ڊاڪٽر فهميده حسين
سوانح
فهميده حسين 5جولائي 1948ع تي ٽنڊوڄام ضلع حيدرآباد ۾ جنم ورتو. سندس والد جو نالو محمد يعقوب ميمڻ آهي، جيڪو پنهنجو دور جو مشهور اُستاد هو. هن کي پڻ ادب سان ڪافي شغف هو. سندس هڪ ڪتاب حافظ شيرازي جي چونڊ شعر جو سنڌي ترجمو ”ديوان حافظ“ جي نالي سان 1983ع ۾ شايع ٿيو. هن جو تخلص ”نياز“ هو. هن پنهنجي اولاد جي اهڙي ته سهڻي تربيت ڪئي، جو اڳتي هلي سندس وڏو فرزند سراج نه رڳو سنڌي ٻولي جو ناميارو ليکڪ بنيو، پر وڏو محقق ۽ قانوندان بنيو. سندس ٻيو نمبر پٽ عبدالحق عظيم پڻ سٺو ليکڪ ۽ بادل رسالي جو ايڊيٽر رهيو ۽ فهميده حسين پنهنجي جدا ۽ منفرد سڃاڻپ پيدا ڪئي.
فهميده حسين شروعاتي تعليم حيدرآباد ۾ حاصل ڪئي. سندس والد محمد يعقوب ”نياز“ سندس پهريون استاد هو. ميٽرڪ ماڊل اسڪول سنڌ يونيورسٽيءَ مان ڪئي. بي ايس سي ڊي جي ڪاليج ڪراچي مان ۽ ايم اي (انگريزي) ٻي پوزيشن ايم اي (سنڌي) فرسٽ ڪلاس ٻي پوزيشن سان ڪئي، ايل ايل بي ۽ پي ايڇ ڊي ڪراچي يونيورسٽيءَ مان حاصل ڪيائين. سندس پي ايڇ ڊي جي موضوع ”شاهه لطيف جي شاعري ۾ عورت جو روپ“ هو.
ڊاڪٽر فهميده حسين 1972ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيوٽ آف ايڊيو ڪيشن ۾ انگريزي جي ليڪچرار مقرر ٿي. 1978ع کان ڪراچي يونيورسٽي ۾ ملازمت اختيار ڪيائين، جتي پروفيسر ۽ سنڌي شعبي جي چيئرپرسن رهي. 1998ع کان ڪراچي يونيورسٽي جا ”شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر“ جي ڊائريڪٽر رهي ۽ 2008 کان سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جي چيئرپرسن آهي.
ادبي اوسر
ڊاڪٽر فهميده حسين جو ننڍي هوندي کان ئي ڪتابن ۽ علم و ادب سان رابطو رهيو. هن پهرين ڪهاڻي 1958ع ڌاري لکي، جڏهن هوءَ چوٿين ڪلاس ۾ پڙهندي هئي. پنهنجي پهرين ڪهاڻين لکڻ جي وارتا جو ذڪر ڪندي هن لکيو:
”منهنجي ڪلاس ۾ هڪ ڇوڪري هوندي هئي. جنهن جي دل پڙهڻ ۾ ڪانه لڳندي هئي. سدائين گم سم ۽ ماٺ ماٺ رهندي هئي. غائب دماغ اهڙي هوندي هئي، جو ڪلاس ۾ ڪا ٽيچر کانئس ڪو سوال ڪندي هئي ته ائين ڇرڪ ڀريندي هئي، ڄڻ ڪنهن ٻي دنيا مان واپس آئي هجي. اُستادن مٿس نالو رکي ڇڏيو هو ”ڪُند ذهن“! جڏهن منهنجي ان سان دوستي ٿي تڏهن مون کي خبر پئي ته گهر ۾ ماٽيلي ماءُ جي رويي ۽ پيءُ جي بيحسيءَ هن کي زندگيءَ کان بيزار ڪري ڇڏيو هو ۽ هن کي ڄڻ پڙهائي سميت ڪنهن به شئي سان دلچسپي ڪانه هئي....مون هن جي ڏک کي محسوس ڪري روئي ڏنو هو ۽ پنهنجا جيڪي تاثر لکيا هئم، تن کي ”ڪُنڊ ذهن“ جو عنوان ڏئي بابا کي ڏيکاريو هئم. بابا ان کي ڪهاڻي سڏيو هو ۽ ان کي ڪنهن رسالي ۾ ڇاپڻ لاءِ موڪلي ڏنو هو“
فهميده حسين جي گهر ۾ تمام گهڻا ڪتاب هوندا هئا. ڪيترا ٻارن جا رسالا پڻ ايندا هئا،جيڪي هوءَ شوق سان پڙهندي هئي.انهن ڏينهن ۾ ٻارن جي رسالن ۾ سندس لکيل ڪهاڻيون ڇپبيون هيون. هن جي اها مشق مئٽرڪ تائين جاري رهي، پوءِ 1967ع ۾ ڊي جي ڪاليج ۾ پڙهڻ دوران اُتي جي ادبي سوسائٽي جي سرگرمين ۾ سرگرم حصو وٺندي هئي ۽ ڪاليج جي سالياني مخزن ۾ ڪهاڻيون لکيائين. انهي ئي دور ۾ باقاعده ادبي رسالن ۾ ڪهاڻيون ۽مضمون ڇپجڻ شروع ٿيس.
ادبي صفحن ۽ رسالن جي ادارت
1969ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ورتائين ته کيس ”بادل“ رسالي ۾ عورتن جو ڀاڱو ايڊٽ ڪرڻ جي آڇ ٿي. پاڻ ٻه سال اها ذميداري خوش اسلوبيءَ سان نڀايائين. 1971ع ۾ جڏهن ڪراچيءَ موٽي آئي ۽سندس وڏو ڀاءُ سراج الحق ميمڻ پيپلز پارٽي جي دور ۾ روزاني ”هلاپاڪستان“ جو ايڊيٽر مقرر ٿيو ته فهميده حسين ”سگهڙين سٿ“ جي نالي سان ڀينرن جو صفحو سنڀالڻ شروع ڪيو. انهي صفحن کي سنڀالڻ دوران پاڻ ڪيترن ئي فرضي نالن سان مختلف ليک ۽ ڪهاڻيون وغيره لکيائين، جن ۾ تسنيم يعقوب، فهميده تسنيم، فهميدا ميمڻ ۽ فهميده حسين جا نالا شامل آهن، جنهن جوذڪر ڪندي هن لکيو. ”فرضي نالن ۾ هزارين صفحا لکيا اٿم، پر جڏهن ادبي تاريخ ۾ منهنجي حصي جي ڪٿ ٿيندي ته انهن مان ڪيترائي صفحا خارج ٿي ويندا.“
اڳتي هلي جڏهن روزاني ”جاڳو“ جو اجراءَ ٿيو ته فهميده حسين ان پاران عورتن جو صفحو ”سرتيون“ پڻ سنڀاليو. انهي ۾ پڻ سندن ڪافي ليک اصل توڙي فرضي نالن سان ڇپيا.
فهميده حسين ماهوار ”سوجهرو“ جي پهرين دور (ستر واري ڏهاڪي) جي شروعات ٽيم ۾ پڻ شامل هئي. انهيءَ ۾ پاڻ ڪيترائي انٽرويو ڪري شايع ڪرايائين.
1988ع ۾ جڏهن ملڪ مان مارشلا جي خاتمي کانپوءِ محترم بينظير ڀٽو جي حڪومت قائم ٿي ته فهميده حسين پنهنجي ڀيڻ انيسا رحمٰن جي نالي سان عورتن جو هڪ ماهوار رسالو ”سگهڙين سٿ“ ڪڍيو، جيڪو ٻه سال کن هليو. انهي ۾ هن ڪيترن ئي نين ليکڪائن جي همت افزائي ڪئي.
سيمينار ۽ ڪانفرنسون
1. سنڌ جي سماج ۾ عورتن کي نه صرف ادب پر ٻين ميدانن ۾ پڻ اڳتي آڻڻ لاءِ هن ڪافي پاڻ پتوڙيو سال 1972ع ۾ هن ”سگهڙين سٿ“ جي پهرين سالگرهه جي موقعي تي سنڌي ليکڪائن جي همت افزائي ۽سڃاڻپ لاءِ پهرين ادبي ڪانفرنس (صرف عورتن جي ادب بابت) ڪوٺائي جنهن جي صدارت ماهتاب محبوب ڪئي. ان ڪانفرنس ۾ سموري سنڌ مان اهم ليکڪائن اچي شرڪت ڪئي.
2. اپريل 1981ع ۾ سنڌ جي تاريخ جي پهرين عورت ڪانفرنس ڪراچي جي شاهه لطيف اسڪول ۾ ڪوٺائي وئي، جنهن جي سيڪريٽري فهميده حسين هئي. ان يادگار ڪانفرنس ۾ سموري سنڌ مان تعليمي ماهر عورتن، سماجي ڪارڪنن ۽ اديبائن وڏي انگ ۾ شرڪت ڪئي.
3. شاهه لطيف چيئر واري مدي دوران هڪ بين الاقوامي،هڪ قومي ڪانفرنس ۽ ڪيترا سيمينار ڪرايائين ۽ انهن جا مقالا ايڊٽ ڪري شايع ڪرايا.
ڪلاچيءَ جو اجراء
1998ع ۾ جڏهن ڊاڪٽر فهميده حسين ڪراچي يونيورسٽيءَ جي لطيف چيئر جي ڊائريڪٽر مقرر ٿي ته پاڻ ٻين ڪيترن ئي رٿائن سان گڏ هڪ سه ماهي تحقيقي جرنل ”ڪلاچي“ جو اجراءَ ڪيائين. انهي تحقيقي جرنل ۾ شاهه لطيف جي شاعريءَ سان گڏ ٻين موضوعن تي پڻ مواد ڇپجندو آهي. اڳتي هلي انهيءَ جا اردو ۽ انگريزي سيڪشن به شروع ڪيا ويا.
سندس دور ۾ ٽماهي ڪلاچي تحقيقي جرنل جا چاليهه پرچا باقاعدگي سان نڪتا، جيڪو سنڌي رسالن جي تاريخ ۾ هڪ رڪارڊ آهي. ان کانسواءِ سندس دور ۾ ٻاويهه ڪتاب شاهه لطيف جي شاعريءَ جي مختلف پهلوئن تي تحقيقي انداز ۾ ڇپجي پڌرا ٿيا.
ڊاڪٽر فهميده حسين شاهه عبدالطيف ڀٽائي جي انسائيڪلو پيڊيا وارو پراجيڪٽ منظور ڪرائي ان تي ڪم شروع ڪيو ۽ اڃا اهو ڪم هلندڙ آهي. ان کانسواءِ ٻانهي خان شيخ جو مرتب ڪيل شاهه جو رسالو (مڪمل معنائن ۽ اُچارن سان) ڇاپيو ۽سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جي لغت تيار ڪئي.
بحيثيت ترجمي نگار
ڊاڪٽر فهميده حسين هڪ سٺي ترجمي نگار پڻ آهي. هن ’جي اي گريئر سن‘ جي مشهور ڪتاب Linguistic survey of India جو سنڌي ۾ ترجمو ”برصغير جي ٻولين جو لسانياتي جائزو“ جي نالي سان ڪيو. جيڪو 2000ع ۾ ”سنڌي ٻولي جي با اختيار اداري“ پاران شايع ڪيو ويو. هي ضخيم ڪتاب ڊاڪٽر صاحبه نهايت محنت ۽ خوش اسلوبيءَ سان ترجمو ڪيو. ڪتاب ۾ مترجم جي حيثيت سان، ڪتاب جي اهميت جو بيان ڪندي هوءَ ”مترجم پاران ٻه لفظ“ ۾ لکي ٿي:
”هي ڪتاب سنڌي ٻولي جي بڻ بنياد، ارتقا توڙي سٽاءُ ۽ ساخت يا گرامر جي بيان ۾ بنيادي ۽اهم ڪتاب رهيو آهي. جيتوڻيڪ ان کانپوءِ، ان کان وڌيڪ بهتر ۽ وڌيڪ تحقيق وارا ڪيئي ڪتاب اچي چڪا آهن، ڪيترائي نوان نظريا ان جي رد ۾ پيش ٿي چڪا آهن، پر ته به هن ڪتاب جي اهميت گهٽ ڪانه ٿي آهي. سنڌي جي دادري ٻولين ۽ لهندا سان رشتي ناتي قائم ڪرڻ جي ڏس ۾ گريئرسن جو پنهنجي ليکي هڪ جداگانه ۽ منفرد رايو آهي. ۽ ان مان ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي سميت ڪيترن ئي عالمن پنهنجن ڪتابن ۾ استفعادو ڪيو آهي ۽ اهو سنڌي ٻولي جي تاريخ جي بيان ۾ هڪ اهم جاءِ والاري ٿو“.
ڊاڪٽر غلام علي الانا ترجمي جي مهاڳ ۾ لکي ٿو:
”هي ڪتاب نه فقط هڪ جڳ مشهور ڪتاب آهي پرسنڌي ۽ لهندا زبانن جي ڳالهائيندڙن لاءِ هي هڪ اهم ۽ ڪارائتو ڪتاب آهي. هيءَ ڪتاب ”سنڌي ٻولي جي بڻ بنياد“ جي مطالعي، سنڌي ٻولي جي (گرامر) جي مطالعي، سنڌي ۽ برصغير جي ٻين زبانن جي تقابلي مطالعي، سنڌي ۽ لهندا جي لهجن جي اونهي تقابلي اڀياس ۾ تمام گهڻي مدد ڪري ٿو. هي ڪتاب هر دور ۾ پنهنجي اهميت جتائيندو رهيو آهي ۽ اڳتي جتائيندو رهندو“.
مٿين ڪتابن ۽ رسالن جي ايڊيٽنگ، ترجمي ۽ سهيڙ کانسواءِ ڊاڪٽر صاحبه جا ٻيا ڪيترائي تحقيقي مضمون ۽ مقالا پڻ مختلف رسالن، جهڙوڪ: ڪلاچي وغيره ۾ ڇپيل آهن. سندس هفتيوار ڪالم ”الامان اڏري ويندي سانءِ“ ڪافي سالن تائين روزاني عوامي آواز ۾ پڙهندڙن جو ڌيان ڇڪائيندو رهيو.
ڊاڪٽر فهميده حسين سنڌجي ڏهاڪي ۾ ريڊيو پاڪستان تان ”سنڌي اردو بول چال“ پرگرام ذريعي سموري سنڌ جي غير سنڌين لاءِ تدريسي ڪورس پڙهايو، جيڪو لاڳيتا ست سال هليو.
اهڙو ساڳيو ڪورس هن وقت 2009ع ۾ پڻ ريڊيو پاڪستان تان پڙهائي رهي آهي.
ان کانسواءِ هوءَ ريڊيو ۽ ٽي وي پرگرامن ۾ ڪمپيئر ۽ماڊسٽر طور پڻ شامل ٿي چڪي آهي.
سماجي ۽ ادبي ادارن سان وابستگي
ڊاڪٽر فهميده حسين ملڪ جي اهم علمي، ادبي ادارن سان پڻ واڳيل رهي. جهڙوڪ ميمبر بورڊ آف گورنرس اڪاڊمي ادبيات پاڪستان، سنڌ يونيورسٽي جي سينڊيڪيٽ جي ميمبر، سنڌي ادبي بورڊ ۽ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري جي بورڊ آف گورنرس جي ميمبر، سنڌ يونيورسٽيءَ ۽ ڪراچي يونيورسٽي جي سنڌي ڊپارٽمينٽ جي بورڊ آف اسٽڊيز جي ميمبر، سچل چيئر، شاهه لطيف يونيورسٽي جي صلاحڪاري بورڊ جي ميمبر پڻ رهي. ان کانسواءِ 1981ع ۾ سنڌ ۾ پهريون ڀيرو ٿيندڙ ”عورت ڪانفرنس“ جي سيڪريٽري مقرر ٿي، سنڌي عورتن جي پهرين تنظيم ”سنڌي عورت تنظيم“ جي باني ۽ پهرين جنرل سيڪريٽري پڻ رهي. سنڌ گريجوئٽس ايسوسيئشن جي خواتين شاح جي صدر ۽ جنرل سيڪريٽري هڪ کان وڌيڪ ڀيرا رهي آهي ۽ مرڪزي بورڊ آف ڊائريڪريٽر جي ميمبر پڻ آهي.
ڊاڪٽر فهميده حسين کي سندس علمي، ادبي ۽ سماجي خدمتن جي عيوض مڃتا طور ڪيترائي ايوارڊ، ميڊل، سرٽيفڪيٽ ۽ شيلڊون مليل آهن.جن ۾ سنڌي ادبي سنگت طرفان بهترين تحقيقي ليکڪا جو ايوارڊ 1995ع ۾، سگا طرفان بهترين ليکڪا جوايوارڊ 1996ع ۽ اڪيڊمي آف ليٽرس اسلام آباد پاران سندس ڪتاب ’ادبي تنقيد فن ۽ تاريخ‘ تي 2002ع جي بهترين سنڌي ڪتاب جو انعام پڻ مليو. ڊاڪٽر فهميده حسين جا ٻيا هيٺيان ڪتاب ڇپيل آهن.
(1)شاهه لطيف جي شاعري ۾ عورت جو روپ (جنهن جو اردو ۽ انگريزي ۾ ترجمو پڻ ڇپيل آهن.) (2) هوائن جي اَڌار (سفرنامو) (3) ادبي تنقيد: تنقيد فن ۽ تاريخ (1997ع) (4) هڪ حوا ڪئين ڪهاڻيون (ڪهاڻيون 2003ع) (5) سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جي لغت (ترتيب: 2004ع)، سنڌي ـ اردو بول چال (2011ع) ۽ ٻيا ڪيترائي سهيڙيل ڪتاب شامل آهن.