پير حسام الدين راشدي
جنم ۽ تعليم
پير حسام الدين راشدي، 20 سيپٽمبر 1911ع تي راشدي خاندان جي ڳوٺ لڳ نصرت اسٽيشن (نئون ديرو، ضلع لاڙڪاڻو) ۾ ، سيد حامد شاهه راشديءَ جي گهر ۾ جنم ورتو. ابتدائي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪيائين. ڪن سببن جي ڪري هو وڌيڪ درسي تعليم حاصل ڪري نه سگهيو، پر اڳتي هلي پنهنجي خداداد صلاحيتن ۽ مطالعي سبب نه رڳو سنڌي، فارسي ۽ اردو تي عبور حاصل ڪيائين، پر انگريزيءَ ۾ پڻ چڱي مهارت حاصل ڪيائين.
پير صاحب، پنهنجي عملي زندگيءَ جي شروعات صحافت سان ڪئي. پهريائين ”جاڳڻ“ اخبار جو خاطو ٿيو، جيڪا 1926ع ۾ نواب خالقداد ڀيو ڳوٺ ”جاڳڻ“، نزد شڪاپور مان ڪڍندو هو. ان کان پوءِ 1929ع ۾ ماهوار رسالي ”المنار“ جو ايڊيٽر ٿيو. ان سان گڏ ماهوار اخبار ”پيغام“ جو نمائندو به ٿي رهيو. انهيءَ کان پوءِ 1930ع کان 1934ع تائين پنهنجي وڏي ڀاءُ پير علي محمد راشدي ءَ سان گڏجي هفتيوار ”ستاره سنڌ“ جاري ڪيائين، جنهن جو پاڻ ايڊيٽر ٿيو.
انهيءَ کان پوءِ روزنامه ”الوحيد“ ۽ ”قرباني“ اخبارن ۾ بنا نالي سان مضمون لکيائين. پير صاحب ڪيترن ئي علمي ۽ ادبي ادارن جو ميمبر ۽ صلاحڪار ٿي رهيو. جهڙوڪ: سنڌي ادبي بورڊ، انجمن ترقي اردو پاڪستان ڪراچي، مرڪزي اردو بورڊ، لياقت نئشنل لئبرري، نيشنل ميوزم ڪاميٽي، انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي، اقبال اڪيڊمي، ريسرچ سوسائٽي، پنجاب يونيورسٽي، تاريخ ادبيات مسلمانان پاڪ هند، پنجاب يونيورسٽي وغيره، سندس علمي ۽ ادبي خدمتن جي ڪري حڪومت پاڪستان 1964ع ۾ کيس ”تمغھ امتياز“ ڏنو.
پير صاحب جو نه رڳو ملڪ، پر ٻاهرين ملڪن ۾ به وڏو قدر ڪيو ويندو هو. افغانستان ۽ ايران بابت قومي ۽ بين الاقوامي مذاڪرن ۾ سندس نشست صف اول جي عالمن ۾ هوندي هئي. اهڙن ڪن اهم اجلاسن جي ملڪ کان ٻاهر ۽ ملڪ جي اندر صدارت به ڪيائين.
پير صاحب جي علمي مرتبي کي تسليم ڪندي، ملڪيءَ سان گڏ غير ملڪي حڪومتن پڻ کيس تمغا، علمي اعزاز، انعام ۽اڪرام ڏنا. انهيءَ سلسلي ۾ ايراني حڪومت 1965ع ۾ کيس ايران جوسڀ کان وڏو اعزاز ”نشان سپاس درجه اول“ ڏنو. خود شهنشاهه ايران پڻ سندس معترف ٿيو.
پير صاحب شروعات ۾ ڪجهه افسانا لکيا. انهن افسانن ۾ ”امانت“، ”گلن واري ڇوڪري“، ”پاڪدامن“، ”انار ڪلي“ وغيره مشهور ٿيا. سندس پهريون ڪتاب ناول ”الزليخا“ آهي. انهن ڏينهن پير صاحب ”فدائي الراشدي“ جي قلمي نالي سان لکندا هئا.
پير صاحب جي علمي ۽ ادبي ڪمن جو جائزو وٺبو ته انهن کي ٽن حصن ۾ ورهائبو:1-سندس لکيل ڪتاب، 2-ايڊٽ ڪيل ڪتاب، 3-ترتيب ڏنل ڪتاب. پاڻ سنڌي، اردو ۽ فارسيءَ ۾ ڪُل 49 ڪتاب لکيائين/ايڊٽ/۽ مرتب ڪيائين.
سنڌي ڪتاب
الزليخا (ناول)، اسلامي ڪتب خانا، مهراڻ جون موجون، تذڪره اميرخاني، ماڪ ڀِنا رابيل، مڪلي نامھ، ڏهين صدي هجريءَ جي سنڌ، تذڪره مشاهير سنڌ (جلد اول)، هو ڏوٿي هو ڏينهن، مير معصوم بکري، ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون، ڳالهيون منهنجي سنڌ جون (جيڪو سندس وفات کان پوءِ غلام محمد لاکي مرتب ڪيو.)
اردو ڪتاب
سنڌي ادب (جنهن جو پوءِ غلام محمد لاکي سنڌيءَ ۾ پڻ ترجمو ڪيو)، هفته مقالھ، دور چراغ محفل، مرزا غازي بيگ ترخان اور اُس ڪي بزمِ ادب.
فارسي ڪتاب
مثنوي چنيسر نامھ، مقالات الشعرا، مثنوي مظهر الآثار، تڪملھ مقالات الشعراءِ، مثنوي قضا و قدر، مثنوي محبت نامھ، مثنوي قصابِ نامھ، قصيدا ۽ منقبت، تاريخ مظهر شاهجهاني، هشت بهشت، منشور الوصيت، ترخان نامھ، حديقھ الاولياءِ، تذڪره الشعراءِ ڪشمير، تذڪره الشعراءِ ڪشمير (تڪملھ) جلد اول، تذڪره شعراءِ ڪشمير(تڪملھ) جلد ٻيو ، تذڪره شعراءِ ڪشمير (تڪملھ) جلد ٽيون، تذڪره روضتھ الاسلاطين، جواهر العجائب، ديوان بيرم خان، تحفتھ الڪرام (جلد ٽيون، حصو پهريون)، تذڪره مشائخ سيوستان، مثنوي مهرو ماهه، رياض العارفين، (جلد اول)، رياض العارفين (جلد دوم).
مٿين ڪتابن کان سواءِ اٽڪل ويهارو کن ڪتاب سندس نگرانيءَ هيٺ تيار ٿي رهيا هئا يا وري ترتيب هيٺ هئا.
سندس فارسيءَ ۾ ايڊٽ ڪيل ڪيترن ئي ڪتابن جا سنڌي ترجما ڇڻ ڇپجي چڪا آهن.
پير حسام الدين راشدي، برصغير هند و پاڪ جي هڪ مشهور مورخ ۽ بلند پائي جي عالم جي حيثيت سان مشهور آهن. سنڌي زبان، ادب ۽ تاريخ مٿس جيترو به ناز ڪري، ايترو گهٽ آهي. سچ پچ ته راشدي صاحب جي شخصيت کي پنهنجي جاءِ تي هڪ ”مستقل دور“ جي حيثيت حاصل هئي ۽ پير صاحب جي وفات سان انهيءَ دور جي ڄڻ پڄاڻي ٿي.
پير صاحب کي سير ۽ سفر جو به ڏاڍو شوق هو. پاڪستان کان سواءِ ڪيترن ٻاهرين ملڪن جو پڻ سير ۽ سفر ڪيائين، جن ۾ عراق، شام، لبنان، فلپائين، ايران، برطانيا وغيره شامل آهن.
هيٺ پير صاحب ڪن ڪتابن جو مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو:
(1) هو ڏوٿي هو ڏينهن
هي ڪتاب راشدي صاحب جي يادگيرين جو ڪتاب آهي، جيڪو پاڻ 1960ع ڌاري فلپائين ۾ رهائش دوران لکيو هئائون، جتي پاڻ پنهنجي وڏي ڀاءُ علي محمد راشديءَ وٽ، جيڪو فلپائين ۾ سفير هو، وڃي رهيا هئا. هن ڪتاب بابت راشدي صاحب لکي ٿو.
”هي تاريخ نه آهي، سنڌ جي معاشرتي تاريخ جو هن کي مقدمو سمجهي سگجهي ٿو. هن ۾ گهڻي حد تائين، انهن سڀني ناسورن جو مذڪور ڪيو ويو آهي، جيڪي سنڌ جي تنزل ۽ سنڌين جي شڪست دلي جو سبب بڻيا آهن،جنهن جي نتيجي ۾ جيڪو گهر کان رُسي ٿو، سو سنڌين تي سُستي، ڪاهلي، بيڪاري ۽ نااهليت جا طرحين طرحين طعنا رکي، کين جيئڻ ۽ جيئندان ڏيڻ جومستحق نٿو سمجهي.“
هي سنڌي سوانحي ادب ۾ هڪ بهترين ڪتاب آهي، جنهن جي سٽاءَ، توڙي ترتيب محترم محمد ابراهيم جويي جي رکيل آهي.
(2) ڳالهيون ڳوٺ وٺڻ جون
راشدي صاحب پنهنجي پنجاهه سالن جي ادبي سفر ۾ ٽي سو کن مضمون ۽ مقالا لکيا، جن مان هن ڪتاب ۾ 43مضمون ۽ مقالا ڏنا ويا آهن. 846صفحن جي هن ڪتاب ۾ ڪيترائي نقشا ۽ فوٽو پڻ ڏنا ويا آهن. ڪتاب جو پيش لفظ محترم محمد ابراهيم جويي لکيو آهي. هي ڪتاب 1981ع ۾ ڇپيو.
(3) تذڪره اميرخاني
امير خاني ساداتن ٽن صدين تائين، ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ سنڌ تي ڌاڪ ڄمائي. ميرابو القاسم ”نمڪين“ انهي خاندان جو سنڌ ۾. شروعاتي پايو وجهندڙ هو. انهيءَ خاندان جي حالتن ۽ سندن علمي ۽ ادبي حالتن ۽ خدمتن تي مشتمل هي ڪتاب پير صاحب پندرهن سالن جي وڏي محنت ۽ عرق ريزيءَ کان پوءِ لکيو ۽ ادبي بورڊ طرفان 1961ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب جي لکڻ جو سبب بيان ڪندي پاڻ مهاڳ ۾ لکي ٿو:
”مان سکر، بکر ۽ روهڙيءَ جا ڦٽل مقبرا ۽ مزارون، زبون ٿيل در ۾ ديوارون ۽ ويران ٿيل مسجدون ۽ درگاهون ڏسندو، روهڙيءَ ۾، مهراڻ جي ڪناري سان ”ستين جي ٿان“ واري خوبصورت ۽ بناوٽ جي لحاظ سان غير معمولي حسين عمارت تي پهتو هوس......قبرستان کي ڏسڻ بعد، پنهنجي سنڌي ڀائرن جي ناواقفيت، بي خبريءَ ۽ بي بهريءَ هجڻ تي مطلق افسوس ڪونه ٿيو. ڀلا ڪهڙِي لکيل پڙهيل سنڌيءَ پنهنجي ملڪ ۽ وطن جي آثارن کي اچي ڏٺو آهي........انهن ڏينهن مون فيصلو ڪيو ته انهيءَ قبرستان ۾ جيڪي ستل مڙس آهن، انهن جي حالات جي تلاش ۽ تجسس ڪريان.......“
هي ڪتاب سنڌ جي انهي تاريخي خاندان تي سَند جي حيثيت رکي ٿو.
(4) مڪلي نامھ
هي ڪتاب ”مير علي شير قانع ٺٽويءَ“ جي نثر ۾ لکيل هڪ ننڍي ڪتاب جي ترتيب، تدوين ۽ حاشين تي ٻڌل آهي. اصل ڪتاب 96 صفحن تي مشتمل هو. پاڻ هن ڪتاب کي 888 صفحن تي ڪري لکيائون. انهي ڪتاب ۾ چاليهه صفحا تعارف، 743 صفحا حاشيه ۽ ضميما، 20شجرا ۽ ٻه مڪليءَ جا نقشا ۽ 130تصويرون ڏنائون. هي ڪتاب پير صاحب جي لکيل ڪتابن مان نهايت اهميت وارو آهي ۽ سنڌي ادبي بورڊ پاران ڇپرايو ويو آهي. هن ڪتاب جي اهميت بابت ڪتاب جي تعارف ۾ پير صاحب لکي ٿو:
”.....مڪلي نامو نه فقط سنڌ ۾ پيدا ڪيل فارسي ادب جو هڪ قابل ذڪر شاهڪار آهي، بلڪ مڪلي جي تاريخي خواهه ٺٽي جي تمدن ۽ معاشري متعلق پڻ هڪ مستند دستاويز جي حيثيت رکي ٿو.“
(5) ميرزا غازي بيگ ترخان اور اس کر بزم ادب
هي ڪتاب اردوءَ ۾ سنڌ جي حاڪم ميرزا جاني بيگ جي پُٽ ميرزا غازي بيگ بابت آهي، جنهن اڪبر ۽ جهانگير جي دور ۾ سنڌ کان سواءِ قنڌار تي به حڪمراني ڪئي. هن نه رڳو اميرانه ٺاٺ ۽ عياشي سان زندگي گهاري، پر شعرو شاعريءَ جون محفلون به مچايون. هن ڪتاب ۾ انهن محفلن جو ذڪر آهي، جن جي مرزا غازي بيگ سرپرستي ۽ قدرداني ڪئي. اهڙي طرح هن ڪتاب ۾ ان دور جي سياسي حالتن جو به ذڪر آهي، ته علمي ۽ ادبي فضا تي به ڀرپور روشني وڌي ويئي آهي. مطلب ته انهيءَ دور جي هڪ سياسي ۽ ثقافتي،علمي ۽ ادبي تاريخ آهي.
هن ڪتاب جي تعارف ۾ پير صاحب لکي ٿو:
”مرزا جاني کي نظر کائي ويئي ۽ جوانيءَ ۾ وفات ڪري ويو. جيڪڏهن کيس قدرت اڃا به ڪي ڏينهن ڏي ها ته اسان جي ادبي تاريخ ۾ سندس درٻار اڪبر ۽ جهانگير جهڙن بادشاهن جي جوڙ جي جيڪڏهن نه به شمار ڪئي وڃي ها ته به علم و هنر جي پرورش ۾ ”خان خانان“ جهڙن علم دوست ۽ ادب دوست اميرن کان ته پڪ سان سٺو مقام ماڻي ها“.
(6)تحفتھ الڪرام
هن ڪتاب کي سنڌ جي تاريخ جي سلسلي ۾ بنيادي اهميت حاصل آهي. هن ۾ سنڌ جي تاريخ به بيان ٿيل آهي ته اهم شخصيتن ۽ شهرن جو ذڪر به موجود آهي. انهيءَ ڪري جيڪڏهن ان ڪتاب کي سنڌ جي ”انسائيڪلوپيڊيا“ چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. هن ڪتاب جو سنڌي ترجمو ڇپجي چڪو آهي. پير صاحب هن ڪتاب جي فارسي متن کي نئين سر سنواري سڌاري، ان جو پهريون حصو حاشين سان سينگاري شايع ڪيو.
(7) تاريخ مظهر شاهجهاني
هي ڪتاب يوسف ميرڪ بن ابوالقاسم ’نمڪين‘ بکري جو لکيل آهي. سنڌ جي تاريخ جو هي نادر ۽ ناياب نسخو پهريون ڀيرو پير صاحب جي ڪوشش ۽ محنت سان منظر عام تي آيو. ڪتاب جي مقدمي ۾ پير صاحب لکيو آهي:
”جنهن تاريخ (مظهر شاهجهاني) جو پتو گذريل ٽن سو سالن ۾ ڪنهن به عالم کي پئجي نه سگهيو هو. خود سر هينري ايليٽ جهڙو باوسائل مستشرق به هن جي زيارت کان محروم رهيو، جنهن پنهنجي ”تاريخ هند“ جي تاليف جي سلسلي ۾ ڪتاب هٿ ڪرڻ لاءِ هندستان ۽ يورپ جي ڪنڊ ڪڙڇ جي جاکوڙ ڪئي هئي.“
هن ڪتاب ۾ اهڙو احوال آيل آهي، جيڪو اڳ ڪنهن به تاريخي ڪتاب ۾ نه آيو آهي. هي پهريون ڪتاب آهي، جنهن سنڌ جي حالتن جو تفصيلي احوال ملي ٿو. اهڙو اهم ۽ ملهائتو ڪتاب سنڌ وارن جي اکين کان اوجهل هو .پير صاحب جو اهو وڏو ڪارنامو آهي، جو اهو ناياب ڪتاب هٿ ڪري، مرتب ڪري شايع ڪرايائين.پاڻ هن ڪتاب کي هر طرح سان جامع بنائڻ لاءِ ڪتاب جي ليکڪ جو تعارف، انهن تاريخي شخصيتن جو احوال پڻ بيان ڪيو اٿس، جن جا نالا ”مظهر شاهجهانيءَ“ ۾ آيا آهن.