اُستاد بخاري
”شاعر، سچا شاعر ’تاريخ جا فرشتا“ سڏيا ويا آهن. تاريخ، بني نوع انسان جي، ۽ پڻ قومن جي، ۽ فرشتا انهي ڪري، جو هو فڪر ۽ جذبي جي پرورش ڪن ٿا ۽ ان طرح سڄيءَ انساني زندگيءَ ۾ پڻ قومي زندگيءَ کي معنى ۽ معيار بخشين ٿا. سڄي سچائي، سڄي بُلندي، سڄي اُملائپ، انساني تمدن ۽ قومي تهذيب جي، انهن کان ملي ٿي، ۽ هوئي اِن سڀ جا ضامن پڻ آهن.“
مٿينءَ معيار تي، جيڪڏهن اُستاد بخاري جي شاعري جي پرک ڪبي ته مايوسي ڏسڻي نه پوندي، جيئن اُستاد بخاري خود چوي ٿو:
”شاعر هڪ اهو به آهي، جو پنهنجي قوم، بلڪ سڄي انسان ذات جي زبان بڻجي، امن جو آواز اُٿاري ،ظلم سان جنگ جوٽي-جيڪي اُڌما اندر ۾ اچنس سي اوتي، پر جي (اڳ پوءِ جاچي) کڻي روڪي ته رڪجي نه سگهجنس. آخر اُٻاءُ ڪيو اوڳاڇيو ويهي.“
سوانح
سيد احمد شاهه بخاري ولد حاجن شاهه 16جنوري1930ع تي ڳوٺ غلام چانڊيو، ضلع دادوءَ ۾ جنم ورتو. اڳتي هلي اُستاد بخاري طور مشهور ٿيو.
اُستاد بخاري پرائمري تعليم ڳوٺ جي اسڪول ۾ ورتي. 1924ع ۾ سنڌي فائينل جو امتحان پاس ڪري 1947ع ۾ پرائمري استاد مقرر ٿيو. 1961ع کان 1963ع واري عرصي ۾ خانگي طور مئٽرڪ ۽ انٽر ۽ بي-اي جا امتحان پاس ڪيائين. 1965ع ۾ سنڌ يونيورسٽي مان ايم-اي (سنڌي) ۾ ڪيائين. 1963ع کان 1966ع تائين سيڪنڊري اسڪولن ۾ انگريزي استاد ٿي رهيو. آڪٽوبر 1966ع کان ليڪچرار بنجي ويو.
ادبي سفر
اُستاد بخاريءَ شاعري جي شروعات 1942ع کان ڪئي. پاڻ اُن وقت پنجين ڪلاس ۾ پڙهندو هو. اسڪول ۾ پڙهڻ جي دوران ٻين ٻارن سان گڏ قومي ترانو پڙهندو هو. سندس آواز ۾ مٺاڻ هئي. پاڻ ان وقت جي مشهور شاعرن جا ڪلام ڳائيندو هو. اسڪول جي بند ٿيڻ وقت يا مانيءَ جي موڪل مهل اسڪول جا استاد کائنس ڪونه ڪو ڪلام ضرور ٻڌندا هئا. ائين کيس شاعري ڪرڻ جو شوق جاڳيو. پاڻ 1947ع ۾ جڏهن پرائمري استاد مقرر ٿيو ته پنهنجو تخلص به ”استاد“ رکيائين ۽ پوءِ استاد بخاري جي نالي سان مشهور ٿيو.
جيئن مٿي چيو ويو ته استاد بخاري شاگردي واري دور کان شاعري جي ابتدا ڪئي، پر کيس علمي ۽ ادبي سرگرمين ۾ 51-1950ع کان حصي وٺڻ جو موقعو مليو. 1950ع کان باقاعده مختلف مشاعرن ۾ شرڪت ڪرڻ لڳو. ”انجمن آفتاب ادب“،”بزم طالب المولى“ ۽ ”سنڌي ادبي سنگت“ پاران ڪوٺـايل مشاعرن وغيره ۾ حصو وٺڻ سان گڏ ريڊيو ۽ ٽي-وي تي مشاعرن ياصوفي بزرگن جي ميلن تي ٿيندڙ مشاعرن ۾ پڻ ويندو هو.
شروعاتي دور ۾ استاد بخاري فقط غزل ۽ ڪافيون لکندو هو، جيڪي اڪثر ٽه ماهي”مهراڻ“ ۾ شايع ٿينديون هيون. ان وقت مولانا غلام محمد گرامي ”مهراڻ“ وسيلي اصلاح ۽ تربيت ۽ شاعري جي اشاعت جي پڻ حوصلي افزائي ڪندو هو. پوءِ هوريان هوريان سندس شاعري ۾ پختگي ايندي ويئي ۽ استاد شعر جي مختلف صنفن جهڙوڪ:نظم، وائي، بيت، ڏوهيڙو، قطعه، رباعي، ٽيڙو، آزاد نظم، ترائيل، سانيٽ ۽ هائيڪو وغيره تي پڻ ڪامياب طبع آزمائي ڪئي.
استاد بخاري سونهن، سچ، پيار جو شاعر آهي. هن جي شاعري جو رنگ عوامي، ٻولي سادي ۽ ڳوٺاڻي، تشبيهن ۽ استعارن سان ڀرپور آهي، تنهن کان سواءِ استاد جي شاعري ۾ نواڻ ۽ فڪري جدت پڻ آهي. اُستاد جي ڪيل قومي شاعريءَ جو رنگ ئي پنهنجو آهي. حقيقت ۾ اُستاد جي شاعري هڪئي وقت پيار جي پچار ۽ وقت جي پڪار آهي، جيئن هڪ هنڌ لکيو اٿس: ”حقيقت ۾ ’وقت جي پڪار‘ ۽ ’پرين جي پچار‘ منهنجي شاعراڻي دل جا ٻه پاسا آهن.“
تعليمي ۽ علمي سرگرميون
اُستاد بخاري پنهنجي نوڪري وارو سڄو عرصو، جتي به رهيو، اتي تعليمي مذاڪرا، ڪانفرنسون، ڊبيٽون ڪرائيندو رهيو، جن ۾ کيس وقت جي ناميارن استادن ۽ تعليمي ماهرن سان گڏجي ڪم ڪرڻ، سکڻ ۽ سيکارڻ جوموقعو مليو.
پاڻ نه رڳو مٿيون سرگرميون ڪيائين، پر مختلف هنڌن تي شاگردن جي سکيا واسطي به ڪوششون ڪندو رهيو. انهي جو ذڪر ڪندي پاڻ هڪ هنڌ لکيو اٿس:
”ٽريننگ پوري ڪرڻ کان پوءِ آئون جنهن به اسڪول ۾ ويس ته ڪتابي ڪورس کان سواءِ اتي ادبي، علمي انجمنون ٺاهي نه رڳو اسڪول جي شاگردن، پر ڳوٺ يا شهر جي تعليم يافته طبقي جي مدد سان تحريري، تقريري ۽ مطالعاتي سرڪلون ٺاهيندو رهيس.“
1966ع کان ليڪچرار ٿيڻ ڪري گورنمينٽ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻه، نوابشاهه، سانگهڙ ۽ دادو جي ڪاليجن ۾ رهيو، جتي پڻ نوجوانن سان ميل جول ۽ علمي ماحول پيدا ڪيائين. هر ڪاليج ۾ ادبي ۽ ڊيٽنگ سوسائٽيون سنڀاري شاگردن ۾ مضمون نگاري، بحث مباحثي، ڊرامن لکڻ ۽ اداڪاريءَ جي جذبن اُڀارڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو. 1968ع ۾ نوابشاهه ڪاليج ۾ ”ڪاليج مئگزين“ جو ايڊيٽر پڻ رهيو.
تنهن کان سواءِ اُستاد بخاريءَ کي سنڌ گريجوئيٽس جي پليٽ فارم تان علمي ۽ ادبي ڪم ڪرڻ سان گڏ، ’سگا‘ جي تعليمي پروگرام ۾ پڻ کنيو ويو.
اُستاد جا ڪتاب
اُستاد بخاري جو پهريون ڪتاب 1971ع ۾ ”گيت اسانجا، جيت اسانجي“ جي نالي سان شايع ٿيو، جنهن ۾ سندس شاعريءَ جون مختلف صنفون شامل آهن. ڪتاب جي مهاڳ ۾ اُستاد بخاري لکي ٿو:
”مان مطئمن آهيان. ڇو ته جيڪي به لکيو اٿم، سو هڪ ته پنهنجي پياري زبان ۾ ، ٻيو ساڻيهه جي سڪار، عالم جي آبادي ۽ انسان ذات جي ڀلائي لاءِ لکيو اٿم.“
اُستاد بخاريءَ جا سندس زندگي ۾ ڪي ٿورائي ڪتاب ڇپجي سگهيا. انهن ۾ مٿينءَ ڪتاب کان سواءِ: ”هي گيت گلابي ٻارن جا“ (ٻارن جي عالمي سال جي سلسلي ۾ 1980ع)، ٻاراڻا ٻول (1981ع ۾ وزارت تعليم، حڪومت پاڪستان پاران ڇپرايو ويو.)، اوتون جوتون (1983ع)، ڪو ڪڻ يا ڪلياڻ (1986ع) شامل آهن.
پر اُستاد حقيقي معنى ۾ پڙهندڙن جي اڳيان ڪتابي صورت ۾ پنهنجي وفات کان پوءِ آيو. پاڻ 9-آڪٽوبر 1992ع تي ڪينسر وگهي رحلت ڪيائين. ائين، سندس زندگي ۾ جن پبلشرن کيس ڪتابن جا مسودا نهايت بي دردي سان واپس ڪيا، تن ڊوڙي وڃي سندس ڪتاب ڇپرائڻ شروع ڪيا. ائين اُستاد پنهنجي وفات کان پوءِ پبلشرن لاءِ ”هاٽ ڪيڪ“ ثابت ٿيو. هيستائين سندس ڪيترائي مجموعا ڇپجي چڪا آهن ۽ استاد بخاري کي بي پناهه پذيرائي ملندي رهي آهي. انهي جو واحد سبب استاد بخاري جي شاعري جو عوامي رنگ آهي.
اُستاد جا مٿين ڪتابن کان سواءِ هيٺيان شعري مجموعا شايع ٿي چڪا آهن:
”ولولو ۽ ووڪ“، ”گلدستي ۾ گيت“، ”زندگي –زندگي“، ”ڌرتي سر تي“، ”ميلا ملهالا“، ”ماندي ٿي نه مارئي“، ”وطن ۽ ويساهه“، ”پير نه هٽن پوئتي“، ”گهڙيا سي چڙهيا“، ”هي گجرا، هي گولا“، ”هڙ ئي هيج وطن جا“، ”ڳائي پيو جاڳائي پيو“، ”تڙ تڙ تيڏيان ڳالهيان“، ”ڌوڙ دل جي درد جي“، ”لهر لهر دريا“، ”بخاري جا قطعه“، ”سوچون؛ ڀڻڪا، واڪا“، ”نه ڪم نبريو-نه غم نبريو“، ”لهري لهري ۾ لالاڻ“ وغيره.