مخدوم طالب المولى
مخدوم محمد زمان، پنهنجي والد مخدوم غلام محمد جي وفات کان پوءِ درگاهه مخدوم نوح سرور رحمتھ الله عليھ جا سترهون سجاده نشين ٿيو.
مخدوم صاحب شروعاتي تعليم درگاهه جي مجاور آخوند حافظ ولي محمد وٽ قرآن پاڪ جي پڙهڻ سان شروع ڪئي، تنهن کان پوءِ حاجي عبدالغفور وڪيلاڻي ۽ آخوند عبدالرحمان انجم هالائي وٽ سنڌي تعليم مڪمل ڪئي. فارسيءَ جي شروعاتي تعليم مرحوم غلام حيدر صديقي ۽ بعد ۾ مولوي عبدالحئي ڦلپوٽي ۽ مولوي محمد عالم وٽ حاصل ڪئي.
مخدوم محمد زمان، مولانا عبيدالله سنڌي جو به شاگرد هو. جيڪو سندس والد مخدوم غلام محمد ۽ مخدوم غلام حيدر جو پڻ استاد هو. مولانا سنڌي اڪثر هالا ۾ ايندو هو.
مخدوم محمد زمان کي شاعري ۽ راڳ جوننڍي هوندي کان ئي شوق هو. سندس پهرين تخلص ’بيوس‘ ۽ پوءِ ’فدائي‘ هو. بعد ۾ ’زمان شاهه‘ ۽ ’طالب‘ اختيار ڪيائين. نيٺ ’طالب المولى‘ اختيار ڪيائين، جنهن جوسبب بيان ڪندي پاڻ هڪ انٽرويو ۾ فرمايواٿن:
”ان زماني ۾ مون ڪي تخلص اختيار ڪيا. جهڙوڪ: طالب، هڪ ڏينهن جمعي جي نماز پڙهي رهيو هئس ته اسان جي درگاهه جي خطيب حاجي قابل انصاري، جيڪو جمعي يا عيد جو خطبو پڙهندو هو ۽ اُن ۾ ’طالب المولى مذڪر‘ جو لفظ چوندو هو. سندس خطبو ٻڌي منهنجي ذهن ۾ اها ڳالهه آئي ته ’طالب المولى‘ تخلص اختيار ڪريان، تنهن کان پوءِ اهو تخلص اختيار ڪيم.“
پاڻ 1946ع ۾ هالا ۾ انجمن علم و ادب جو بنياد وڌائون ۽ ادبي ڪمن سان دلچسپي هئڻ جي ڪري هالا ۽ ’الزمان پرنٽنگ پريس‘ به قائم ڪيائون. جتان هفتيوار اخبارون ”پاسبان“ ۽ ”الزمان“ نڪرنديون هيون.سال 1950ع ۾ ماهوار ’فردوس‘ جاري ڪيائون ۽ 1952ع ۾ ماستر جمع خان غريب ’سيتا‘ شهر مان ماهوار رسالو ’طالب المولى‘، سندس ئي سرپرستيءَ ۾ ڪڍيو. اڳتي هلي حيدرآباد مان ’شاعر‘ رسالو سندس ئي سرپرستي هيٺ نڪتو.
1952ع ۾ مخدوم محمد زمان ’طالب المولى‘ ’جمعيت الشعراءُ سنڌ‘ جو سرپرست چونڊيو ويو، جنهن ۾ پاڻ بي مثال خدمتون سرانجام ڏنائون. مخدوم صاحب تعليم جي سرپرستي جي ڏس ۾ ’سروري اسلاميھ ڪاليج، هالا‘ جي ايجوڪيشن بورڊ جي پريزيڊنٽ طور به قابل تحسين خذمتون سرانجام ڏنائون. پاڻ 1954ع ۾ روح ادب سنڌ اداري جو بنياد رکيائون، جنهن پاران ماهوار رسالو ’روح ادب‘ جي نالي سان حيدرآباد ۾ شايع ٿيندو هو.
سندس علمي ۽ ادبي ذوق ۽ خدمتن کي نظر ۾ رکندي سندس ئي هڪ معتقد پير علي محمد ريلائي نومبر 1955ع ۾ ’بزم طالب الموليٰ‘ جو بنياد رکيو، جنهن جو پڻ مخدوم صاحب ئي سرپرست هو.
مخدوم طالب المولى پهريون ڀيرو 1961ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمن ٿيو. البت پاڻ بورڊ جا ميمبر 1955ع کان هئا. سندس چيئرمينيءَ واري انهيءَ دور ۾ بورڊ جون خدمتون وسارڻ جهڙيون نه آهن.
مخدوم طالب المولى علمي و ادبي سرگرمين کان سواءِ سياسي ميدان ۾ به سرگرم رهيا ۽ ٽي ڀيرا قومي اسيمبليءَ جا ميمبر پڻ رهيا. شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جڏهن پاڪستان پيپلزپارٽيءَ جو بنياد رکيو ته پاڻ پارٽيءَ جي باني ميمبرن ۾ هئا ۽ پارٽيءَ جو پهريون ڪنوينشن هالا ۾ سندن ئي ميزباني هيٺ ٿيو ۽ کيس پارٽيءَ جو سينيئر وائيس چيئرمين چونڊيو ويو .جنهن عهدي تي پاڻ تاحيات رهيا.
مخدوم طالب المولى جو ون يونٽ ٽوڙائڻ ۾ به اهم ڪردار رهيو، جنهن جو ذڪر ڪندي رسول بخش پليجو پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو:
”منهنجي اکين اڳيان پنجويهه سال اڳ جو سندن اهو ڪردار ياد ايندو آهي. ان وقت حاڪم طبقي ۽ ان جي سياست سان واڳيل هڪڙو ماڻهو (طالب المولى) سنڌ پاران وڙهندڙ اديبن جي فقراءُ لڏي جو، خالص علمي ۽ ادبي مورچي تي پاسو جهليو بيٺو رهيو ۽ ڪڏهن به سنڌ لاءِ جاکوڙيندڙ ترقي پسند، وطن دوست اديبن جو ساٿ ڇڏي، کانئن منهن نه موڙيائين.“
مخدوم ’طالب المولى‘ کي سندن علمي ۽ ادبي خدمتن عيوض حڪومت پاڪستان پاران 1965ع ۾ ”تمغھ پاڪستان“ ۽ 1992ع ۾ ”تمغھ امتياز“پڻ ڏنو ويو.
مخدوم طالب المولى11جنوري 1993تي وفات ڪئي.
مخدوم طالب المولى جا ڪيترائي ڪتاب ڇپيل آهن، جن جو تعداد ٻاويهه کن ٿيندو جن ۾ طبع زاد، ترتيب ۽ ترجمو پڻ شامل آهن، جن جو مختصر تعارف هن ريت آهي.
(1) بهار طالب: هي سندس شاعريءَ جو پهريون مجموعو آهي، جيڪو 1946ع ۾ هالا مان شايع ٿيو.
(2) رباعيات طالب: هي رُباعين جومجموعو اٿس، جيڪو پهريون ڀيرو 1946ع ۾ ۽ ٻيو ڀيرو 1990ع ۾ شايع ٿيو.
(3) اسلامي تصوف: هي ڪتاب تصوف جي حوالي سان ترتيب ڏنل مضمونن جومجموعو آهي، جيڪو 1951ع ۾ شايع ٿيو.
(4) شيطان: هي ڪتاب 1951ع ۾ ڇپيو.
(5) خودشناسي: سندس هي ترجمو ڪيل ڪتاب 1952ع ۾ شايع ٿيو.
(6)امام غزاليءَ جا خط: امام غزاليءَ جي خطن جو ترجمو ڪيل هي مجموعو 1953ع ۾ ڇپيو.
(7)ياد رفتگان:سنڌ جي چونڊ مرحوم شاعرن جي مختصر زندگيءَ جو احوال، فوٽو ۽ ڪلام سميت ”الزمان پريس هالا“ طرفان 1953ع ۾ شايع ٿيو ۽ ٻيو ڀيرو نئين سر واڌاري سان سنڌي ادبي بورڊ طرفان 1994ع ۾ شايع ٿيو.
(8) مثنوي عقل و عشق: هي ڪتاب طويل مثنويءَ تي مشتمل آهي، جنهن جي آخر ۾ مثنويءَ ۾ ڪم آيل قرآن شريف جي آيتن جو ترجمو ۽ ڏکين لفظن جي معنى پڻ ڏني ويئي آهي. هي ڪتاب پهريون ڀيرو ”اداره روح ادب“ سنڌ طرفان 1955ع ۾ ٻيو ڀيرو 1983ع ۾ ”بزم طالب المولى“ هالا شاخ طرفان شايع ڪيو ويو.
(9) ڪچڪول: شاعريءَ جو چوٿون مجموعو، جيڪو 1955ع ۾ شايع ٿيو.
(10) ڪافي: هي ڪتاب، سنڌي شاعريءَ جي قديم صنف ”ڪافي“ تي تحقيقي ڪتاب آهي، جيڪو پهريون ڀيرو 1958ع ۾ ۽ ٻيو ڀيرو 1962ع ۾ شايع ٿيو.
(11) شانِ سروري: شاعريءَ جو پنجون مجموعو، 1962ع ۾ پڌرو ٿيو.
(12) بي پير اکيون: شاعريءَ جو ڇهون مجموعو، جيڪو سڄو سندس هٿ اکرن ۾ ڪتابت ڪري ڇپيو ويو آهي. آخر ۾ ڏکين لفظن جي معنائون پڻ ڏنيون ويون آهن.
(13)ڇپر ۾ ڇڙيون: شاعريءَ جو هي مجموعو پهريون ڀيرو 1971ع ۾ ۽ ٻيو ڀيرو 1990ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ٿيو. ڪتاب جي آخر ۾ ڏکين لفظن ۾ ڦرهي ڏني ويئي آهي.
(14) مضامين طالب المولى: علمي ۽ ادبي مضمونن جو مجموعو.
(15) ديوان طالب المولى: هي ڪتاب 1982ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ مخدوم صاحب سنڌي ٻوليءَ جي روايتي 52 اکرن بدران 58 اکرن جي ترتيب سان رديف رکيا آهن، جن ۾ پاڻ، لهه، مهه، تنوين، ۾ غنھ، نهه، ڻهه، جا ڇهه اکر وڌايا آهن، جن جي واڌاري بابت مخدوم صاحب ”ديوان“ جي مهاڳ ۾ تفصيل سان دليل ڏنا آهن.
(16) مصريءَ جون تڙون: مخدوم صاحب جي ملفوظات تي مشتمل هي ڪتاب 1990ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب جو انگريزي ترجمو (Pieces of Sugar Candy) جي نالي سان ڊاڪٽر حبيب الله صديقي ڪيو، جيڪو 1997ع ۾ شايع ٿيو.
(17) سندا وسين سنڌڙي: بيتن جو هي مجموعو ”طالب المولى اڪيڊمي“ هالا طرفان 1990ع ۾ شايع ٿيو.
(18) چهنڊڙيون: مخدوم صاحب جي قطعن جو هي مجموعو 1992ع ۾ ”طالب المولى اڪيڊمي هالا“ پاران ڇپيو.
(19) منهنجو ننڍپڻ: مخدوم صاحب جي ننڍپڻ جي يادگيرين تي ٻڌل هي ڪتاب 1993ع ۾ شايع ٿيو.
(20) بهار ستان: رباعين جو هي مجموعو، 1994ع ۾ ”طالب المولى اڪيڊمي“ پاران شايع ٿيو.
(21) لُغات سنڌي مُخففات: مخدوم صاحب هي ڪتاب پنهنجي دوست ۽ مريد مرحوم احمد خان ”آصف“ مصراڻي جي مدد سان لکيو 1991ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ پاران شايع ڪيو ويو. هن ڪتاب بابت ناشر پاران ۾ لکيو ويو آهي:
”لغات سنڌي مخففات“ پنهنجي موضوع ۽ مواد جي اعتبار کان قواعد، صوتيات ۽ زبانداني جي ماهرن لاءِ وڏي وٿ آهي. فاضل مصنف جي علمي بصيرت، گيرائي ۽ مطالعي جي گهرائي لاءِ سندس هي ڪاوش منفرد، بي مثل ۽ بي بها آهي. هن مواد ڇپجڻ سان سنڌي زبان تي تحقيقات جو رُخ بدلبو ۽ هڪ نئين باب جو خاطر خواهه اضافو ٿيندو، جڏهن به سنڌي ۾ صوتيات تي لکبو ته هي ڪتاب ان جي رهبري ڪندو ۽ هن جي تذڪري کان سواءِ اها تحقيقات تشنھ سمجهي ويندي.“