جمال ابڙو
سوانح
جمال ابڙي جو جنم 10اپريل 1925ع تي ڳوٺ سانگي، تعلقي ميهڙ ، ضلع دادو ۾ ٿيو. سندس والد جو نالو علي خان ابڙو هو. جيڪو هڪ مشهور اديب ۽ تعليمي ماهر هو ۽ هن جون تعليمي ميدان ۾ وڏيون خدمتون هيون. سندس ڪيترائي ڪتاب پڻ ڇپيل آهن ۽ سندس قرآن شريف جو بامحاوره ترجمو ”تفسير المنير“، سنڌي ۾ گهڻو وڪامجندڙ ۽ پڙهجندڙ آهي.
جمال ابڙي پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪئي. پوءِ ميونسپل پرائمري اسڪول لاڙڪاڻي ۾ به پڙهيو، ڇاڪاڻ ته سندس والد صاحب علي خان ابڙو 1930ع ڌاري ميهڙ مان لڏي اچي لاڙڪاڻي ۾ رهڻ شروع ڪيو. جمال ابڙي 1941ع ۾ مئٽرڪ بمبئي يونيورسٽي، ڪاليجي تعليم ڊي-جي نيشنل ڪاليج حيدرآباد مان، 42-1941ع، بهاوالدين ڪاليج جهوناڳڙهه، 43-1942ع ۾ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچي مان حاصل ڪئي. جڏهن ته ايل ايل بي 1948ع ۾ ايس-ايم-لا ڪاليج، ڪراچي مان ڪئي.
جمال ابڙي پهرين 1948ع ۾ پنهنجي وڏي ڀاءُ شمس الدين سان گڏجي وڪالت شروع ڪئي. اهڙي طرح 1949ع کان 1951ع تائين پوليس پراسيڪيوٽر شهداد ڪوٽ به رهيو. 1952ع ۾ پبلڪ سروس ڪميشن جي ذريعي جج چونڊيو. پهرين کپري، (سانگهڙ) کان نوڪري شروع ڪيائين. پوءِ ترقي جا ڏاڪا طئي ڪندو سيشن جج جي عهدي تي پهتو. 1956ع کان 1958ع تائين شڪارپور ۾ مئجسٽريٽ، 1961ع تائين بحيثيت جج خيرپور ميرس ۽ 1965ع تائين سجاول ۾ جج جي حيثيت سان ڪم ڪيائين. 1972ع کان وٺي 1978ع تائين سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري رهيو. تنهن کان پوءِ 1978ع کان وٺي 1980ع تائين ليبر ڪورٽ جو جج، 81-1980ع وارو عرصو ميمبر فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن اسلام آباد، 82-1981ع رجسٽرار سنڌ هاءِ ڪورٽ، 84-1982ع ليبر ڪورٽ جو جج، وري 85-1984ع سيڪريٽري سنڌ هاءِ ڪورٽ، وري 85-1984ع سيڪريٽري سنڌ اسيمبلي ۽ 86-1985ع چيئرمين انڪوائري ۽ ائنٽي ڪرپشن حڪومت سنڌ جهڙن اهم قانوني عهدن تي رهيو. 10اپريل 1986ع تي 34سال لڳاتار نوڪري ڪرڻ کان رٽائرڊمينٽ حاصل ڪيائين. پاڻ پنهنجي نوڪريءَ واري دور جو ۽ واسطو پوندڙ ماڻهن نهايت دلچسپ احوال پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ بيان ڪيو اٿس.
ادبي سفر
جمال ابڙي جو ادبي سفر، سنڌي ڪهاڻي جو سفر آهي. سندس لکڻ جي شروعات هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي کان ڪهاڻي لکڻ سان ٿي. سندس پهرين ڪهاڻي ”هو حُر هيو“ آهي، جيڪا 1949ع ۾ هفتيوار ”طوفان“ حيدرآباد ۾ شايع ٿي. پان مختلف وقتن ۽ حالتن جي اثر هيٺ وقت بوقت ڪهاڻيون لکندو رهيو. سندس ڪهاڻين ۾ ”پشو پاشا“، جيڪا اياز قادري جي ڪهاڻي ”بلودادا“ کان متاثر ٿي لکيائين. انهيءَ سلسلي ۾ مهراڻ (1/1956) ۾ لکيل پنهنجي خط ۾ انهيءَ افساني بابت وضاحت ڪندي جمال ابڙو لکي ٿو:
”مون ’پشو‘، ’بلودادا‘ ۽ ’شيدو ڌاڙيل‘ کان متاثر ٿي لکيو. منهنجو پشو نه ڌاڙيل آهي، نه داداگير، پر هڪ سنڌو سنئون انسان آهي. آهن ته اهي ٽيئي هڪڙي ئي ماحول جي پيدائش، پر صرف ان ڪري اسان جي ساڻن همدردي ٿئي ڇا؟ ائين ته وڏيرو ۽ سيٺ به انهيءَ ماحول جي پيدائش آهن، پر انهن کي ولين ڪري ڇو ٿو پيش ڪيو وڃي؟ پوءِ ته اسان جي همدردي وڏيري ۽ سيٺ سان به هئڻ گهرجي. اسين ته مُنجهي ٿا پئون! ڇاڪاڻ ته هڪ انسان مسڪين آهي، تنهن ڪري ۽ صرف تنهن ڪري هو رحم جي لائق آهي ڇا؟ دل اها ڳالهه نٿي مـڃي.“
تنهن کان پوءِ جمال ابڙي ٻيا به افسانا لکيا. جهڙوڪ: ”پيراڻي“، ”شاهه جو ڦر“، ”منهن ڪارو“،” خميسي جو ڪوٽ“، ”ماءُ جي جهولي“وغيره شامل آهن.
جمال ابڙِي جي هڪ ٻي افساني ”شاهه جي ڦر“ جي باري م سنڌي ٻوليءَ جي سدابهار ليکڪ شيخ حفيظ پنهنجي تبصري (مهراڻ 1/1956)۾ لکيو:
”منهنجي خيال ۾ ’مهراڻ‘ ۾ هن وقت تائين جيڪي به افسانا ڇپيا آهن، تن ۾ ”شاهه جو ڦر“ سڀ کان سٺو آهي. ايئن کڻي چوان ته گذريل ٻن چئن سالن ۾ ، سنڌ اندر ،سنڌي زبان ۾ جيڪي افسانا لکيا ويا آهن، تن ۾ هي بهترين آهي.“
جمال ابڙي جي افساني ”پشو پاشا“ جي باري ۾ رسول بخش پليجي ”مهراڻ“ ۾ پنهنجي راءِ ڏيندي لکيو:
”افساني جي عبارت ۽ ٻولي نهايت حسين ۽ لطف ڀري آهي ۽ واقعات نگاري بيحد چڀندڙ آهي. مجموعي طور افسانو هڪ دلبري واري ڪوشش آهي، جا ناڪام ثابت ٿيڻ جي باوجود يقيناً نين ۽ اڳي کان وڌيڪ ڪاميابين جو پيش خيمو ثابت ٿيندي.“
جمال ابڙي جا اهي افسانا سنڌي ادب ۾ اهم جاءِ والارين ٿا. جمال ابڙي ڪل 17افسانا لکيا، پر اهي سڀئي افسانا، سنڌي ادب جو اهم ۽ قيمتي سرمايو ليکيا وڃن ٿا.
سندس انهن مختصر افسانن جو مجموعو ”پشو پاشا“ جي نالي سان پهريون ڀيرو 1959ع ۾ ٻيو ڀيرو ”بدمعاش“ جي نالي سان 1972ع ۾، ٽيون ڀيرو ڪراچي يونيورسٽي پاران ۽ چوٿون ڀيرو سندس سڀني ڪهاڻين ۽ مضمونن کي گڏي سنڌ ثقافت کاتي پاران ”جمال ابڙو: ڪهاڻيون، مضمون ۽ شخصيت“ جي نالي سان 1992ع ۾ ڇپايو ويو. جمال ابڙي جي ڪهاڻين جي مجموعي ”پشو پاشا“ جو پنجابيءَ ۾ به ترجمو ٿي چڪو آهي، جيڪو ”پنجابي ادبي بورڊ، لاهور“ پاران ڇپرايو ويو. انهيءَ جو پنجابيءَ ۾ ترجمو ’محسن عباسيءَ‘ ڪيو.
”پشو پاشا “ جي پهرينءَ ڇاپي جي مهاڳ ۾ اُستاد محمد ابراهيم جويو، جمال ابڙي جي افسانن جو جائزو وٺندو لکي ٿو:
”جمال جي افسانن ۾ بهرحال زندگي جي مسئلن جي ڇيڙي نبيري جو هڪ عجيب مهر ڀريو اندازموجود ڏسجي ٿو ۽ هڪ ڪامياب افسانه نگار لاءِ هيءَ هڪڙي ڳالهه لک جي برابر آهي ته هن جي دل ۾ زندگيءَ لاءِ محبت ۽ احترام جا جذبا موجود هجن ۽ کيس زندگيءَ ۾ ڀرپور اعتقاد هجي.“
جمال ابڙِي کي مختلف شعبن ۾ پڻ سڃاتو وڃي ٿو. پاڻ سنڌي ادبي سنگت جي باني ميمبرن مان آهي. 17 آڪٽوبر 1956ع ۾ جڏهن سنڌ مدرسي ڪراچي ۾ سنڌي ادبي سنگت جو ڪنوينشن سڏايو ويو ته پاڻ انهيءَ ۾ به شريڪ هو ۽ لاڙڪاڻي ۾ سنگت جي شاخ تاج محمد ابڙي سان گڏجي قائم ڪئي. سنڌي ادبي سنگت کان اڳ، ترقي پسند اديبن جون گڏجاڻيون، جيڪي ليسلي ولسن هاسٽل (جناح ڪورٽس) ۾ ٿينديون رهيون، جمال ابڙو تن ۾ به شريڪ ٿيندو هو. پاڻ ”سچل اڪيڊمي خيرپور“ جي باني ميمبرن مان ۽ 1959ع ۾ انهي جو باني صدر پڻ رهيو. جڏهن شيخ اياز سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر هو ته هن کيس يونيورسٽي سنڊيڪيٽ جو ميمبر پڻ نامزد ڪيو. 1974ع ۾ ايفروايشين رائيٽرس ڪانفرنس الماٽا (اڳوڻي سوويت يونين ۾ ) ٿي، انهي ۾ فيض احمد فيض، سجاد ظهير، اُتم ۽ ٻيا شامل هئا. انهيءَ ڪانفرنس دوران سجاد ظهير وفات ڪئي ۽ فيض احمد فيض جيڪو وفد جو اڳواڻ هو، سو لاش سان گڏ دهلي ويو. ان جي غير موجودگيءَ ۾ جمال ابڙِي پاڪستاني وفد جي اڳواڻي ڪئي.
جمال ابڙو ذهني طرح خاڪسار ۽ هاري تحريڪ سان ويجهو رهيو. مختلف موقعن تي انهن تنظيمن لاءِ ڪم پڻ ڪيائين. تنهن کان سواءِ، مختلف وقتن تي ”سنڌي ادبي بورڊ“ ۽ ”سنڌ الاجيءَ“ جي بورڊ آف گورنرس جو ميمبر پڻ رهيو. سندس ادبي خدمتن جي سلسلي ۾ کيس 1994ع ۾ حڪومت پاران، صدر پاڪستان ”پرائڊ آف پرفارمنس“ ايوارڊ پڻ ڏنو.
جمال ابڙي پنهنجي زندگي ڀر جي مشاهدي ۽ مطالعي جو نچوڙ پنهنجي آتم ڪهاڻي جي پنجن ڀاڱن ۾ بيان ڪيو آهي، جن جا نالا آهن: (1)ڏسي ڏوهه اکين سين، (2)اونهي ڳالهه اسرار جي، (3)ٿوهر ۾ ڳاڙها گل، (4) ايندو نه وري هي وڻجارو، (5)مرپيا مينهن وسن.
سراج جي لفظن ۾:
”جمال، سنڌي ادب جي انهن سُتونن مان آهي، جيڪي نه رڳو ادب جي ڀرجهلي ۽ ٽيڪ جو ڪم ڏين ٿا، پر ادب جي عمارتن کي بازنطيني حسن به بخشيندا آهن. اڄ جي مختصر ڪهاڻي جي ارتقا جمال کان سواءِ جيڪڏهن سمجهڻ ناممڪن نه ته محال ضرور آهي.“
جمال ابڙي 30جون 2004ع تي وفات ڪئي. کيس ڪراچي ۾ دفنايو ويو.