ڊاڪٽر غلام علي الانا
سوانح
غلام علي ولد الهه ڏنو الانا خواجا، 15مارچ1930ع تي ڳوٺ تڙ خواجا، تعلقي جاتي، ضلع ٺٽي جي هڪ نهايت غريب گهراڻي ۾ جنم ورتو. ابتدائي تعليم تڙ خواجا ۾، ثانوي تعليم ميرپور بٺوري ۽ ٽنڊي محمد خان ۾ حاصل ڪيائين. ميٽرڪ اين جي وي هاءِ اسڪول ڪراچيءَ مان1949ع ۾ فرسٽ ڊويزن ۾ پاس ڪئي. ميرپور بٺوري ۽ ٽنڊي محمد خان ۾ کيس سيٺ محب علي خواجا پڙهايو، جيڪو نه رڳو شاعر هو، پر راڳ سان به گهڻي دلچسپي هوندي هيس. غلام محمد الانا جي زندگيءَ تي سيٺ محب علي خواجا جو وڏو اثر رهيو آهي. بي اي گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد مان، ايم اي آنرس سنڌي، سنڌ يونيورسٽي مان پاس ڪيائين. هي پهرين ٽريننگ ڪاليج فارمين حيدرآباد ۾ اُستاد مقرر ٿيو ۽ پوءِ سٽي ڪاليج حيدرآباد ۾ سنڌي جو ليڪچرار مقرر ٿيو. 27جنوري 1958ع کان استاد جي حيثيت سان سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ملازمت اختيار ڪيائين. 1962ع ۾ آغا خان اسڪالرشپ تي اعلى تعليم وٺڻ جي لاءِ ولايت روانو ٿيو. جتان لنڊن يونيورسٽيءَ جي معروف اداري ”اسڪول آف اورينٽيئل اينڊ آفريڪن اسٽڊيز“ مان ايم اي (لسانيات) جي ڊگري 1963ع ۾ وٺي واپس وريو، جنهن کانپوءِ هن 1971ع ۾ علامھ غلام مصطفى قاسمي جي رهبريءَ هيٺ سنڌ يونيورسٽيءَ مان پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪئي. کيس اهو اعزاز پڻ حاصل آهي ته سنڌ يونيورسٽي مان سڀ کان پهرين پي ايڇ ڊي جي ڊگري هن حاصل ڪئي. سندس مقالي جو عنوان ”لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“ هو. ڊاڪٽر غلام علي الانا 1963ع ۾ سنڌالاجي جو اسسٽنٽ ڊائريڪٽر مقرر ٿيو. اهو ادارو سنڌ يونيورسٽيءَ جي ماتحت جنوري 1963ع ۾ قائم ٿيو، جنهن جو مقصد سنڌ جي لوڪ ورثي ۽ تاريخ کي مختلف صورتن ۾ محفوظ ڪرڻ ۽ سنڌي ٻوليءَ کي ترقي وٺرائڻ هو. پهرين اهو ”سنڌ اڪيڊمي“ جي نالي سان قائم ڪيو ويو ۽ 1964ع ۾ انهي جو نالو بدلائي ”انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي“ رکيو ويو . جتي هو آگسٽ 1983ع تائين رهيو. الانا صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي ۾ 1977ع ۾ پروفيسر جي عهدي تي پهتو، پر سنڌالاجي جي عهدي جي اضافي چارج وٽس ئي رهي. سنڌالاجي کي عروج تي رسائڻ ۾ الانا صاحب جون خدمتون وسارڻ جوڳيون ناهن.
ڊاڪٽر غلام علي الانا 9آگسٽ 1983ع کان 18اپريل 1989ع تائين ”علاما اقبال اوپن يونيورسٽي اسلام آباد“ جو وائيس چانسلر ٿي رهيو. 1990ع ۾رٽائرڊ ڪيائين، جنهن کانپوءِ 1993ع ۾ کيس سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر مقرر ڪيو ويو، جنهن عهدي تي هو 28جولاءِ 1995ع تائين رهيو. بعد ۾ 1998ع ۾ هن کي ”سنڌي لئنگئيج اٿارٽي“ جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو، جتي هي آگسٽ 2001ع تائين رهيو.
”سنڌي لئنگئيج اٿارٽي“ جو چيئرمين رهڻ جي دوران هن وڏي محنت سان سنڌي ٻولي جي واڌاري لاءِ ڪيترائي اهم عملي قدم کنيا. جهڙوڪ هڪ جلدي سنڌي لغت جي اشاعت، انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا جي تياري، مختلف موضوعن تي وقت بوقت سيمينار ڪرائڻ، روينيو ۽ آهي ۽ سنڌي ۾ لکيل پنهنجي نوعيت جو پهريون ڪتاب آهن سندس ٻيو اهم ڪتاب ”سنڌي ٻولي جي لساني جاگرافي“ (1979ع) آهي، جيڪو گهڻو پسند پيو ۽ ٻولي بابت بنيادي ڪتابن ۾ ڳڻيو وڃي ٿو. سندس ٽيون اهم ڪتاب ”سنڌي ٻولي جو اڀياس“، سنڌالاجي پاران 1987ع ۾ ڇپيو، جنهن کي پڙهڻ کانپوءِ سندس ماهرانه صلاحيتن کي داد ڏيڻ کانسواءِ نٿو رهي سگهجي.
سندس ڪجهه ٻين اهم ڪتابن جو تعارف هن ريت آهي.
سنڌي نثر جي تاريخ
هي ڪتاب پهريون ڀيرو 1966ع ۾ ڇپيو. هيستائين انهي ڪتاب جا ڪيترائي ڇاپا ڇپجي چڪا آهن. هن ڪتاب ۾ 28 نثر نويسن جو تعارف ڪرايو ويو آهي. ڪتاب جي مهاڳ ۾ الانا لکي ٿو:
”هن ڪتاب جي اهميت پڙهندڙ پاڻ محسوس ڪري سگهن ٿا. هيءَ پهريون ئي ڪتاب آهي، جنهن ۾ سنڌ جي قابل ۽مشهور نثر نويسن جي زندگي جي احوال سان گڏسندن ادبي خدمتن کي گڏ ڪري انهن تي روشني وڌي ويئي آهي. شروع ۾ جامع مقدمو ڏنو ويو آهي جو پنهنجي سر نثر واري حصي ۾ هڪ قيمتي اضافو آهي، ڇاڪاڻ ته هن مقدمي ۾ نه صرف نثر جي ابتدا ۽ ارتقا تي روشني وڌي ويئي آهي. پر زماني ۽ ماحول توڙي سياسي ۽ سماجي اثرن جي ڪري سنڌي نثر ۾ جيڪي اهم ۽ مکيھ تبديليون آيون آهن، تن جو وضاحتي بيان ۽ تبصرو به ڪيو ويو آهي.“
لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ
هي ڪتاب الانا صاحب جي پي ايڇ ڊي جي ٿيسز آهي، جيڪا پاڻ غلام مصطفى قاسمي جي نگراني هيٺ 1971ع ۾ مڪمل ڪيائين ۽ 1976ع ۾ سنڌ الاجي پاران ڪتابي صورت ۾ ڇپي. ”پيش لفظ“ ۾ ٿيسز بابت خيالن جو اظهار ڪندي الانا صاحب لکي ٿو:
”هيءُ ٿيسز گهڻي محنت ۽ مطالعي جو ڦل آهي. هن ٿيسز ۾ ڪتابي مواد گهٽ ۽ اصلوڪو ۽ اڇوتو مواد گهڻو آهي. جو لاڙ جي ڌار دفتري ٻوليءَ جون لغتون ۽ ڪتاب تيار ڪرائڻ، سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن کان اها ڳالهه قبول ڪرائڻ ته آئنده ڪميشن جو امتحان ڏيندڙ غير سنڌي اميدوارن لاءِ اهولازمي هوندو ته هو سنڌي ءَ جو خاص امتحان پاس هجن، جنهن جي ڪورس ٺاهڻ ۽ڪلاس هلائڻ جو ڪم ”سنڌي لئنگئيج اٿارٽي“ جي بلي هوندو.
ادبي اوسر
غلام علي الانا جي ادبي زندگيءَ جي شروعات افساني لکڻ سان ٿي. ان وقت هي اين جي وي هاءِ اسڪول ڪراچي ۾ پڙهندو هو. شروع شروع ۾ ٿوري شاعري به ڪيائين ۽ ”ناشاد“ تخلص ڪم آڻيندو هو. الانا جا اهي افسانا ۽ شاعري مختلف رسالن ۾ ڇپيا هئا. الانا جي انهن افسانن جو مجموعو ”چور“ جي نالي سان 1954ع ۾ ڪتابي صورت ۾ ڇپيو. افسانن کانسواءِ هڪ ناول ”لاش“ به لکيائين. جيڪو 1952ع ۾ ڇپيو، پر اڳتي هلي محسوس ڪيائين ته سندس طبيعت ”ساڀيا ادب“ يعني تاريخ طرف وڌيڪ آهي، پوءِ جڏهن هو مولانا غلام محمد گرامي جي صحبت ۾ آيو ته سندس انهيءَ لاڙي جي حوصلي افزائي ٿي. انهي جوذڪر ڪندي الانا هڪ انٽرويو ۾ چيو: ”ٻن ماڻهن منهنجي ادبي زندگيءَ تي وڏو اثر ڪيو، انهن ۾ هڪڙو هو مولانا غلام محمد گرامي، ٻيو هو مرحوم سلطان علي فدائي، انهن ٻنهي بزرگن جي اثر جي ڪري ”ڪرئيٽو لٽريچر“ يا تخليقي ادب ڇڏي يعني افساني ۽ ناول کي ڇڏي طبيعت جو سارو رجحان تاريخ ۽ ثقافت طرف وڌي ويو. انهيءَ ڪري مون افسانا لکڻ ڇڏي ڏنا ۽ تاريخي مضمونن ۽ سنڌ جي آرڪيالاجي ۽ سنڌ جي تهذيب۽ تمدن طرف منهنجو رجحان هليو ويو. انهيءَ ۾ وڏي ۾ وڏو هٿ مولانا گرامي جو آهي جيڪو مون کي انهيءَ پاسي گهلي ويو. “
الانا صاحب لسانيات جي ماهر جي حيثيت سان سڄي ملڪ ۾ مڃيل حيثيت رکي ٿو ۽ انهيءَ موضوع تي تمام گهڻو تحقيقي ڪم، مضمونن، مقالا ۽ ڪتاب لکيا اٿس، انهي ڏس ۽ سندس لکيل ڪتاب ”سنڌي صوتيات“ لسانيات جي شاگردن لاءِ بنيادي اهميت وارو ڪتاب ڌار ماڳن ۽ مڪانن تان هٿ ڪيو ويو آهي. لاڙ جي ثقافت جو مڪمل احوال هن ٿيسز ۾ آڻڻ آسان نه آهي، تنهن هوندي به ڪن مکيه مکيه پهلوئن تي روشني وڌي ويئي آهي.“
الانا صاحب جي ڇپيل تحقيقي ۽ ترتيب ڏنل سنڌي اردو ۽ انگريزي ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
1- لاش (ناول-1952ع) 2- چور (ڪهاڻيون-1954ع)، 3- ناصر خسرو ايراني (سوانح 1961ع)، 4- منتخب ديوان فاضل (ترتيب-1964ع)، 5- سنڌي صورتخطي (1964ع)، 6- سنڌي نثر جي تاريخ (1966ع)، 7- ادبي اوسر (ترتيب-1967ع)، 8- سنڌ جي ديني ادب جو ڪئٽلاگ (1971ع)، 10- علمي آئينو (ترتيب-1972ع)، 11- سنڌي زبان جي بنيادي لغت (ساٿي ايڊيٽر-1973ع)، 12- سنڌي زبان جي ڪاروباري لغت (ساٿي ايڊيٽر1973ع)، 13- سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بڻياد (1974ع)، 14- سنڌي ليکڪن جي ڊائريڪٽري (1974ع)، 15- سنڌي ڪتابن جي ببليو گرافي (1974ع)، 16- پهريون سنڌي ڪتاب (غير مادري زبان)، 17- سنڌي معلم، 18- منتخب سنڌي شاعري. 19- لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ (1976ع)، 20- تحريک پاکستان مين سندهه کا حصه (اردو)، 21- سنڌي اٺون ڪتاب، 22- سنڌي ٻولي جو اڀياس، 23- ورثو، 24- Arabic element in Sindh، 25- Information to sindhi literature، 26- سنڌي ٻولي جي ارتقا (2006ع)، 25- سنڌي ٻوليءَ جو تشريحي گرامر (2010ع).
ڊاڪٽر غلام علي الانا کي سندس علمي، ادبي ۽ تحقيقي ڪم تي مڃتا طور ڪيترن ئي ادبي انعامن ۽ ايوارڊن سان نوازيو ويو. 1993ع ۾ صدر پاڪستان پاران علاما اقبال يونيورسٽيءَ ۽ سنڌالاجي ۾ ڪيل بهترين خدمتن جي مڃتا طور ”ستاره امتياز“ جو سول ايوارڊ پڻ ڏنو ويو.