تي 1979ع ۾ سنڌالاجي، يونيورسٽي آف سنڌ پاران سال جي بهترين افسانوي ادب جو انعام مليو ۽ سندس ناول ”وطن واويلا“ تي سنڌي ادبي سنگت سنڌ پاران 2010ع ۾ سال جي بهترين ڪتاب جو ”سنڌ سنگت رشيد ڀٽي ايوارڊ ڏنو ويو.