اِمداد حُسيني
سوانح
امداد حسيني جو پورو نالو سيد امداد علي شاهه آهي. هو 10مارچ 1940ع تي ٽکڙ ضلع حيدرآباد ۾ ڄائو. سندس پيءُ جو نالو سيد فضل محمد شاهه آهي. امداد حسيني جو ڏاڏو سيد اسدالله شاهه ’فدا‘ پنهنجي دور جو وڏو عالم هو ۽ عربي، فارسي ۽ سنڌيءَ ۾ شاعري به ڪندو هو ۽ انگريزن جي دورِ حڪومت ۾ حيدرآباد شهر جو قاضي هو. امداد حسيني جو جنم ڀومي ٽکڙ، سنڌي ادب ۾ هڪ مڪتبھ فڪر جي حيثيت رکي ٿي ۽ ٽکڙ سنڌي ادب کي ڪيترائي نالير! ۽ ڪهنھ مشق شاعر ڏنا آهن.
امداد حسيني پنهنجي ابتدائي تعليم ڳوٺ جي کٿاب ۾ حاصل ڪئي. بعد ۾ هن وڌيڪ تعليم حيدرآباد جي نور محمد هاءِ اسڪول مان حاصل ڪئي. سنڌ يونيورسٽي مان ايم-اي آنرس جي ڊگري حاصل ڪرڻ کان پوءِ امداد مختلف علمي ۽ ادبي ادارن، جهڙوڪ: سنڌي ادبي بورڊ، سنڌالاجي ۽ سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ۾ نوڪري ڪئي. سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ۾ پرائمريءَ کان انٽر تائين جي نصاب مرتب ڪرڻ، ايڊٽ ڪرڻ، سبق ۽ نظمن لکڻ جو ڪم امداد لڳاتار پنجويهن سالن تائين ڪيو. انهي وچ ۾ ٻه ڀيرا 1977ع کان 1979ع ۽ 1991ع کان 1992ع تائين سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري ۽ علمي ۽ ادبي پرچي ”مهراڻ“ جي ايڊيٽريءَ جون ذميداريون نهايت خوش اسلوبيءَ سان ادا ڪيون. امداد حسيني جي ايڊيٽري جي دوران ”مهراڻ“ جي پرچن جو معيار نهايت بلند پائي جو آهي.
ادبي اوسر
امداد حسيني شعر لکڻ جي شروعات ٻارهن سالن جي عمر کان ڪئي. جڏهن هو پنهنجي هڪ دوست تاج ٽکڙائي سان خط و ڪتابت ڪندو هو، جنهن ۾ هڪٻئي کي شعر به لکي موڪليندا هئا. پر امداد کي اها شعر جي سُتي پنهنجي گهر مان ئي ملي. ڇاڪاڻ ته امداد جو ڏاڏو اسدالله شاهه ’فدا‘ پنهنجي دور جو جيد عالم ۽ شاعر هو. هن 1906ع ۾ ”بُهارِ اخلاق“ جي نالي سان هڪ رسالو پڻ جاري ڪيو هو. جنهن جو ايڊيٽر پاڻ ئي هوندو هو. رسالي ۾ ’طرح مصرح‘ پڻ ڏني ويندي هئي ۽ ان ريت ان ۾ طرحي غزل ڇپيا هئا. اهو رسالو سنڌي ادب جي ’سالها سال‘ خدمت ڪندو رهيو. نوجوان سادات غلام مرتضى سنائي (جي-ايم-سيد) کي علم ۽ ادب ۽ سياست جي واٽ جو سونهون ڪندڙ اسدالله شاهه ’فدا‘ هو. سندس عاليشان لئبرري پڻ هئي.
امداد جي ڏاڏي جو ننڍو ڀاءُ سيد حافظ شاهه پڻ نهايت پرسوز ۽ سريلو شاعر ٿي گذريو آهي. هن پنهن ماسات سعيد ٽکڙائي جي صحبت مان به گهڻو پرايو. امداد جي شروعاتي شاعري پنهنجي ڳوٺ جي شيدياڻين ۽ مڱڻهار ڳائڻين ڳائي. ائين امداد جي شاعري جي شروعات ”سريلي شاعري“ (Lyrical Poetry) سان ٿي.
امداد حسيني 1960ع واري عرصي ۾ بيحد خوبصورت، منفرد ۽ جديد رنگ ۾ رچيل نظم ۽ غزل چيا. 1962ع ڌاري امداد جونظم ”التجا“ ’مارئي‘ رسالي ۾ ڇپيو، جنهن جي ايڊيٽر زينت عبدالله چنا‘ هئي. 1963ع ڌاري ’روح رهاڻ‘ ۾ امداد جي شاعري گهڻو ڌيان ڇڪرايو. بقول حميد سنڌي: ”1963ع وارن پرچن (روح رهاڻ جي) ۾ امداد حسيني جا نظم نئين سماجي فڪر کي کنيو بيٺا هئا،“ ان ئي عرصي ۾ امداد ”روح رهاڻ“ ۾ ساٿي ايڊيٽر پڻ ٿي رهيو.
امداد حسيني جي شاعري جو پهريون مجموعو ’امداد آهه رول‘ 1976ع ۾ ڇپيو. ان ڪتاب جي نالي جي حوالي سان امداد هڪ هنڌ لکيو:
”منهنجي هڪ غزل امداد آهي رول، تون موتي ائين نه رول، کڻي رشيد ڀٽي مون کي چوندو هو؛ ”امداد آهي رول“ ۽ پوءِ مون ڪتاب جو نالو به اهوئي رکي ڇڏيو.“
انهيءَ پهرين مجموعي جي حوالي سان سحر امداد ”هوا جي سامهون“ جي مهاڳ ۾ لکي ٿي:
”امداد جوپهريون مجموعو ”امداد آهه رول“ مون ئي ترتيب ڏنو هو. رولاڪيءَ جو فلسفو آڏو رکي. ”رولاڪي“ اِن اسينس آف، تلاش؛جستجو، سرگرداني، ويهي نه ووڙڻ. مون امداد جي ئي هڪ مشهور غزل جي سٽ مان مجموعي لاءِ نالو ”امداد آهي رول“ چونڊيو هو.“
امداد حسيني جو ٻيو شعري مجموعو ”هوا جي سامهون“2000ع ۾ ڇپيو. هن مجموعي ۾ امداد جا نظم، غزل، گيت، آزاد نظم، وايون، ترائيل، ٽيڙو، دوها، بيت وغيره ڇپيل آهن. هن ڪتاب جو طويل مهاڳ، امداد جي گهر واري سحر امداد لکيو آهي، هوءَ لکي ٿي:
”امداد پنهنجي احساسن جي تُز ۽ گهري اظهار لاءِ سُڏڪي مان سڏڪيل ۽ اُلڪي مان اُلڪيل جون صورتون استعمال ٿو ڪري، جيڪي عام مروج ناهن. ائين شاعرپنهنجي احساسن جي سهڻي ۽ سُريلي اظهار لاءِ لفظن کي ڪيئن نه تخليقي سطح تي استعمال ڪري ٿو.۽ پنهنجو هڪ منفرد ڊڪشن ٺاهي ٿو، جيڪو اڳتي هلي هن جي سڃاڻپ ٿو بنجي. ان ريت شاعر ٻوليءَ جي لفظن ۽ معنائن کي وسعت ۽ سونهن عطا ڪري ٿو.“
”شهر“ امداد حسنيءَ جو مشهور ۽ طويل نظم آهي، جيڪو پهرين ”سهڻي“ ۽ پوءِ ڌار ڪتابڙي جي صورت ۾ ڇپيو. اهو نظم اسي واري ڏهاڪي ۾ حيدرآباد جي لساني فسادن جي پس منظر ۾ لکيو ويو، جيڪو انهي ڪربناڪ دور جي صحيح عڪاسي ڪري ٿو، جڏهن اڳوڻي ”آزاد سنڌ“ جي گاڌيءَ جو هنڌ رت ۾ وهنجيل ۽ اصل ڌرتيءَ ڌڻين جي لاءِ اوپرو بنجندو پي ويو؛ ڪيڏو نه ڪرب آهه هنن سٽن ۾:
هي منهنجو شهر آهه يا دشمن جو شهر آ
آهن هي ڪيرلوڪ نقابن جي پوئتان
قرآن ٿن هٿن ۾ ڪڇن ۾ ڇرا اٿن
ڪوسي لهوءَ جي پياس چپن تي کڻيو گهمن
۽ رات ڏينهن ٻُوٿ مٿان ٻٽ هڻيون گهمن
ٻولي به منهنجي ڪانه ٿا ڳالهاءِ هو سگهن
لولي به منهنجي ڪانه ٿا ورناءِ هو سگهن
ماڻو ڪري رسان ته نه پرچاءِ هو سگهن
ڄڀ تي ڄڀيون، اُماڙ اکين ۾ کڻيو رلن
واڇن کي تازو گرم لهو ٿا هڻيو رلن
مارين ٿا ڦرين ٿا ۽ ٽهڪ ڏين ٿا.
نظم جي پڇاڙي انهي ڳالهه جي نشاندهي ٿي ڪري ته حيدرآباد کان سواءِ سنڌ، سنڌي قوم جو وجود اڻپورو آهي ۽ حيدرآباد دل جي حيثيت ٿي والاري:
اي حيدرآباد شهر اي نيرون ڪوٽ شهر
توکان سواءِ آهه چپن ۾ صدا ڪٿي
توکان سواءِ آهه هٿن ۾ دعا ڪٿي
توکان سواءِ شراب ۾ آهن نشا ڪٿي
توکان سواءِ حسن ۾ آهي ادا ڪٿي
توکان سواءِ عشق ۾ آهي وفا ڪٿي
اي حيدرآباد شهر اي نيرون ڪوٽ شهر.
امداد حسينيءَ، شاعريءَ سان گڏوگڏ نثري ادب کي ’سانول‘ جي نالي سان ڪيتريون ڪهاڻيون ڏنيون آهن. ”سو ڳالهه پي ڪيم....“ جي نالي سان امداد حسينيءَ جو ڪالم ڳچ عرصو پڙهندڙ جو ڌيان ڇڪائيندو رهيو. تنهن کان سواءِ هن مضمون ۽ تحقيقي مضمون پڻ لکيا آهن، جن جي ادب ۾ الڳ اهميت آهي. امداد ريڊيو لاءِ ڊراما، گيتن ڀريون ڪهاڻيون، گيت ۽ ٽي وي لاءِ هن ڪيترائي ڊراما ۽ سيريل ”زنجيرون“ جي نالي سان لکيا آهن. ٽن سنڌي فلمن ”ڌرتي لال ڪنوار“، ”حاضر سائين“ ۽ ”سهڻا سائين“ لاءِ گيت پڻ امداد حسينيءَ لکيا آهن.
امداد حسينيءَ مشهور سنڌي رزميھ ”دودو چنيسر“ ۽ مرزاقليچ بيگ جي ناول ”زينت“ جو اردو ترجمو پڻ ڪيو، جيڪي ترتيبوار ’لوڪ ورثه اسلام آباد“ ۽”اڪيڊمي آف ليٽرس“ پاران ڇپرايا ويا. امداد حسينيءَ بابا فريد جي شاعري ۽ مادو لعل حسين جي شاعريءَ جون پڻ سنڌي ترجمو ڪيو.
امداد حسيني ”سنڌ جي ديني ادب جو ڪئٽلاگ“ ۽ ”سنڌي ڪتابن جو ڪئٽلاگ“ پڻ مرتب ڪيا، جيڪي ”انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي“ ڇپرايا.
امداد حسينيءَ ”سهڻي“ ۾ نون شاعرن جو ڀاڱو مرتب ڪرڻ کانسواءِ عبرت مئگزين جو ايڊيٽر ۽ ”ڪونج“ جي هڪ پرچي جو ”ساٿي ايڊيٽر“ پڻ رهيو.
مٿين ڇپيل ڪتابن کان سواءِ امداد حسيني جي اَڻ ڇپيل ڪتابن ۾ ڪهاڻين، مقالن، ڊرامن جا مجموعا ۽ شاعريءَ جا ٽي مجموعا ڇپائيءَ لاءِ تيار آهن.
امداد حسينيءَ کي آگسٽ 2002ع ۾ صدارتي تمغو براءِ ”حسين ڪارڪردگي“ پڻ ڏنو ويو.