لالچند امر ڏنو مل جڳتياڻي
سوانح:
سرڳواسي لالچند ولد امر ڏنومل جڳتياڻي، 25جنوري 1985ع ۾ حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو. سنڌي کيس گهر ۾ پڙهائي ويئي. پوءِ هيرانند اڪيڊمي مان ميٽرڪ تائين انگريزيءَ ۾ تعليم ورتائين. ميٽرڪ 1903ع ۾ پاس ڪيائين. 1904ع ۾ ڪاليج ۾ داخل ٿيو. پڙهڻ سان گڏ نوڪري به ڪندو هو. 1918ع تائين ائين ڪيائين. ڪجهه وقت سنڌ مدرسي ۾ ماستري ڪيائين. ڪجهه وقت پروفيسري به ڪيائين.
ادبي خدمتون:
لالچند امر ڏني مل هڪ ماستر جي حيثيت سان پنهنجي ادبي زندگي شروع ڪئي ۽ هڪ اعلى اديب ۽ ليکڪ جي حيثيت سان هي جهان ڇڏيائين. ادب جي هر صنف تي ڪتاب لکيائين. سنڌي زبان، شاهه لطيف، تصوف، گهرو زندگي، سماجي معاملا، ناول، ڊراما، ڪهاڻيون ۽مضمون لکيائين. ”پاڻ هڪ پختو فنڪار سليس ۽ سهڻي زبان لکندڙ ۽ ظرافت آميز عبارت جو صاحب هو. سندن زبان مٺي، سليس، صاف ۽ سهڻي هئي. عربي، فارسي،هندي ۽ سنسڪرت جي ڏکين لفظن کان پاسو ڪيو اٿس. جنهن ڪري سندس زبان ۽ عبارت عام فهم آهي .
طبيعت صوفياڻي هئس، تنهنڪري اسلامي تصوف جو مطالع ڪيائين، ويدانت جا ورق ورايائين ۽ ڀيٽيائين، ڏٺائين ته هرهنڌ حق آهي۽ اهو هڪ آهي. فساد ۽ فتنو ته اجايو آهي . انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر ايني بيسنت جي صوفياڻي ڪم کان متاثر ٿيو ۽ ٿيا سافيڪل سوسائٽي ۾ آيو ۽ اتي به پنهنجي هر دلعزيز شخصيت کي خوب چمڪايائين .
لالچند امر ڏني مل پنهنجي صوفياڻي طبيعت جي ڪري ”پيغمبر اسلام“ جي تاريخ نهايت دلپذير انداز ۾ لکي، جنهن ڪري ڪي دوست کيس مذاق طور لالچند مان ”لعل محمد“ سڏيندا هئا. لالچند امر ڏني مل لڳ ڀڳ سڀني صنفن تي قلم هلايو، سنڌي ٻولي، شاهه لطيف، ڊراما، تصوف، گهرو زندگي، سماجي معاملا وغيره تي ڀرپور نموني لکيو.
لالچند امر ڏنو مل ڪانگريس جي هلچل جي ڪري 1922ع ۾ جيل ۾ پڻ ويو ۽ ديس جي آزاديءَ جي هلچل ۾ چڱو بهرو وٺندو رهيو. صحافتي دنيا ۾ 1929ع ۾ گوپالداس ليکراج جي جاري ڪيل اخبار ”پرڪاش“ ۾ ڄيٺمل پرسرام سان گڏ خدمتون سرانجام ڏنائين.
1930ع ڌاري لالچند، ڄيٺمل ۽ ٻين سان گڏجي ”سنڌي ساهت سوسائٽي“ برپا ڪئي. انهي طرفان نڪرندڙ ڪتابن جو ڏيڍ سال تائين ڄيٺمل ايڊيٽر رهيو، تنهن کانپوءِ اها ذميداري لالچند کنئي. ان سوسائٽي لاءِ ”عمر مارئي“ لکيائين. سندس مضمونن جا مجموعا ”ڦلن مٺ“ ۽ ”سدا گلاب“ فڪر ۽ زبان جي لحاظ کان عمدا ۽ معياري آهن. سدا گلاب، جيتوڻيڪ ٽئگور جي گارڊنر (GARDNAR) جي گيتن تان ورتل آهي، پر ترجمو آزاد ۽ نهايت سهڻو ڪيل آهي. ائين لڳي ئي ڪونه ٿو ته ڪو ”سدا گلاب“ ترجمو آهي.
1923ع ۾ جڏهن حيدرآباد ۾ ”رابيندر ناٿ ٽئگور“ ناٽڪ منڊلي جو افتتاح ٿيو. ان منڊلي جو برک اڳواڻ به لالچند امر ڏنومل هو.
1940ع ۾ جڏهن ”سنڌي ادب لاءِ مرڪزي صلاحڪار بورڊ“ قائم ڪيو ويو (جيڪو پوءِ سنڌي ادبي بورڊ بنيو) ته ان ۾ هن اسسٽنٽ سيڪريٽري ٿي ڪم ڪيو. سنڌي لغت کي تيار ڪرڻ لاءِ جيڪا ڪاميٽي مقرر ڪئي ويئي، انهيءَ جو به اسسٽنٽ ٿي رهيو ۽ سنڌي لغت جي تياري لاءِ ڪوششون ورتائين. بورڊ طرفان 1946ع ۾ ”مهراڻ“ رسالي جي اشاعت عمل ۾ آندي ويئي ته پاڻ انهي جي ادارت ڪيائين.
لالچند امر ڏني مل 1932ع ۾، جڏهن شاهه لطيف جي ورسي پهريون ڀيرو ميران محمد شاهه ڀٽ شاهه تي ملهارائي ته انهي ۾ به بهرو ورتو، تنهن تنهن کانسواءِ سنڌ هاري ڪميٽي کي برپا ڪرڻ ۾ پڻ هن جو گهڻو حصو هو.
لالچند امر ڏني مل 18اپريل 1954ع تي وفات ڪئي. سندس وصيت موجب سندس هاٺيون 18ڊسمبر1956ع تي سنڌو ندي جي حوالي ڪيون ويون.
تصنيفون
لالچند امر ڏني مل جي لکيل ۽ ترجمو ڪيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
1- سيڻ ڪي ويڻ (ڊرامو)، 2-نقد ڌرم (ڊرامو)، 3- چوٿ جو چنڊ (ناول)، 4- ڪشني جا ڪشٽ (طبعزاد ڪهاڻي)، 5-، ڏکن ڏڌي زندگي،
- شاهاڻو شاهه (شاهه لطيف بابت)، 7- سچل سونهارو، 8- بيرنگي باغ جو گل (ٻه ڀاڱا-خليفي گل هالائي تي تنقيد)، 9- سدا گلاب (نظماڻو نثر)، 10- ڦلن مٺ (مضمون)، 11- عمر مارئي (ڊرامو)، 12- لڳ ننڍو جي گهڻو، 13- سون ورنيون دليون (ترجمو)، 14- ڪيرت رس، 15- پرمانند، 16- هندو نارين سان ويل، 17- سهڻي ميهار (ڊرامو)، 18- سچ تان صدقي (ناول)، 19- برونو، 20- حضرت محمد رسول الله، 21- مسافري جو مزو ۽ سير جو رنگ، 22- ماتمين کي دلداري، 23- سر ڪيڏارو، 24- حر مکي جا، 25- پريم جا ٻوڪ، 26- هندستان جي تاريخ (ڀاڱو پهريون)، 27- لڄاوتي،
28- شاعراڻا گل، 29- ماڻڪ موتي لال، 30- ڀنڀور، 31- عملدار ڪين رعيت آزاد، 32- رام بادشاهه، 33- ميران، 34- سنڌي ٻولي جونچوڙ،
35- جيل جي ڊائري، 36- شاهه جا ڪي سر، 37- سامي جا سلوڪ
38- ننڍڙا ناٽڪ.
ڪجهه ڪتابن جو جائزو:
1- چوٿ جو چنڊ
هي ناول سنڌي جي شروعاتي طبعزاد ناولن مان ڳڻيو وڃي ٿو، پهريون ڀيرو 1909ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب جو پلاٽ رواجي آهي، پر ليکڪ انهيءَ ۾ پنهنجي قلم وسيلي گهڻو چس پيدا ڪيو آهي. مهاڳ ۾ لکي ٿو: ”ڪتاب لکي تيار ڪيم ۽ ڪيترن سڄڻن کي ڏيکاريم تن مان گهڻن جي صلاح ٿي ته بيشڪ ڇپائينس پر ته به پئي ترسيس ته متان ڪو اهڙو اجايو، سجايو ۽ گٿو حرف وڌو هجيم، جو ڪن اشرافن اخلاق جي عشق ۾ سرگردان صاحبن کي نه وڻي ۽ ڪراهت کان قيءَ اچي وڃين.“
2- سون ورنيون دليون
لالچند طبعزاد لکڻ سان گڏ ڪن ڪتابن جا ترجما پڻ ڪيا جن مان انگريزي ۾ لکيل ناول Hearts of Gold جو ”سون ورنيون دليون“ جي نالي سان ترجمو ڪيائين. مهاڳ ۾ پاڻ لکي ٿو. ”مون هن کي سنڌي ويس هن لاءِ ڍڪايو، جو چيم، پنهنجي ديس ڀاين کي ڏيکاريان جو ’سون ورني دل‘ وارا جيو جتي ڪٿي ٿين ٿا.“
3- سدا گلاب
اهو پهريون ڀيرو هو، جو سنڌيءَ ۾ نظماڻو نثر لکيو ويو نه ته اڳ ۾ سنڌي ۾ هن قسم جا نظماڻا ٽڪرا نه لکيا ويا هئا. مهاڳ ۾ لکي ٿو:
”آئون ڄاڻان ٿو ته سنڌي ساهت جي چمن ۾ هي سدا گلاب نپٽ نوان آهن، پر سنڌين کي هڪ واري اها طرز اچي ويئي ته انهن جي سڳنڌ جو ساءَ ڪيئن وٺجي ته پوءِ پڪ اٿم جو پاڻيهي پيا ڍڪ ڀريندا ته هي سدا گلاب برابر جيءَ کي جياريندڙ ۽ پريم سان پُر آهن.“