عبدالواحد آريسر
سوانح
عبدالواحد آريسر 11آڪٽوبر 1949ع تي ڳوٺ وائوڙي، تعلقي عمر ڪوٽ ۾ پيدا ٿيو. سندس والد بزرگوار جو نالو ”جادو آريسر“ هو. عبدالواحد 1958ع ۾ پرائمري اسڪول ’ڳوٺ ساپو‘ ۾ داخل ٿيو، پر اهو به مائٽن جي مرضيءَ کان سواءِ. هو اسڪول جي ذهين ترين شاگردن ۾ ليکبو هو ۽ انهيءَ اسڪول جي سڄي تاريخ ۾ عبدالواحد آريسر پهريون شاگرد هو، جنهن ٻه دفعا ”ڊبل پروموشن“ ۾ ڪلاس پاس ڪيا. آريسر کي پڙهڻ جو گهڻو شوق هوندو هو. انهيءَ عمر ۾ هن محمد عثمان ڏيپلائي جا افسانا ۽ ناول پڙهڻ سان گڏ، مولانا ابوالڪلام آزاد جا ٻه ڪتاب ”انسانيت موت ڪي دروازي پر“ ۽ ”نبي اور ياران نبي ڪي آخري لمحات“ به وڏي شوق سان پڙهيا ۽ انهن ڪتابن جي لکڻ جي اسٽائيل کان ايترو ته متاثر ٿيو، جو سڄي عمر جي لاءِ مولانا ابوالڪلام آزاد جوشيدائي بنجي ويو.
عبدالواحد آريسر، ڇهه درجا پاس ڪري، پوءِ فائينل جو امتحان ڏيڻ جو ارادو ڪيو. پر ايوب خان فائينل جو امتحان ختم ڪري ڇڏيو. ايئن سندس فائينل جو امتحان پاس ڪري، ماستر ٿيڻ جو خواب اڻپورو رهجي ويو. غربت جي ڪري انگريزي اسڪول ۾ داخلا وٺي نه سگهيو ۽ ديني تعليم جي حاصلات لاءِ ”ڀينڊي شريف“ جي مدرسي ۾ داخلا ورتائين. اتي هن ديني تعليم حاصل ڪرڻ سان گڏ پنهنجي ذهني خوراڪ واسطي مدرسي جي لئبريري مان ڪتاب کڻي خوب مطالعو ڪيو، پر ڪجهه وقت کان پوءِ 1965ع ڌاري کيس ڪجهه ٻين شاگردن سان گڏ، هڙتال ڪرڻ جي ڏوهه ۾ مدرسي مان ڪڍيو ويو. تنهن کان پوءِ پاڻ ”سجاول“ ضلعي ٺٽي جي مدرسي ”الهاشميھ“ ۾“ داخلا ورتائين، جيڪو مرحوم سيد عبدالرحيم شاهه سجاوليءَ جو برپا ڪيل هو. پرڪجهه وقت کان پوءِ کيس پنهنجي باغيانه خيالن جي ڪري اُتان پڻ رسٽيڪيٽ ڪيو ويو، انهيءَ جو سبب هي هو ته 1965ع جي پاڪ-هند جنگ جي دوران مدرسي جي استادن مدرسي ۾ هڪ جلسو ڪوٺايو، جنهن ۾ استادن، شاگردن کي پاڪ فوج ۾ رضاڪار طور ڀرتي ٿيڻ جي تلقين ڪئي ۽ جنگ کي جهاد جو نالو ڏنو ويو، پر عبدالواحد آريسر پنهنجي مطالعي جي آڌار تي سمجهيو ته اها جنگ جهاد نه پر ”سپر پاورس“ جي پاليٽڪس جو نتيجو آهي. هن جنگ ۾ رضاڪارانه طور ڀرتي ٿيڻ ۽ جنگ کي ”جهاد“ جو نالو ڏيڻ جي مخالفت ڪئي. اتي تقرير ڪندي پاڻ چيائين: ”هيءُ جنگ اڳتي هلي، ڪنهن سپر پاور جي چوڻ تي بند ٿي ويندي ۽ اسين ”جهاد“ جي نالي ۾ رسول الله ﷺ جن جي حڪم جا تابعدار نه پر آمريڪا ۽ روس جا تابع ٿي وينداسين.“
سجاول واري مدرسي مان نڪرڻ کان پوءِ، تعلقي ڊگهڙي جي ڳوٺ ”ڪنگوري نوحاڻي“ ۾ اچي داخلا ورتائين. انهي مدرسي جو هڪ سُٺي خوبي اها هئي ته اُتي هڪ شاندار لئبرري هئي، جنهن ۾ اردو، سنڌي، عربي ۽ فارسي ڪتابن جو وڏو ذخيروه موجود هو، تنهن ڪري عبدالواحد آريسر دل کولي پڙهيو، تنهن کانسواءِ اُتي هڪ دوست وٽ جديد سنڌي ادب ايندو هو. جيڪو هو کائنس اُڌارو وٺي پڙهندو هو. ائين آريسر جي خيالن ۾ پختگي ايندي ويئي.
لکڻ جي شروعات
عبدالواحد آريسر پنهنجو پهريون مضمون مذهبي جذبن جي اظهار لاءِ لکيو. جنهن جو عنوان ”ربيع الاول جو چنڊ“ هو، جيڪو ميرپور خاص مان نڪرندڙ هڪ هفتيوار اخبار ”همدرد“ ۾ ڇپيو. سندس ٻيو مضمون ”بادل“ رسالي ۾ ڇپيو. انهيءَ دوران پاڻ هڪ ناول ”عجيب زندگي“ پڻ لکيائين ۽ هڪ پبلشر کي ڇپجڻ جي لاءِ موڪليائين، جيڪو ڇپجي نه سگهيو ۽ گم ٿي ويو. ان وقت اهي مضمون ”عبدالواحد آهه“ جي نالي سان ڇپيا هئا. تنهن کان پوءِ آريسر ڪجهه ڪهاڻيون ۽ هڪ ڊرامو ”هو جي ويا ڪالهه“ پڻ لکيو.
’پيغام‘ جو اجراء
ڪجهه وقت کان پوءِ پنهنجي جذبن جي اظهار واسطي 1972ع ۾ پنهنجو رسالو ”پيغام“ جي نالي سان ڪڍيو. رسالي کي جيتوڻيڪ ڪنهن جماعت جي مدد حاصل نه هئي، پر پوءِ به اهو رسالو گهڻو ڪامياب ويو. ان وقت نڪرندڙ سنڌي رسالن ۾ ”روح رهاڻ“ بند ٿي چڪو هو. باقي ٻيا جيڪا رسالا نڪرندا هئا انهن ۾ طارق اشرف جو ”سهڻي“ مدد علي سنڌي جو ”اڳتي قدم“، ”عبدالغفور ميمڻ جو ”ملير ڊائجسٽ“ ۽ ”تحريڪ“ رسالو جنهن جو ايڊيٽر ”پٿر سنڌي“ هو ۽ اهو ”سنڌي عوامي تحريڪ“ جو ترجمان رسالو هو.
عبدالواحد آريسر جي ادارت ۾ نڪرندڙ ”پيغام“ 1973ع تائين هليو. ”پيغام“ رسالو سنڌ ۾ قوم پرست فڪر جو ترجمان چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو،
سياسي زندگي
آريسر جي ان وقت جماعتي وابستگيءَ ”جيئي سنڌ تحريڪ“ سان ٿي چڪي هئي. پاڻ محترم جي-ايم-سيد کان ڪافي متاثر ٿيا، جنهن سان سندس 1968ع ۾ ملاقات ٿي ۽ اها وابستگي اڃا تائين هلندي پئي اچي. اڳتي هلي جڏهن ”جيئي سنڌ محاذ“ جو چيئرمين ٿيو ۽ ڪافي سال ان عهدي تي رهيو. جي ايم سيد جي وفات کان پوءِ ”جيئي سنڌ قومي محاذ“ ٺهيو ته پاڻ انهن جو پهريون چيئرمين ۽ اڳتي هلي جنرل سيڪريٽري پڻ رهيو. 1973ع ۾ گرفتاري جا وارنٽ نڪرڻ جي ڪري جيل ۾ وڌو ويو. جتان وري 1977ع ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت جي خاتمي کان پوءِ آزادي مليس. کيس ٻيو ڀيرو 1979ع ۾ جنرل ضياءُالحق جي مارشل لا ۾ گرفتار ڪري هڪ سال قيد، ڏهن ڦٽڪن ۽ ڏهن هزار روپين جي ڏنڊ جي سزا ڏني ويئي. عبدالواحد آريسر کي 11فيبروري 1981ع تي ڦٽڪا هنيا ويا. سزا پوري ٿيڻ کان پوءِ کيس جولاءِ 1981ع ۾ آزاد ڪيو ويو. عبدالواحد آريسر کي ٽيون ڀيرو 1992ع ۾ گرفتار ڪيو ويو.
”پيغام“ رسالي جو ذڪر ڪندي عبدالواحد آريسر هڪ هنڌ لکيو آهي:
”رسالي ۾ ڪهاڻين ۽ شاعريءَ کان وڌيڪ سياسي ۽ تاريخي مضمون هوندا هئا. جيڪي آئون پاڻ مختلف نالن سان لکندو ۽ ترجمو ڪندو هوس. انهيءَ ڪري شاعري ۽ ڪهاڻين جي سلسلي ۾ جيڪو مواد ايندو هو، اهو آئون نياز همايونيءَ جي مشوري سان بنا رک رکاءُ جي ڇپي ڇڏيندو هوس.“
عبدالواحد آريسر پنهنجي مصروف سياسي زندگي سان گڏ، ڪڏهن به پنهنجي قلم کي نه روڪيو. سندس قلم سنڌي ادب کي نثر جا ڪيترائي شاندار ڪتاب ڏنا آهن. انهن مان ڪن ڪتابن ۾ ته آريسر جو نثر ڪنهن خوبصورت دوشيزهه جي نرت جيان نچندو ٿو نظر اچي، تنهن کانسواءِ آريسر جون جيل ڊائريون، سياسي ۽ سماجي مضمون، سنڌ جي سياسي صورتحال جو سٺو تجزيو ٿا ڪن ۽ قومي تحريڪ جو اهم رڪارڊ آهن.
البت، هتي اهو فيصلو مشڪل آهي ته عبدالواحد آريسر کي ليکڪن جي ڳڻپ ۾ شمار ڪجي يا سياستدانن ۾، ڇاڪاڻ ته هو هڪئي وقت ٻنهي ميدانن جو شهه سوار رهيو آهي.
عبدالواحد آريسر جا هيٺيان ڪتاب ڇپيل آهن:
جي-ايم-سيد، روح جا ريلا، مٽي هاڻا ماڻهو (فرانز فينن جي ڪتاب جو ترجمو)، ماڻهو ميگهه ملهار، چانڊوڪيون ۽ چيٽ، سنڌي سماج جو جائزو، مجيب ۽ ڀٽو، قومي تحريڪ، قومي تحريڪ ۾ رڪاوٽون، ترم ياترا، ماڙين ماريس ڪينڪي، اسان جيئن جيئي ڪو، وريا واهرو، ڳچي ڳانا لوهه ۾، تقريرون، سر جي صدا سُر ۾، روئداد هڪ رات جي، پرهه جو پيغام وغيره.