سورت توبه يا (براءَة- ذميواريءَ کان آزادي)
جيڪڏهن عهدنامن ٽوڙيندڙن سان تيستائين لڙائي جاري رکو جيستائين توبه ڪن، ڪي مشرڪ جاهل آهن هنن کي موقعو ڏيو ته الله جو ڪلام ٻڌن.
(١) (مسلمانو) جن مشرڪن سان توهان (صلح ۽ امن جو) عهدنامون ڪيو هو، تن متعلق الله ۽ سندس رسول جي طرفان ذميواريءَ کان آزاد هئڻ لاءِ (اهي اعلان آهي ته) (٢) چار مهينا ملڪ ۾ گهمو ڦرو (ڪا روڪ ٽوڪ ڪانهي، چئن مهينن بعد جنگ جي حالت قائم ٿيندي) ۽ ياد رکو ته توهان (مشرڪ) ڪڏهن به الله کي عاجز ڪري نه سگهندؤ (يعني مسلمانن ۽ اسلام جي فتح ۽ واڌاري کي روڪي نه سگهندؤ) ۽ (پڻ يقين ڄاڻو ته) الله تعاليٰ منڪرن کي (حق جي پيروي ڪندڙن هٿان) ذليل ۽ خوار خراب ڪندو. (٣) ۽ الله ۽ سندس رسول جي طرفان حج جي وڏي ڏينهن تي عام پڙهو ڏنو وڃي ٿو ته الله هاڻي مشرڪن جي ذميواريءَ کان آزاد آهي ۽ سندس رسول به آزاد آهي (يعني عهد ناما ٽٽي پيا ۽ مسلمان هاڻي انهن جو ذمون کڻڻ کان آزاد آهن) پوءِ جيڪڏهن توهان (مشرڪ دشمن هاڻي به ظلم ۽ شرارتن کان) توبه ڪيو ته ان ۾ توهان جي لاءِ بهتري آهي ۽ جيڪڏهن اها ڳالهه نه مڃيندؤ ته يقين ڄاڻو ته توهان الله کي عاجز ڪري ڪين سگهندؤ. (اي پيغمبر!) جي ماڻهو ڪفر جي واٽ وٺي رهيا آهن تن کي دردناڪ عذاب جي خوشخبري ٻڌائي ڇڏ. (٤) سواءِ انهن مشرڪن جي جن سان توهان عهدنامون ڪيو هو ۽ هنن (قول قرار نڀائڻ ۾) ڪابه گهٽتائي ڪانه ڪئي، نڪي توهان جي خلاف ڪنهن (دشمن) جي مدد ڪيائون. اوهان کي به گهرجي ته هنن سان جيتري مدي لاءِ عهدنامون ٿيل آهي اوتري مدي تائين ان کي نڀايو. الله تعاليٰ انهن کي حب ڪري ٿو جيڪي (هرهڪ ڳالهه ۾) متقي رهن ٿا. (٥) پوءِ جڏهن حرمت جا مهينا گذري وڃن تڏهن (جنگ جي حالت قائم ٿيندي پوءِ) مشرڪن کي جتي به ڏسو قتل ڪيو ۽ گرفتار ڪيو ۽ پڻ انهن کي گهيرو ڪيو ۽ هر جڳهه انهن جي تاڙ ۾ ويهو. پوءِ جيڪڏهن توبه ڪن، نماز قائم ڪن ۽ زڪوٰت ڏين ته پوءِ (وٺ پڪڙ نه ڪيو ۽) کين آزاد ڇڏي ڏيو، بيشڪ الله تعاليٰ وڏو بخشيندڙ ۽ رحمت ڪندڙ آهي. (٦) ۽ (اي پيغمبر!) جيڪڏهن مشرڪن مان ڪو ماڻهو اچي ۽ اوهان کان پناهه گهري ته کيس ضرور پناهه ڏيو تيستائين جيستائين هو (چڱيءَ طرح) الله جو ڪلام ٻڌي وٺي، پوءِ کيس (سلامت) سندس امن واري جاءِ تي پهچايو. هيءُ حڪم هن ڪري ضروري ٿيو جو اهي ماڻهو (اسلام جي حقيقت کان) بي خبر آهن.
رڪوع ٢ آيت 16-7
ڇو نه توهان مسلمان هنن سان وڙهندؤ جڏهن ته هنن رسول اللهﷺ کي ڪڍي ڇڏيو ۽ اڳرائي ڪري لڙايون ڪيون.
(٧) ائين ڪيئن ٿو ٿو سگهي ته (هنن) مشرڪن جو عهد الله ۽ سندس رسول جي نظر ۾ (سچو) عهد سمجهڻ ۾ اچي؟ پر جن ماڻهن سان اوهان ڪعبة الله جي ويجهو (حديبيه ۾) عهد ۽ پيمان ڪيو هو (۽ انهن ان کي نه ٽوڙيو تن جو عهد بيشڪ سچو عهد آهي ۽( جيستائين اهي توهان سان (پنهنجي عهد تي) قائم رهن تيستائين توهان به انهن سان (پنهنجي عهد تي) قائم رهو. الله تعاليٰ انهن کي حب ٿو ڪري جي (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) متقي رهن ٿا. (٨) انهن مشرڪن جو عهد ڪيئن (سچو) عهد ٿي سگهي ٿو، جڏهن ته هنن جو حال هيءُ آهي جو جيڪڏهن اڄ اوهان تي غلبو حاصل ڪن ته نڪي توهان سان مائٽي هئڻ جو خيال ڪن، نڪي عهد ۽ پيمان جو (يعني توهان تي هر طرح جا ظلم ڪن ۽ قتل ڪرڻ چاهين ٿا، پر هنن جون دليون اوهان کان ڦريل آهن ۽ هنن ۾ اڪثر ماڻهو فاسق آهن (يعني سچائي ۽ خيرخواهيءَ جي بدران ٺڳي ۽ ظلم جي طريقن تي قائم آهن.) (٩) انهن ماڻهن الله جي آيتن کي تمام خسيس قيمت تي وڪڻي ڇڏيو (يعني نفساني خواهشن جي تابع ٿي ويا ۽ الله جي آيتن تي يقين ڪونه ڪيائون). تنهن ڪري ماڻهن کي الله جي راهه کان روڪڻ لڳا (افسوس هنن تي) ڪهڙا نه برا فعل آهن، اهي جي اهي ماڻهو ڪندا رهن ٿا. (١٠) (اهي مشرڪ) ڪنهن به مؤمن سان نڪي مائٽي هئڻ جو لحاظ ٿا ڪن، نڪي عهدنامن جو. اهي ئي ماڻهو آهن جي ظلمن ۾ حد کان ٻاهر لنگهي ويا آهن. (١١) بهرحال جيڪڏهن هو باز اچن، نماز قائم ڪن، زڪوٰت ڏين ته (پوءِ توهان مسلمان به هنن جي خلاف هٿ نه کڻو. اهي) اوهان جا دين جا ڀائر ٿي پيا، جيڪي ماڻهو علم رکن ٿا تن لاءِ اسان پنهنجون آيتون کولي کولي بيان ڪيون ٿا. (١٢) ۽ جيڪڏهن اهي ماڻهو پنهنجو عهدو پيمان جو پاڻ ڪري چڪا آهن ٽوڙي ڇڏين ۽ اوهان جي دين کي طعني طور گهٽ وڌ ڳالهائين ته پوءِ (هن کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪونهي ته انهن) ڪفر جي سردارن سان جنگ ڪيو. اهي اهڙا ماڻهو آهن جن جو قسم ناهي. (۽ توهان کي جنگ هن لاءِ ڪرڻ گهرجي) تان ته هو (ظلم ۽ بدعهدي کان) باز اچي وڃن. (١٣) (مسلمانؤ!) ڇا توهان اهڙن ماڻهن سان جنگ نه ڪندؤ جن عهد نامن تي کنيل قسم ٽوڙي ڇڏيا، جن الله جي رسول کي (سندس وطن مان) نيڪالي ڏيڻ جو منصوبو ٺاهيو ۽ وري اوهان جي خلاف لڙائي جي اڳرائي به سندن طرف کان ٿي؟ ڇا توهان کانئن ڊڄو ٿا؟ (جيڪڏهن ڊڄو ٿا ته توهان مؤمن ناهيو ڇو ته) جيڪڏهن مؤمن آهيو ته الله هن ڳالهه جو وڌيڪ حقدار آهي ته توهان فقط کانئس ڊڄو. (١٤) (مسلمانؤ!) هنن سان (بي ڌڙڪ) جنگ ڪيو. الله تعاليٰ اوهان جي هٿان کين عذاب ڏيندو، کين خوار ڪندو، توهان کي هنن تي فتح وارو ڪندو ۽ مؤمنن جي جماعت جي دلين جا سڀ دُک دور ڪري ڇڏيندو. (١٥) سندن دلين جو ساڙ هٽايو ويندو ۽ وري جنهن متعلق چاهيندو تنهن ڏي پنهنجي رحمت جي موٽ ڪندو. الله تعالي سڀ ڪجهه ڄاڻندڙ ۽ حڪمت رکندڙ آهي. (١٦) (مسلمانؤ!) ڇا توهان هيئن سمجهيو آهي ته توهان ايتري ۾ ئي ڇڏي ڏنا ويندؤ؟ حالانڪه اڃا ته الله تعاليٰ انهن ماڻهن کي پوريءَ طرح آزمائش ۾ وڌو ئي ناهي جن اوهان مان جهاد ڪيو آهي ۽ الله ۽ سندس رسول ۽ مؤمنن کي ڇڏي ڪنهن ٻئي کي پنهنجي ڳجهو دوست نه بنايو آهي (ياد رکو ته) جيڪي به عمل توهان ڪيو ٿا تن جي خبر الله کي آهي.
رڪوع ٣ آيت 17-تا-24
حاجين کي پاڻي پيارڻ يا مسجد الحرام کي آباد رکڻ ايڏو وڏو ڪم ناهي جيڏو خدا جي راهه ۾ جهاد ڪرڻ
(١٧) مشرڪن کي هي حق ڪونهي ته الله جي مسجدن کي آباد ڪن جڏهن ته هو پاڻ (پنهنجو ڪفر قبول ڪري رهيا آهن ۽) شاهدي ڏيئي رهيا آهن ته اسان ڪافر آهيون. اهي ماڻهو اهي آهن جن جا سڀ عمل ضايع ٿي ويا، ۽ هو هميشه باهه جي عذاب ۾ رهڻ وارا آهن. (١٨) في الحقيقت مسجد کي آباد ڪرڻ وارو ته اهو آهي جنهن الله تي ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان آندو، نماز قائم ڪئي، زڪوٰت ڏني ۽ الله کان سواءِ ڪنهن کان به نه ڊنو. جيڪي ماڻهو اهڙا آهن انهن ئي بنسبت اميد رکي سگهجي ٿي ته هو (سعادت ۽ ڪاميابيءَ جي) راهه تي هلندڙ آهن. (١٩) ڇا اوهان ماڻهن هيءَ ڳالهه ٺهرائي رکي آهي ته حاجين کي پاڻي پيارڻ جو بندوبست رکڻ ۽ ڪعبة الله کي آباد رکڻ اهڙو ئي وڏي درجي وارو ڪم آهي جهڙو انهيءَ شخص جو ڪم جنهن الله ۽ آخرت تي ايمان آندو آهي ۽ الله جي راهه ۾ جهاد ڪيو. الله وٽ اهي ٻئي برابر ناهن ۽ الله (جو قانون آهي ته هو) ظلم ڪندڙن لاءِ (ڪاميابيءَ جي) راهه نٿو کولي. (٢٠) جن ماڻهن ايمان آندو، هجرت ڪئي ۽ پنهنجي جانين ۽ مالن سان الله جي راهه ۾ جهاد ڪيو تن جو يقيناً الله وٽ تمام وڏو مان مرتبو آهي ۽ اهي ئي آهن جي ڪامياب ٿيڻ وارا آهن. (٢١) سندن پروردگار کين پنهنجي رحمت ۽ ڪامل رضامنديءَ جي خوشخبري ڏئي ٿو ۽ پڻ سندن لاءِ اهڙي باغن جي خوشخبري ڏئي ٿو جن ۾ هنن جي لاءِ دائمي نعمتون هونديون. (٢٢) اهي انهن ۾ هميشه رهڻ وارا هوندا، يقيناً الله وٽ (نيڪ عمل ڪندڙن لاءِ) تمام وڏو اجر آهي. (٢٣) اي مؤمنؤ! جيڪڏهن توهان جا پيئر ۽ توهان جا ڀائر ايمان جي مقابلي ۾ ڪفر کي وڌيڪ پيارو رکن ته انهن کي پنهنجو رفيق ۽ ڪارساز نه بنايو ۽ جيڪڏهن اوهان مان جيڪو به انهن کي رفيق ۽ ڪارساز بنائيندو ته اهو اهڙن ماڻهن مان هوندو جيڪي (پاڻ تي) ظلم ڪرڻ وارا آهن. (٢٤) (اي پيغمبر! مسلمان کي) چئي ڏي ته جيڪڏهن توهان جا پيئر ۽ توهان جا پٽ ۽ توهان جا ڀائر ۽ توهان جون زالون ۽ توهان جا مائٽ ۽ توهان جو مال جو توهان ڪمايو آهي ۽ توهان جو واپار جنهن جي سرد پوڻ ۽ نقصان هيٺ اچڻ جو توهان کي انديشو ٿئي ٿو ۽ توهان جي رهڻ جا مڪان جي توهان کي ايتري قدر پسند آهن، اهي سڀ شيون اوهان کي الله کان سندس رسول کان ۽ الله جي راهه ۾ جهاد ڪرڻ کان وڌيڪ پياريون آهن ته (حق جي دعوت اوهان جي محتاج ناهي) توهان ترسو ۽ انتظار ڪريو جيستائين جيڪي خدا کي ڪرڻو آهي سو توهان جي اڳيان آڻي ۽ الله (جو مقرر قانون آهي ته هو) فاسقن لاءِ (سعادت ۽ ڪاميابيءَ جي) راهه نٿو کولي.
رڪوع ٤ آيت 25-تا-29
مشرڪ ناپاڪ آهن ۽ آئنده ڪعبة الله ۾ داخل نه ٿين.
(٢٥) (مسلمانؤ!) هيءَ حقيقت آهي ته الله تعاليٰ گهڻن ئي موقعن تي اوهان جي مدد ڪئي (جڏهن اوهان کي اوهان جي ٿورائي ۽ هيڻائيءَ سبب ڪاميابيءَ جي اميد ڪانه هئي) ۽ حنين واري جنگ جي موقعي تي به. جڏهن توهان پنهنجي گهڻائي سبب بي پرواهه ٿو ويؤ (۽ سمجهيو هيوَ ته فقط پنهنجي گهڻائي سان فتح حاصل ڪري وٺنداسين) تڏهن اها گهڻائي اوهان جي ڪجهه به ڪم نه آئي ۽ زمين پنهنجي سڄي ڪشادگيءَ هوندي به (اوهان جي لاءِ) تنگ ۽ سوڙهي ٿي ويئي، آخر ڇا ٿيو جو توهان پٺي ڏئي ميدان مان ڀڄڻ لڳؤ. (٢٦) پوءِ الله تعاليٰ پنهنجي رسول تي ۽ مؤمنن تي پنهنجي طرفان دل جي تسلي ۽ قرار نازل فرمايو ۽ اهڙيون فوجون لاٿيون جيڪي اوهان کي ڏسڻ ۾ ڪونه آيون ۽ (اهڙيءَ طرح) انهن ماڻهن کي عذاب ڏنائين جن ڪفر جي راهه اختيار ڪئي هئي ۽ اهائي جزا آهي انهن ماڻهن جي جيڪي ڪفر جي راهه اختيار ڪن (يعني سندن بدعمليءَ جو لازمي نتيجو اهوئي آهي). (٢٧) وري ان کان پوءِ الله تعاليٰ جنهن کي چاهيندو تنهن ڏانهن پنهنجي رحمت جي موٽ ڪندو (يعني توبه قبول ڪندو) ۽ الله وڏو بخشيندڙ ۽ رحمت وارو آهي. (٢٨) اي مؤمنؤ! حقيقت هي آهي ته مشرڪ پليت آهن، (يعني شرڪ جي ڪري هنن جي دل جي پاڪائي هلي ويئي آهي) تنهن ڪري گهرجي ته هاڻي هن سال کان پوءِ (يعني سن 9 هجري بعد) ڪعبة الله جي ويجهو نه اچن ۽ جيڪڏهن توهان کي (هنن جي آمدرفت بند ٿيڻ ڪري) سڃائي ۽ تنگيءَ جو انديشو هجي (جو هو ضروري شيون آڻي واپار ڪندا آهن ته گهٻرايو نه) الله تعاليٰ چاهيندو ته جلدئي اوهان کي پنهنجي فضل سان مالامال ڪري ڇڏيندو. الله تعاليٰ سڀ ڪجهه ڄاڻندڙ آهي ۽ (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي. (٢٩) اهل ڪتاب مان جن ماڻهن جو حال هي آهي جو نڪي خدا تي (سچو) ايمان رکن ٿا، نڪي آخرت جي ڏينهن تي ۽ نڪي انهن شين کي حرام سمجهن ٿا، جن کي الله ۽ سندس رسول حرام ٺهرايو آهي، نڪي سچي دين تي عمل ڪندڙ آهن، تن سان به (اي مسلمانو!) جنگ ڪيو، جيستائين ڪه هو پنهنجي خوشيءِ سان جزيو ڏيڻ قبول ڪن ۽ اهڙي حالت بڻجي جو هنن جي سرڪشي ٽٽي ويئي هجي.
رڪوع ٥ آيت 30-تا-37
دين اسلام جي ٻين دينن تي غالب پوڻ جي خوشخبري. سون چاندي گڏ ڪري رکڻ جو عذاب
(٣٠) ۽ يهودي چون ٿا ته عزير الله جو پٽ آهي ۽ عيسائي چون ٿا ته مسيح الله جو پٽ آهي. اهي هنن جون ڳالهيون آهن فقط زبان کان آيل. (دماغ هلائين ته ڪڏهن به اهڙي ڳالهه نه چون) اهي ماڻهو به اهڙي ڳالهه ٿا چون جهڙي اڳي ڪافر چوندا هئا، مٿن الله جي لعنت هجي هو ڪاڏي جو ڪاڏي ڀٽڪي رهيا آهن. (٣١) انهن (اهل ڪتاب) الله کي ڇڏي پنهنجي عالمن ۽ درويشن کي (پنهنجا) رب کڻي بنايو آهي ۽ پڻ مريم جي پٽ مسيح کي حالانڪ کين جيڪو حڪم ڏنو ويو هو سواءِ نه هن کان سواءِ ڪجهه نه هو ته هڪ خدا جي ٻانهپ ڪيو. کانئس سو ٻيو ڪوبه معبود ڪونهي (يعني خدا جي حڪمن خلاف ڪنهن به انسان جي حڪم جي تابعداري نه ڪجي) الله تعاليٰ پاڪ آهي، انهيءَ (شرڪت ۽ شريڪن) کان جي سندس ذات سان شامل ڪري رهيا آهن. (٣٢) اهي ماڻهو چاهين ٿا ته الله جي روشنيءَ (يعني حقيقي دين) کي پنهنجي ڦوڪن سان وسائي ڇڏين، حالانڪ الله تعاليٰ اها روشني ڪامل ڪرڻ کان سواءِ رهندو، اگرچه ڪافرن کي اها ڳالهه پسند نه هجي. (٣٣) (ها) اهوئي آهي جنهن پنهنجي رسول کي حقيقي هدايت ۽ سچي دين سان موڪليو، انهيءَ لاءِ ته انهيءَ دين کي سڀني (هٿراڌو ٺاهيل) دينن تي غالب ڪري ڇڏي، اگرچه مشرڪن کي ائين ٿيڻ پسند نه اچي. (٣٤) اي مؤمنؤ! ياد رکو ته (يهودين ۽ عيسائين جي) عالمن ۽ درويشن ۾ هڪ وڏو تعداد اهڙن ماڻهن جو آهي جيڪي ماڻهن جو مال ناحق ناجائز طور کائن ٿا، ۽ الله جي راهه کان انهن کي روڪين ٿا ۽ جيڪي ماڻهو سون چاندي پنهنجي خزاني ۾ گڏ ڪري رکندا رهن ٿا ۽ ان کي الله جي راهه ۾ خرچ نٿا ڪن تن کي دردناڪ عذاب جي خوشخبري ٻڌائي ڇڏ. (٣٥) (دردناڪ عذاب جي) انهيءَ ڏينهن (جي خوشخبري ٻڌائي ڇڏ) جڏهن (انهن جو گڏ ڪيل) سون چاندي جو ڍير باهه ۾ تپايو ويندو ۽ ان سان سندن مٿا، پاسا ۽ پٺيون ڏنڀيون وينديون. (۽ ان وقت کين چيو ويندو ته) هي آهي اهو خزانو جو توهان پنهنجي لاءِ گڏ ڪري رکيو هو. سو جيڪو خزانو گڏ ڪري رکيو هو تنهنجو مزو اڄ چکي وٺو. (٣٦) الله تعاليٰ وٽ مهينن جو ڳاڻاٽو ٻارهن مهينن جو آهي. الله جي ڪتاب ۾ ائين ئي لکيو ويو انهيءَ ڏينهن جنهن ڏينهن آسمانن ۽ زمين کي پيدا ڪيائين. انهن (ٻارنهن مهينن) مان چار مهينا حرمت جا مهينا ٺهرايا ويا (جن ۾ جنگ ڪرڻ ناجائز آهي، پوءِ انهن حرمت جي مهينن ۾ (جنگ ۽ خونريزي ڪري) پنهنجي جانين تي ظلم نه ڪيو. ۽ اوهان سڀني (مسلمانن) کي گهرجي ته سڀني مشرڪن سان گڏجي لڙائي ڪيو، جيئن هو سڀ اوهان سڀني سان گڏجي لڙائي ٿا ڪن ۽ ياد رکو ته الله تعاليٰ انهن جو ساٿي آهي جي (هر حال ۾) متقي آهن. (٣٧) “نَسِي” (يعني ڪنهن مهيني کي سندس جاءِ تان هٽائڻ جيئن مڪي جا ڪافر پنهنجي مطلب لاءِ ۽ ٻين کي شڪست ڏيڻ لاءِ ڪندا هئا) هن کان سواءِ ڪجهه ناهي ته ڪفر ۾ ڪجهه وڌيڪ زيادتي ڪرڻ آهي. ان جي ڪري ڪافر گمراهيءَ ۾ پون ٿا. ساڳئي ئي مهيني کي هڪڙي سال حلال سمجهن ٿا (يعني ان ۾ لڙائي جائز ٺهرائن ٿا) وري ساڳئي ئي مهيني کي ٻئي سال حرام ٺهرائين ٿا (يعني ان ۾ لڙائي ناجائز ٺهرائين ٿا) انهيءَ لاءِ ته الله تعاليٰ حرمت جي مهينن جو جيڪو ڳاڻاٽو رکيو آهي، تنهن کي پنهنجي ڳاڻاٽي مطابق ڪري الله جي حرام ڪيل مهينن کي حلال ڪري ڇڏين. سندن نظرن ۾ سندن برا ڪم سهڻا ڏسڻ ۾ اچن ٿا ۽ الله (جو قانون آهي ته هو) حق جي منڪرن لاءِ (ڪاميابي ۽ سعادت جي) راهه نٿو کولي.
رڪوع ٦ آيت 38-تا-42
حق جي لاءِ ويڙهه ڇڏي ڏيندو ته الله تعاليٰ اوهان کي دردناڪ عذاب ۾ وجهندو ۽ اوهان جي جاءِ تي ڪنهن ٻي قوم کي کڙو ڪندو.
(٣٨) مؤمنؤ! توهان کي ڇا ٿي ويو آهي جو جڏهن توهان کي حڪم ڏنو وڃي ٿو ته الله جي راهه ۾ قدم کڻو (يعني جهاد لاءِ نڪرو) تڏهن توهان جا پير ڳورا ٿي زمين کي چهٽي پون ٿا؟ ڇا آخرت کي ڇڏي فقط دنيا جي زندگيءَ تي ريجهي ويا آهيو؟ (جيڪڏهن ائين آهي) ته (ياد رکو ته) دنيا جي زندگيءَ جو متاع ته آخرت جي ڀيٽ ۾ ڪجهه به نه آهي، پر تمام ٿورو. (٣٩) جيڪڏهن (جهاد لاءِ) قدم نه کڻندؤته ياد رکو ته الله تعاليٰ اوهان کي دردناڪ عذاب ۾ وجهندو، ۽ اوهان جي جاءِ تي ڪنهن ٻي قوم کي آڻي کڙو ڪندو، ۽ توهان (پاڻ کي دشمنن کان بچائڻ ۾ غفلت ڪرڻ سان) الله جو ته ڪجهه به ڪم بگاڙي نه سگهندؤ (اٽلندو پنهنجو ئي نقصان ڪندؤ) ۽ الله تعاليٰ هر ڪنهن ڳالهه تي قادر آهي. (٤٠) جيڪڏهن توهان الله جي رسول جي مدد نه ڪندؤ ته (نه ڪيو) الله ته سندس مدد ڪئي ۽ انهيءَ وقت مدد ڪئي جڏهن ڪافرن کيس (مڪي مان) ڪڍي ڇڏيو هو (۽ هو فقط ٻه ڄڻا هئا، هڪ پاڻ سڳورا ﷺ ۽ ٻيو حضرت ابوبڪر صديق رضه) ۽ ٻن ۾ ٻيو (الله جو رسول ﷺ) هو ۽ ٻئي (ثور جي) غار ۾ لڪا ويٺا هئا. ان وقت الله جي رسول پنهنجي سنگتيءَ کي چيو هو ته، غمگين نه ٿي، يقيناً الله اسان سان ساڻ آهي. (هو دشمنن کي اسان تي قابض نه ڪندو) پوءِ الله تعاليٰ پنهنجي قرار ۽ تسلي هن تي (يعني حضرت ابوبڪر صديق رضه تي) نازل ڪئي ۽ پڻ اهڙين فوجن سان مدد ڪئي جن کي توهان نٿا ڏسو، ۽ آخرڪار ڪافرن جي ڳالهه هيٺ ٿي، (يعني هو ناڪامياب ٿيا) ۽ الله ئي جي ڳالهه آهي جنهن کي بلندي آهي ۽ الله تعاليٰ غالب پوندڙ ۽ وڏي حڪمت وارو آهي. (٤١) (مسلمانو! هٿيارن ۽ سامان سان جو) هلڪو هجي توڙي ڳورور هجي، جنهن به حال ۾ هجو نڪري کڙا ٿيو (جو مدافعت لاءِ توهان کي سڏيو ويو آهي) ۽ پنهنجي مال سان ۽ پنهنجي جانين سان الله جي راهه ۾ جهاد ڪيو، جيڪڏهن توهان (پنهنجو نفعو نقصان) ڄاڻو ٿا ته، هي (يعني جهاد ڪرڻ) توهان جي حق ۾ بهتر آهي. (٤٢) (اي پيغمبر!) جيڪڏهن (تنهنجو سڏ ڪنهن اهڙي ڳالهه لاءِ هجي ها جنهن ۾) ترت فائدو ڏسڻ ۾ اچي ها ۽ اهڙي سفر لاءِ هجي ها جو سولو هجي ها ته اهي (منافق) بي ڌڙڪ تنهنجي پٺيان لڳن ها، پر هنن کي (تبوڪ جي) راهه دوريءَ جي راهه ڏسڻ ۾ آئي (تنهن ڪري نٽائڻ لڳا) ۽ (تون ڏسندين ته هو) سگهوئي الله جا قسم کڻي (مسلمانن کي) چوندا ته جيڪڏهن اسان جو وس هجي ها ته ضرور توهان سان شامل ٿي نڪرون ها (افسوس سندن حال تي) هو (ڪوڙا قسم کڻي) پاڻ کي تباهيءَ ۾ وجهي رهيا آهن ۽ الله تعاليٰ ڄاڻي ٿو ته هو بلڪل ڪوڙا آهن.
رڪوع ٧ آيت 43-تا-59
مؤمنن لاءِ فقط اميد ۽ ڪامراني آهي، نه مايوسي ناڪامي
(٤٣) (اي پيغمبر!) الله توکي بخشي تو ڇو ائين ڪيو جو (هنن جي ڪوڙن عذرن تي) هنن کي (پٺتي رهڻ جي) اجازت ڏئي ڇڏيئي؟ (تيستائين ته اجازت نه ڏئين ها) جيستائين توکي چڱي طرح معلوم ٿي وڃي ها ته ڪهڙا سچا آهن ۽ پرکي وٺين ها ته ڪهڙا ڪوڙا) آهن. (٤٤) جيڪي ماڻهو الله ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان رکن ٿا سي ڪڏهن به توکان اجازت نه گهرندا ته پنهنجي مال سان ۽ پنهنجي جانين سان (الله جي راهه ۾) جهاد ڪريون ۽ الله تعاليٰ ڄاڻي ٿو ته ڪير متقي آهن. (٤٥) توکان اجازت گهرڻ وارا ته اهي ئي آهن جي (في الحقيقت) الله ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان نٿا رکن ۽ انهن جون دليون شڪ ۾ پيل آهن. تنهن ڪري شڪ جي حالت ۾ پيا ٿا ٻڏن چڙهن. (٤٦) ۽ جيڪڏهن سچ پچ انهن (منافقن) نڪرڻ جو ارادو ڪيو هجي ها ته ان لاءِ ڪجهه نه ڪجهه ثمر ۽ سامان جي تياري ضرور ڪن ها، پر (حقيقت هيءَ آهي ته) الله تعاليٰ سندن اٿڻ (۽ جنگ لاءِ نڪرڻ) پسند ئي نه ڪيو. تنهن ڪري هنن کي ڳورو ڪري ڇڏيائين ۽ کين چيو ويو (يعني سندن ڳورائي کين چيو ته) ٻين ويهي رهڻ وارن سان گڏ توهان به ويهي رهو (۽ جنگ لاءِ نه نڪرو). (٤٧) جيڪڏهن اهي (منافق) توهان مسمانن ۾ (رل مل ٿي) نڪرن ها ته توهان جي اندر سواءِ خرابين جي ٻيو ڪجهه به زياده نه ڪن ها ۽ ضرور هو توهان جي وچ ۾ فتنه انگيزي جا ڄار پکيڙين ها ۽ (توهان کي معلوم آهي ته) توهان ۾ اهڙا ماڻهو به آهن جي سندن ڳالهين تي ڪن ڏيڻ وارا آهن، ۽ الله تعاليٰ خوب ڄاڻي تو ته ڪير ظلم ڪرڻ وارا آهن. (٤٨) (اي پيغمبر!) هي حقيقت آهي ته انهن (منافقن) هن کان اڳي به (احد واري جنگ وقت) فتني جون ڪوششون ڪيون ۽ تنهنجي تجويزون ڊاهڻ چاهيائون، تانجو نيٺ سچائي ظاهر ٿي پيئي ۽ الله جو حڪم غالب پيو، اگرچه ائين ٿيڻ هنن کي سخت ناپسند هو. (٤٩) ۽ انهن (منافقن) ۾ ڪو اهڙو به آهي جو چوي ٿو ته مون کي اجازت ڏيڻ فرمايو (ته گهر ۾ ويٺو رهان) ۽ مون کي فتني ۾ نه وجهو. ياد رکو ته، اهي ماڻهو هونئين ئي فتني جي کڏ ۾ ڪري پيا آهن (جو ڪوڙا عذر ٺاهي خدا جي راهه کان منهن موڙيو اٿن) ۽ بلاشبه دوزخ ڪافرن کي گهيرو ڪيون بيٺو آهي. (٥٠) (اي پيغمبر!) جيڪڏهن توکي ڪا چڱي ڳالهه حاصل ٿئي ٿي ته هنن (منافقن) کي ساڙ ۽ ڏک ٿئي ٿو ۽ جيڪڏهن توکي ڪا تڪليف درپيش اچي ٿي ته چوڻ لڳن ٿا ته انهيءَ ئي خيال اچڻ ڪري اسان اڳي ئي دورانديشي ڪري مصلحت وارو عمل ڪيو (۽ پيغمبر سان انهي ڪم ۾ شامل نه ٿياسين) ۽ پوءِ (ڳچيءَ کي موڙو ڏيئي) وڏي خوشيءِ ۾ ڦري هليا وڃن ٿا. (٥١) (اي پيغمبر! تون) چئو ته، اسان کي ڪجهه به پيش نٿو اچي سگهي سواءِ ان جي جيڪي الله تعاليٰ اسان جي لاءِ (پنهنجي ڪتاب ۾) لکي ڇڏيو آهي. اهوئي اسان جو ڪارساز آهي ۽ مؤمنن کي گهرجي ته فقط الله تي (هر طرح جو) ڀروسو رکن. (٥٢) (اي پيغمبر! تون انهن کي) چئو ته توهان اسان جي لاءِ جنهن ڳالهه جو انتظار ڪيو ٿا (يعني جنگ ۾ قتل ٿيڻ جو) اهو اسان جي لاءِ ٻن چڱاين مان هڪڙي چڱائي آهي (يعني فتح ۽ شهادت جي چڱاين مان شهادت واري چڱائي) ۽ اسان توهان جي لاءِ جنهن ڳالهه جا منتظر آهيون اها هيءَ آهي ته الله تعاليٰ اوهان تي پاڻ وٽان ڪو عذاب موڪلي ۽ يا اسان جي هٿان عذاب ڏياري، سو هاڻي (نتيجي جو) انتظار ڪيو. اسان به توهان سان گڏ انتظار ڪرڻ وارا آهيون. (٥٣) ۽ چؤ ته، توهان (منافق ظاهري طور) خوشيءِ سان (حق جي راهه ۾) خرچ ڪيو يا ناخوشيءِ سان خرچ ڪيو، توهان جو خرچ ڪرڻ ڪڏهن به قبول نه ڪيو ويندو. ڇو ته توهان ماڻهو (الله جي حڪمن جا) نافرمان آهيو. (٥٤) ۽ هنن جو خرچ ڪرڻ هن ڪري قبول نه پيو جو هنن الله ۽ سندس رسول کي نه مڃيو. (اگرچه ظاهري طور ايمان جي دعويٰ ۾ هو ڪنهن کان به پٺتي نه آهن) هو نماز لاءِ اچن ٿا ته سستي ۽ ڍرائي سان ۽ مال خرچ ڪن ٿا پر سخت ناپسندي ۽ ناراضگيءَ سان. (٥٥) پوءِ هيءَ ڳالهه ته انهن ماڻهن وٽ مال ۽ دولت آهي ۽ گهڻي اولاد وارا آهن توکي عجب ۾ نه وجهي. هي ته رڳو انهيءَ لاءِ آهي ته الله تعاليٰ (سندن) مال ۽ اولاد جي ذريعي ئي کين دنيوي زندگيءَ ۾ عذاب ڏيڻ چاهي ٿو. (جو منافقي ۽ ڪنجوسائي ۽ بي سبب مال جو خرچ ڪرڻ هنن لاءِ وڏي مصيبت آهي، ۽ هنن جي اولاد جو مسلمان ٿيڻ ۽ کين ڇڏي وڃڻ به هنن کي رات ڏينهن ساڙ ڏئي رهيو آهي) ۽ (باقي رهي آخرت جي ڳالهه سو) هنن جو ساهه هن حالت ۾ نڪرندو جو هو ان وقت به ڪفر ۾ هوندا (۽ ايمان کان محروم هوندا). (٥٦) ۽ (ڏسو اهي منافق) الله جا قسم کڻي کڻي (اوهان کي) يقين ٿا ڏيارين ته هو توهان مان ئي آهن (يعني اوهان وانگُر ايمان وارا آهن) حالانڪ هو اوهان مان ناهن، بلڪ هڪ اهڙي ٽولي آهن جيڪي ڊپ ۽ هراس ۾ آهن (ته متان اسان جي منافقي ظاهر ٿي پوي). (٥٧) (هنن جي دلين جي خوف ۽ نفرت جو حال هي آهي جو) جيڪڏهن هنن کي پناهه جي ڪا جاءِ ملي وڃي يا ڪا غار ملين يا ڪو لڪي ويهڻ جو سوراخ ملين ته هو هڪدم اوڏاهين رخ رکندا ڄڻ ته رسو ڇنائي ڀڄي رهيا آهن. (٥٨) ۽ انهن ۾ ڪي اهڙا آهن جي زڪوٰت جو مال ۽ صدقا ورهائڻ ۾ توتي (پاسخاطريءَ جي) تهمت لڳائين ٿا، پوءِ هنن جي حالت ته هيءَ آهي جو جيڪڏهن کين ان مان ڏنو وڃي ٿو ته خوش ٿا ٿين ۽ جيڪڏهن ان مان کين نٿو ڏنو وڃي ته بس هڪدم (ڪاوڙ ۾) بگڙي ٿا پون. (٥٩) ۽ (ڪهڙو نه چڱو ٿئي ها) جيڪڏهن هيئن ٿئي ها جو جيڪي الله ۽ سندس رسول کين ڏنو، تنهن تي راضي رهن ها ۽ چون ها ته الله تعاليٰ اسان جي لاءِ ڪافي (رزاق) آهي. الله تعاليٰ پنهنجي فضل سان اسان کي (گهڻوئي) عطا فرمائيندو ۽ سندس رسول به (ڏيڻ ۾ گهٽتائي ڪانه ڪندو) اسان جي لاءِ الله ئي مقصود آهي (۽ هن ۾ ئي اميدون رکي ڏانهنس متوجهه ٿيون ٿا).
رڪوع ٨ آيت 60-تا-66
صدقا ۽ زڪوات جو مال ڪيئن خرچ ڪجي؟ منافقن جون ٽوڪبازيون ڪفر جو ڪم آهن
(٦٠) صدقي جو مال (يعني زڪوٰت جو مال) فقط فقيرن (نادارن) لاءِ ۽ مسڪينن لاءِ ۽ انهن (ڪامورن) لاءِ جي ان جي وصولي لاءِ مقرر ڪيا وڃن، ۽ انهن لاءِ جن جي دلين ۾ (حق جي ڪلمي جي) الفت (شوق محبت) پيدا ڪرڻي آهي (مثلاً تبليغ ڪرڻ سان). ۽ انهن لاءِ جن جا گَردن (غلاميءَ جي زنجيرن ۾) جڪڙيل آهن (۽ انهن کي آزاد ڪرائڻو آهي) ۽ پڻ قرضدارن جي لاءِ (جي قرض ۾ پورجي ويا هجن ۽ قرض لاهڻ جي طاقت ڪانه اٿن) ۽ الله جي راهه ۾ (يعني جهاد لاءِ ۽ انهن سڀني ڪمن لاءِ جي جهاد وانگر حق جي ڪلمي کي بلند ڪرڻ لاءِ هجن) ۽ مسافرن لاءِ (جي مفلس هجن ۽ گهر پهچي نه سگهن) آهي. اهو الله جي طرف کان ٺهرايل حڪم آهي ۽ الله تعاليٰ (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ ۽ (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي. (٦١) ۽ انهن (منافقن) ۾ (اهي ماڻهو به آهن جي الله جي) نبي سڳوري کي (پنهنجي بد الفاظن سان) تڪليف ڏيڻ چاهين ٿا ۽ چون ٿا ته هي شخص (يعني رسول الله) ته گهڻو ٿو ٻڌي ۽ سڀ ڳالهه تي ڪن ٿو ڏئي. (يعني جيڪو به ماڻهو ڪا ڳالهه کيس چوي ٿو سا مڃي ٿو. اي پيغمبر! تون چئو ته، بيشڪ مان گهڻي ٻڌڻ وارو آهيان، پر توهان جي ئي بهتري لاءِ (گهڻو ڪن ٿو ڏيان، ڇو ته مان حق کان سواءِ ڪابه ڳالهه قبول نٿو ڪريان). هو (يعني خدا جو رسول) الله تي يقين ٿو رکي ۽ سچن مؤمنن جي ڳالهه تي اعتبار ٿو ڪري ۽ هو انهن ماڻهن لاءِ سراسر رحمت آهي جن اوهان مان ايمان آندو آهي ۽ جيڪي ماڻهو الله جي رسول کي ايذاءُ پهچاڻ چاهين ٿا تن لاءِ دردناڪ عذاب (تيار رکيل) آهي. (٦٢) (اي مسلمانو!) اهي (منافق) اوهان جي اڳيان الله جا قسم کڻن ٿا، انهيءَ لاءِ ته اوهان کي خوش ڪري وٺن، حالانڪ جيڪڏهن هو سچا مؤمن هجن ها ته (سمجهن ها ته) الله ۽ سندس رسول هن ڳالهه جا وڌيڪ حقدار آهن ته هن کي (پنهنجي ايمان ۽ عملن سان) راضي رکن. (٦٣) ڇا (اڃا تائين) هنن کي هيءَ ڳالهه به معلوم نه ٿي آهي ته جيڪو به الله ۽ سندس رسول جو مقابلو ٿو ڪري تنهن جي لاءِ دوزخ جي باهه آهي ۽ هميشه ان ۾ سڙندو؟ ۽ اها تمام وڏي ذلت ۽ خواري آهي. (٦٤) منافق هن ڳالهه کان به ڊڄن ٿا (يعني مسخريءَ طور چون ٿا ته) شل ائين نه ٿئي جو سندن باري ۾ ڪا سورت نازل ٿئي ۽ جيڪي سندن دلين ۾ (لڪل) آهي سو کين (يعني مسلمانن کي کليءَ طرح) ٻڌائي ڇڏي. (اي پيغمبر!) تون انهن کي چئي ڏي ته اوهان (پنهنجي عادت مطابق) مسخريون ڪندا رهو. يقيناً الله تعاليٰ هاڻي اها ڳالهه ڪڍي ٻاهر ڪرڻ وارو آهي جنهن جو توهان کي انديشو رهي ٿو. (٦٥) ۽ جيڪڏهن تون انهن ماڻهن کان پڇين ته (اهڙيون ڳالهيون ڇو ٿا ڪريو؟ ته) هو ضرور جواب ۾ چوندا ته اسان ته هونئن ئي مزي طور هڪڙي ڳالهه ڪري ۽ فقط کل چرچو ٿي ڪيو. تون (کين) چئو ته، ڇا توهان الله سان سندس آيتن سان ۽ سندس رسول سان کل چرچو ٿا ڪيو؟ (٦٦) بهانا نه بنايو. حقيقت هيءَ آهي ته توهان ايمان جو اقرار ڪري وري ڪفر اختيار ڪيو آهي. جيڪڏهن اسان (يعني خدا تعاليٰ) توهان مان هڪڙي جماعت کي (سندن پشيماني ۽ باز اچڻ تي) معاف به ڪري ڇڏيون ته به هڪڙي ٽوليءَ کي ضرور عذاب ڏينداسين هن ڪري جو (اصل ۾) اهي ئي گنهگار هئا.
رڪوع ٩ آيت 67-تا-72
منافق هڪ ٻئي کي گناهن جو حڪم ٿا ڏين ۽ چڱن ڪمن ڪرڻ کان منع ٿا ڪن ۽ خدا جي راهه ۾ خرچ نٿا ڪن.
(٦٧) منافق مرد ۽ منافق عورتون سڀ هڪ ٻئي جي جنس آهن. برائين جو حڪم ڏين ٿا ۽ چڱين ڳالهين کان روڪين ٿا ۽ (حق جي راهه ۾ خرچ ڪرڻ کان) پنهنجون مٺيون بند رکن ٿا. حقيقت هيءَ آهي ته هنن الله کي وساري ڇڏيو آهي. تنهن ڪري الله تعاليٰ به کين وساري ڇڏيو آهي. (يعني کين ڊگهو رسو ڏنو آهي ته ڀلي پاڻ کي پاڻ وڌيڪ برن ڪمن ڪرڻ سان تباهي جي کڏ ۾ وجهن) بيشڪ اهي منافق ئي آهن جي (حق جي دائري کان) ٻاهر نڪري ويا آهن. (٦٨) منافق مردن ۽ منافق عورتن لاءِ ۽ (کليو کلايو) انڪار ڪندڙن لاءِ الله جي طرف کان دوزخ جي باهه جو واعدو ٿيل آهي. جنهن ۾ هو هميشه رهندا ۽ اها باهه هنن لاءِ ڪافي (سزا) آهي. پڻ الله تعاليٰ مٿن لعنت ڪئي ۽ هنن لاءِ اهڙو عذاب آهي جو قائم رهندو. (٦٩) (اي منافقو! اوهان جو حال به اهڙو ئي آهي) جهڙو انهن ماڻهن جو هو جيڪي اوهان کان اڳي ٿي گذريا آهن. اهي اوهان کان وڌيڪ طاقت وارا هئا ۽ مال دولت ۽ اولاد به اوهان کان گهڻو هون. پوءِ جيڪي (دنيائي فائدا) هنن جي حصي ۾ آيا تن جو مزو ورتائون. اوهان به پنهنجي حصي جو فائدو اهڙيءَ طرح ماڻيو جهڙيءَ طرح هنن ماڻيو هو ۽ جهڙيءَ طرح (باطل پرستيءَ جون واهيات) ڳالهيون هو ڪري ويا، تهڙيءَ طرح توهان به ڪري ورتيون. (پوءِ ياد رکو ته) اهي ئي ماڻهو هئا جن جا سڀ ڪم دنيا ۽ آخرت ۾ ضايع ٿي ويا ۽ اهي ئي آهن جي گهاٽو ۽ نقصان پائيندا. (٧٠) ڇا انهن ماڻهن کي انهن ماڻهن جو احوال نه مليو آهي، جيڪي کانئن اڳي ٿي گذريا آهن؟ نوح جي قوم، عاد جي قوم، ثمود جي قوم، ابراهيم جي قوم ۽ مدين جا ماڻهو ۽ اهي جن جا ڳوٺ ۽ آباديون اونڌيون (ڪري تباهه) ڪيون ويون. انهن سڀني جا رسول انهن وٽ روشن دليلن سان آيا هئا (پر هو انڌا ٻوڙا رهيا ۽ تباهه ٿيا) ۽ ائين هرگز ٿي نه ٿي سگهيو جو الله تعاليٰ مٿن ظلم ڪري، پر هو پاڻ ئي پاڻ ظلم ڪندا رهيا (۽ پاڻ کي پاڻ تباهه ڪيائون.) (٧١) ۽ مؤمن مرد ۽ مؤمن عورتون سڀ هڪ ٻئي جا ڪارساز ۽ رفيق آهن. هو نيڪي جو حڪم ڏين ٿا، برائيءَ کان روڪين ٿا، نماز قائم رکن ٿا، زڪوٰت ڏين ٿا، ۽ (هر حال ۾) الله ۽ سندس رسول جي فرمانبرداري ڪن ٿا. سو اهي ئي ماڻهو آهن جن تي جلد الله تعاليٰ رحمت ڪندو، يقيناً الله سڀني تي غالب ۽ (پنهنجي ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي. (٧٢) مؤمن مردن ۽ مؤمن عورتن جي لاءِ الله جي طرف کان (دائمي نعمتن جي) باغن جو وعدو آهي. جن باغن جي هيٺان نهرون وهندڙ هونديون (۽ انهيءَ ڪري ڪڏهن به خشڪ ٿيڻ وارا نه آهن) هو هميشه انهن ۾ رهندا. پڻ هنن جي لاءِ دائمي باغن ۾ پاڪ رهڻ جون جايون هونديون ۽ انهن سڀني (نعمتن) کان وڌيڪ ۽ وڏي (نعمت هي هوندي جو) الله تعاليٰ جي خوشنودي ۽ راضپو کين نصيب ٿيندو. اهائي وڏي ۾ وڏي ڪاميابي ۽ سعادت آهي.
رڪوع١٠ آيت 73-تا-80
اي پيغمبر! ڪافرن ۽ منافقن سان جهاد ڪر، هو ظاهري اسلام آڻي پوءِ ڪفر ڪن ٿا.
(٧٣) اي پيغمبر! ڪافرن ۽ منافقن سان جهاد ڪر ۽ ساڻن سختيءَ سان پيش اچ. (ڇو ته ڪافرن جون عهد شڪنيون ۽ منافقن جا فريب ۽ ٺڳيون هاڻي آخري حد تائين پهچي چڪيون آهن) آخر ته هنن جو مڪان دوزخ آهي ۽ دوزخ ڪهڙي نه خراب جاءِ آهي پهچڻ لاءِ (۽ ان ۾ داخل ٿيڻ لاءِ). (٧٤) اهي (منافق) الله پاڪ جا قسم کڻي چون ٿا ته اسان ائين ڪونه چيو، پر سچ هي آهي ته هنن يقيناً ڪفر جي ڳالهه چئي، هو اسلام قبول ڪري وري به ڪفر جي چال چليا، ۽ انهيءَ ڳالهه جو منصوبو ٺاهيائون جنهن ۾ ڪامياب نه ٿيا. هنن ڇا جو وير ٿي ورتو؟ فقط هن ڳالهه جو ته الله ۽ سندس رسول انهن کي پنهنجي فضل سان (غنيمت جو مال ڏيئي ڏيئي ۽ واپار وڌائي) تونگر ڪري ڇڏيو هو. بهرحال جيڪڏهن اهي ماڻهو هاڻي به باز اچن ته سندن لاءِ بهتر آهي. پر جيڪڏهن منهن موڙيندا رهندا ته پوءِ ياد رکن ته الله تعاليٰ ضرور کين دنيا ۽ آخرت ۾ دردناڪ عذاب ڏيندو. ۽ روءِ زمين تي هنن لاءِ نڪو ڪو ڪارساز هوندو، نڪو ڪو مددگار. (٧٦) ۽ (ڏسو ته) هنن ۾ ڪي ماڻهو اهڙا به آهن جن الله سان عهد ڪيو هو ته، جيڪڏهن هو پنهنجي فضل سان اسان کي (مال ۽ دولت) عطا فرمائيندو ته اسان ضرور صدقا ڏينداسين ۽ ضرور نيڪي جي زندگي گذارينداسين (يعني صالح عمل ڪنداسين). (٧٨) پوءِ جڏهن الله تعاليٰ هنن کي پنهنجي فضل سان (مال) عطا فرمايو تڏهن ان ۾ ڪنجو سائي ڪرڻ لڳا، ۽ (پنهنجي عهد اقرار کان) ڦري ويا. ۽ حقيقت هي آهي ته (نيڪيءَ کان) هنن جون دليون ڦريل آهن. (٧٧) پوءِ (انهيءَ ڳالهه جو نتيجو هي نڪتو جو) سندن دلين ۾ منافقيءَ (جو مرض) دائمي ٿي ويو، انهيءَ تائين (يعني قيامت جي ڏينهن تائين جڏهن الله تعاليٰ جي اڳيان پيش ٿيندا ۽ اها حالت) هن ڪري ٿيندي جو هنن الله سان جيڪو واعدو ڪيو هو سو (ڄاڻي ٻجهي) نه پاڙيو ۽ پڻ هن ڪري جو ڪوڙ ڳالهائيندا رهندا هئا. (٧٨) (افسوس) هنن ايترو به نٿي ڄاتو ڇا؟ ته الله تعاليٰ سندن راز ۽ ڳجهه ۽ سندن ڳجهيون صلاحون ۽ منصوبا چڱيءَ طرح ڄاڻي ٿو ۽ هيءَ ڳالهه ته الله تعاليٰ کان غيب جي ڪابه ڳالهه لڪل ناهي. (٧٩) جن (منافقن) ماڻهن جو حال هي آهي جو خوشيءِ ۽ اخلاص سان صدقا ڏيڻ وارن مؤمنن تي (رياڪاريءَ جي) تهمت لڳائين ٿا ۽ جن مؤمنن کي پنهنجي محنت جي ڪمائيءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به حاصل ناهي (۽ ان ٿورڙي ڪمائي مان به جيترو ٿي سگهين ٿو اوترو حق جي راهه ۾ خرچ ڪري ڇڏين ٿا) تن تي (اهي منافق) ٽوڪون ٿا ڪن. (کين ياد رکڻ گهرجي ته) دراصل الله جي طرف کان خود مٿن ٽوڪون ٿي رهيون آهن (جو ذلت ۽ نامراديءَ جي زندگي گذاي رهيا آهن) ۽ (آخرت ۾) هنن لاءِ دردناڪ عذاب (تيار رکيل) آهي. (٨٠) (اي پيغمبر!) تون هنن لاءِ بخشش جي دعا گهرين، توڙي نه گهرين (هڪ ئي ڳالهه آهي.) جيڪڏهن تون ستر ڀيرا هنن لاءِ بخشش جي دعا گهرين ته به الله تعاليٰ کين هرگز ڪين بخشيندو. اهو هن ڳالهه جو نتيجو آهي جو هنن الله ۽ رسول (جي تابعداريءَ) کان انڪار ڪيو ۽ الله (جو مقرر قانون هي آهي ته) نافرمان باغين لاءِ هو (ڪاميابي ۽ سعادت جي) راهه ڪڏهن به نٿو کولي.
رڪوع ١١ آيت 81-تا-89
هنن عهد ڪيو هو ته آسودا ٿينداسين ته صدقا ڏينداسين، پر هاڻي هو بخل ٿا ڪن، رسول ڪريم ﷺجن کي منافقن کان بيزاريءَ جو حڪم.
(٨١) جيڪي (منافق تبوڪ واري جهاد لاءِ شريڪ نه ٿيا ۽) پٺتي ڇڏيا ويا سي ڏاڍو خوش ٿيا ته الله جي رسول جي (خواهش جي) خلاف پنهنجي گهرن ۾ (مزي سان سلامت) ويٺا آهيون ۽ کين هيءَ ڳالهه سخت ناپسند لڳي ته پنهنجي مال ۽ جانين سان جهاد ڪيون. هنن ماڻهن کي چيو ته، اهڙي گرميءَ ۾ (گهر جو آرام ڇڏي) ڪوچ نه ڪيو. (اي پيغمبر!) تون چئو ته، دوزخ جي گرمي ته (ان کان) گهڻو وڌيڪ گرم هوندي. جيڪڏهن هو سمجهه رکن ها (ته ڪڏهن به پوئتي رهجي پوڻ تي خوشيون نه ڪن ها). (٨٢) چڱو! ڀلي اهي ماڻهو ٿورو کلي وٺن ۽ پوءِ انهن کي پنهنجي انهن بدعملن جي بدلي ۾ گهڻوئي روئڻو پوندو، جيڪي بدعمل هو ڪندا رهيا آهن. (۽ جن لاءِ عذاب ضرور مٿن ڪڙڪندو). (٨٣) پوءِ جيڪڏهن الله تعاليٰ توکي انهن مان ڪنهن ٽولي ڏي (صحيح سلامت) موٽائي آڻي، ۽ پوءِ (ڪنهن موقعي تي) هو (جهاد ڪرڻ لاءِ) نڪرڻ جي اجازت گهرن، ته ان وقت کين چئي ڏجانءِ ته توهان مون سان ڪڏهن به نه هلو. نڪي ڪڏهن مون سان شامل ٿي دشمن سان لڙائي ڪيو. توهان اڳئين ڀيري پٺتي رهي پوڻ پسند ڪيو، تنهن ڪري هاڻي به پٺتي رهڻ وارن سان گڏ (گهرن ۾) ويٺا رهو. (٨٤) ۽ (اي پيغمبر!) انهن مان ڪوئي مري وڃي ته تون ڪڏهن به ان جي جنازي تي (هاڻي) نماز نه پڙهجانءِ، نڪي سندس قبر تي بيهي رهجاءِ. ڇو ته هنن الله ۽ سندس رسول کي نه مڃيو، ۽ گنهگاري ۽ نافرماني جي حالت ۾ مري ويا. (٨٥) ۽ توکي هنن جي (گهڻي) مال ملڪيت ۽ اولاد تي عجب ۾ پوڻ نه گهرجي. اهو مال ۽ اولاد سواءِ هن جي ڪجهه به ناهي ته الله تعاليٰ چاهي ٿو ته مال ۽ اولاد جي ذريعي ئي هنن کي عذاب ڏئي (يعني مال ۽ اولاد جي ڪري هو تڪبر ڪري نافرمانيون ۽ گناهه ڪري پاڻ کي پاڻ تباهه ڪندا) ۽ هنن جو ساهه ڪفر جي حالت ۾ نڪري وڃي (يعني پڇاڙي تائين ڪفر کان باز نه اچن). (٨٦) ۽ (اي پيغمبر!) جڏهن ڪا (قرآن جي) سورت هن باري ۾ نازل ٿئي ٿي ته الله تي ايمان آڻيو ۽ سندس رسول سان شامل ٿي جهاد ڪيو، تڏهن انهن مان جيڪي ماڻهو سرنديءَ وارا آهن، (يعني لڙائيءَ لاءِ سڀ سهولتيون ۽ طاقتون ۽ مال متاع اٿن) سي ئي توکان موڪل ٿا گهرن ته اسان کي ڇڏي ڏي ته گهرن ۾ ويهڻ وارن سان اسان به ويهي رهون. (٨٧) هنن هيءَ ڳالهه پسند ڪئي ته پٺتي رهڻ وارين (عورتن) سان رهجي پئون. (يعني مرد ٿي ڪري جنگ جي وقت زالن سان گهرن ۾ ويهي رهون) ۽ سندن دلين تي مهر لڳي ويئي، تنهن ڪري هو ڪجهه به نه ٿا سمجهن. (٨٨) پر الله جي رسول ۽ انهن جن، ساڻس گڏ ايمان آندو آهي، پنهنجي مال سان ۽ پنهنجي جانين سان (حق جي راهه ۾) جهاد ڪيو. (۽ منافقن جون چالبازيون کين ڪونه برغلائي سگهيون) انهن ئي (مؤمنن) لاءِ چڱايون (نعمتون ۽ برڪتون تيار رکيل) آهن، ۽ اهي ئي هر طرح ڪامياب رهندا. (٨٩) الله تعاليٰ انهن (مؤمنن) لاءِ (دائمي نعمتن جا) اهڙا باغ تيار رکيا آهن جن جي هيٺان نهرون وهي رهيون آهن. هو هميشه انهن ۾ رهندا ۽ اها ئي وڏي ڪامراني ۽ فتح مندي آهي (جا کين نصيب ٿيندي).
رڪوع ١٢ آيت 90-تا-99
منافق توهان جي اڳيان قسم کڻندا ته جيئن توهان هنن کان راضي ٿي وڃو، پڪ سان الله به هنن کان راضي نه ٿيندو.
(٩٠) ۽ (اي پيغمبر!) اعرابين مان (يعني بياباني بدوين مان) بهانن ڏيڻ وارا تو وٽ آيا ته کين به (گهر ۾ ويهي رهڻ جي) اجازت ڏني وڃي، ۽ (انهن مان) جن ماڻهن (مسلمان سڏائي) الله ۽ سندس رسول سان ڪوڙ ڳالهايو هو سي گهرن ئي ۾ ويٺا رهيا. ڏسو (يعني ڄاڻو ته) انهن مان جن (اها) ڪفر جي راهه اختيار ڪئي تن تي جلدئي دردناڪ عذاب اچي ڪڙڪندو. (٩١) ضعيفن ۽ بيمارن تي ۽ اهڙن ماڻهن تي جن کي خرچ ڪرڻ لاءِ ڪجهه به ناهي تن سڀني تي ڪو به گناهه ڪونهي (جيڪڏهن لڙائيءَ ۾ شريڪ نه ٿين) بشرطيڪ الله ۽ سندس رسول جي خيرخواهيءَ ۾ ڪوشش ڪندڙ هجن. نيڪ عمل ڪندڙن تي ڏوهه رکڻ لاءِ ڪوبه سبب ڪونهي. الله تعاليٰ وڏ بخشيندڙ ۽ رحمت وارو آهي. (٩٢) نڪي انهن ماڻهن تي (ڪو گناهه آهي) جن جو حال هي هو جو (سواري ڪانه هين ۽) تو وٽ آيا ته کين سواري ملي ۽ جڏهن تو چيو ته، مان توهان جي لاءِ سواري ميسر ڪري نٿو سگهان تڏهن (بيوس ٿي) موٽي ويا، پر هنن جون اکيون انهيءَ ڏک ۾ ڳوڙها ڳاڙي رهيون هيون (۽ چئي رهيا هئا ته افسوس! جو) اسان کي اهو ناهي جو هن راهه ۾ خرچ ڪيون. (٩٣) گناهه ته انهن تي آهي جي توکان (ويهي رهڻ لاءِ) موڪل ٿا گهرن، اگرچه هو مالدار آهن. هنن پسند ڪيو ته (جڏهن سڀ ماڻهو حق جي راهه ۾ ڪوچ ڪري رهيا هجن تڏهن هو) گهرن ۾ رهيل عورتن سان گڏ (رئو مٿي تي ڪري) رهي پون، ۽ (حقيقت هيءَ آهي ته) الله تعاليٰ سندن دلين تي مهر لڳائي ڇڏي آهي، تنهن ڪري ڪجهه به نٿا ڄاڻن ۽ سمجهن.
حصو يارهون
(٩٤) جڏهن توهان (تبوڪ جي سفر کان) موٽي انهن (منافقن) وٽ ويندؤ تڏهن هو ان وقت توهان جي اڳيان (قسم قسم جا) بهانا ٺاهيندا.(اي پيغمبر! توکي گهرجي ته ان وقت) چئي ڏي ته بهانا نه ٺاهيو، هاڻي هرگز اسان اوهان تي اعتبار ڪرڻ وارا ناهيون، تحقيق الله تعاليٰ اسان کي اوهان جو احوال پوريءَ طرح ٻڌائي ڇڏيو آهي. هاڻي اڳتي الله ۽ سندس رسول ڏسندا (ته) اوهان جا عمل (ڪهڙا ٿا رهن. منافقيءَ تي قائم ٿا رهو يا باز اچي سچا مؤمن ۽ صالح ٿا ٿيو؟) ۽ پوءِ (آخر) انهيءَ الله جي طرف موٽائي آندا ويندؤ جو ظاهر ۽ لڪل هر طرح جون ڳالهيون ڄاڻندڙ آهي. پوءِ هو اوهان کي ٻڌائيندو ته (دنيا ۾) ڪهڙا عمل ڪندا رهيا آهيو. (٩٥) جڏهن توهان (سفر تان) موٽي انهن (منافقن) سان ملندؤ تڏهن ضرور هو اوهان جي اڳيان الله جا قسم کڻي چوندا ته اسان کي ڇڏي ڏيو. سو توهان ڇڏي ڏيون (يعني هنن کان منهن موڙي ڇڏيو) هو پليت ناپاڪ آهن هنن جو ٽڪاڻو دوزخ آهي. اهو (دوزخ) نتيجو ۽ سزا آهي هنن جي (بد عملن جو) جي (بدعمل) هو ڪندا رهيا. (٩٦) هو اوهان جي اڳيان قسم کڻندا ته (جيئن) توهان هنن کان راضي ٿي وڃو. سو (ياد رکو ته) جيڪڏهن توهان (ڀلجي) کانئن راضي به ٿي وڃو ته به الله تعاليٰ انهن سان ڪڏهن به راضي ٿيڻ وارو ناهي، جيڪي (هدايت جي دائري کان) ٻاهر نڪري ويا آهن. (٩٧) اعرابي (صحرا جا عرب) ڪفر ۽ منافقيءَ ۾ سڀني کان وڌيڪ سخت آهن ۽ هو هن ڳالهه لاءِ وڌيڪ حقدار آهن ته هنن متعلق سمجهيو وڃي ته دين جي انهن حڪمن جي کين خبر ئي ڪانهي جي الله تعاليٰ پنهنجي رسول تي نازل ڪيا آهن (ڇو ته شهرن ۾ نه رهڻ ڪري تعليم جو موقعو کين ڪونه ٿو ملي) ۽ الله (سڀني جو حال) ڄاڻندڙ ۽ (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي. (٩٨) ۽ اعرابين ۾ اهڙا ماڻهو (به) آهن جيڪي (حق جي راهه ۾ جيڪو ڪجهه) خرچ ڪن ٿا، تنهن کي (پاڻ تي) ڏنڊ ٿا سمجهن ۽ منتظر رهن ٿا (۽ چاهين ٿا) ته اوهان تي ڪا گردش (۽ مصيبت) اچي (ته هو بغاوت ڪن ۽ اسلام ڦٽي ڪن) حقيقت هيءَ آهي ته گردش (مصيبتن) جا ڏينهن خود مٿن اچڻا آهن ۽ الله تعاليٰ (سڀ ڪجهه) ٻڌندڙ ۽ ڄاڻندڙ آهي. (٩٩) ۽ بيشڪ اعرابين ۾ اهڙا ماڻهو به آهن جيڪي الله تي ۽ آخرت جي ڏينهن تي ايمان رکن ٿا ۽ جيڪي (حق جي راهه ۾) خرچ ڪن ٿا تنهن کي الله جي ويجهڙائي (۽ راضپي جو) ۽ رسول جي دعائن جو وسيلو سمجهن ٿا. سو ٻڌي ڇڏيو ته في الحقيقت اهو (خرچ ڪرڻ) هنن جي لاءِ خدا کي ويجهو ٿيڻ جو سبب آهي. الله تعاليٰ کين پنهنجي رحمت جي دائري ۾ داخل ڪندو. بيشڪ هو وڏو بخشيندڙ ۽ رحمت وارو آهي.
رڪوع ١٣ آيت 100-تا-110
جن اول اسلام قبول ڪيو، اول هجرت ڪئي ۽ اول مدد ڪئي تن کان الله راضي ٿيو، سچ پچ مسجد اها آهي جيڪا تقويٰ لاءِ هجي، نه اها جيڪا مسلمانن ۾ ڦيٽارو وجهي.
(١٠٠) ۽ مهاجرن ۽ انصارن مان جيڪي ٻين کان اڳ ۾ (مسلمان) ٿيا ۽ سڀني کان اڳي اسلام قبول ڪيائون ۽ اهي ماڻهو جن سچائيءَ سان سندن پيروي ڪئي (يا صالح عملن ڪرڻ ۾ سندن نقش قدم تي هليا) تن کان الله تعاليٰ راضي ٿيو ۽ هو به الله تعاليٰ کان راضي ٿيا ۽ الله تعاليٰ هنن جي لاءِ (دائمي نعمتن وارا) باغ تيار ڪري رکيا آهن جن جي هيٺان نهرون وهي رهيون آهن. هو هميشه ان ۾ رهندا ۽ اها وڏي فتح ۽ ڪاميابي آهي. (١٠١) ۽ هنن اعرابين مان جي توهان جي چوگرد آهن ڪي منافق آهن ۽ خود مديني جي رهاڪن ۾ به ڪي (ماڻهو اهڙا) آهن جي منافقيءَ ۾ (رهندي رهندي) پڪا منافق ٿي پيا آهن. (اي پيغمبر!) تون هنن کي نٿو ڄاڻين، پر اسان کين ڄاڻون سڃاڻون ٿا. اسان کين ٻه ڀيرا عذاب ڏينداسين (هڪڙو ڀيرو بدعملن يا ڪفر جي بدلي ۾ ۽ ٻيو ڀيرو منافقي ۽ ٺڳيءَ جي بدلي) ۽ پوءِ کين انهيءَ عذاب ڏي موٽائي آندو ويندو جو تمام وڏو عذاب آهي. (١٠٢) ۽ ٻيا ماڻهو (اهي آهن) جن پنهنجا ڏوهه گناهه قبول ڪيا. انهن مليل گڏيل ڪم ڪيا، ڪي چڱا ته ڪي برا. ممڪن آهي ته الله تعاليٰ انهن تي (پنهنجي رحمت جي) موٽ ڪري. الله تعاليٰ وڏو ئي بخشيندڙ ۽ وڏو ئي رحمت ڪندڙ آهي. (١٠٣) (اي پيغمبر!) انهن ماڻهن جي مال مان صدقا وٺ. (تون اهي وٺي) انهن ماڻهن کي (ڪنجوسائي ۽ طمع جي برائين کان) پاڪ ۽ (دل جي نيڪين جي ترقيءَ ۾) وڌيڪ ڪندين ۽ تربيت يافته ڪندين. پڻ هنن جي لاءِ چڱي دعا گهر، بلاشبه تنهنجي دعا هنن (جي دلين) کي راحت ۽ تسڪين ڏيندي ۽ الله تعاليٰ (دعائون) ٻڌندڙ ۽ (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ آهي. (١٠٤) ڇا کين معلوم نه آهي، ته الله ئي آهي جو پنهنجي ٻانهن جي توبه قبول ٿو ڪري ۽ جيڪي به هو صدقي طور ڪڍن ٿا، تنهن کي منظور ٿو ڪري؟ ۽ (هي به معلوم نه اٿن ڇا ته) الله ئي آهي جو وڏي ۾ وڏو توبه قبول ڪندڙ آهي ۽ وڏي ۾ وڏو رحمت ڪندڙ آهي. (١٠٥) ۽ (اي پيغمبر!) تون چئو ته عمل ڪندا رهو. الله تعاليٰ ڏسندو ته توهان جا عمل ڪهڙا آهن ۽ الله جو رسول به ڏسندو ۽ مسلمان به ڏسندا ۽ پوءِ توهان سندس طرف موٽائي آندا ويندؤ. (قيامت جي ڏينهن انهيءَ الله وٽ حاضر ٿيندؤ) جو ظاهر ڳالهيون توڙي لڪل غيب جون ڳالهيون ڄاڻندڙ آهي. پوءِ هو توهان کي ٻڌائيندو ته جيڪي عمل توهان ڪندا رهيا آهيو تن جي حقيقت ڇا هئي؟ (١٠٦) ۽ (بيان ڪيل توبه ڪندڙ جماعت کان سواءِ) ڪي ٻيا ماڻهو آهن جن جو معاملو هن انتظار ۾ ته الله جو ڪهڙو حڪم ٿو اچي، ملتوي ڪيو ويو آهي) يعني انهن جو ڪيس رکيو ويو آهي جيستائين بالا عملدار الله تعاليٰ جو حڪم صادر ٿئي) اهو خدا کين عذاب ڪري يا (پنهنجي رحمت جي) انهن تي موٽ ڪري (سندس هٿ ۾ آهي) ۽ الله تعاليٰ (سڀ ڪجهه) ڄاڻندڙ ۽ (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي. (١٠٧) ۽ (منافقن مان اهي ماڻهو به آهن) جن هن مطلب سان هڪ مسجد ٺاهي کڙي ڪئي ته (مسلمانن کي) نقصان پهچائين، ڪفر ڪن ۽ مؤمنن ۾ ڦيٽارو وجهن، ۽ انهن ماڻهن لاءِ هڪ (منصوبي ٺاهڻ جي) جاءِ پيدا ڪن جي اڳي الله ۽ سنس رسول سان وڙهي چڪا آهن. هو ضرور قسم کڻي چوندا ته اسان جو مطلب سواءِ ڀلائي ۽ چڱائي جي ٻيو ڪجهه به نه هو، پر الله تعاليٰ جي شاهدي هيءَ آهي ته هو پنهنجي قسمن ۾ بلڪل ڪوڙا آهن. (١٠٨) (اي پيغمبر!) تون ڪڏهن به انهيءَ مسجد ۾ نه بيهجانءِ، تنهنجي بيهڻ لاءِ (۽ مؤمنن کي نماز پڙهائڻ لاءِ) ته اها (ئي) مسجد حقدار آهي، جنهن جو بنياد پهرئين ڏينهن کان تقويٰ تي رکيو ويو آهي. (يعني قبا واري مسجد ۽ مسجد نبوي) ان ۾ اهڙا ماڻهو (ايندڙ) آهن جيڪي پاڪ ۽ صاف رهڻ پسند ٿا ڪن ۽ الله به پاڪ ۽ صاف رهڻ وارن کي ئي پسند ٿو ڪري. (١٠٩) ڇا اهو شخص بهتر آهي جنهن پنهنجي عمارت جو بنياد الله جي خوف ۽ سندس راضپي تي رکيو (جو بنياد ڪڏهن به ڊهڻ وارو ناهي) يا اهو (ماڻهو بهتر آهي) جنهن هڪ کاڻ جي ڪرندڙ ڪناري تي پنهنجي عمارت جو بنيد رکيو ۽ اها (عمارت) پنهنجي ٺاهيندڙ سميت دوخ جي باهه ۾ وڃي ڪري. حقيقت هيءَ آهي ته الله تعاليٰ انهن کي (ڪاميابي ۽ سعادت جي) راهه نٿو ڏيکاري جيڪي ظلم جو شيوو اختيار ڪن ٿا. (١١٠) اها عمارت جا هنن ٺاهي آهي (يعني مسجد ضرار، نقصان واري مسجد) هميشه هنن جي دلين کي شڪن ۽ شبهن ۾ ٿڙڪندڙ رکندي. (اهو ڪنڊو سندن دلين ۾ چڀندو رهندو) جيستائين هنن جون دليون ڪاٽي ذرا ذرا ڪيون وڃن، (ڇو ته سندن منافقيءَ جي اها وڏي شرارت هئي جا ڪامياب نه ٿي. تنهن ڪري ان جي سبب هو هميشه خوف ۽ هراس جي حالت ۾ رهندا) ۽ الله تعاليٰ (سڀني جو حال) ڄاڻندڙ ۽ (پنهنجي سڀني ڪمن ۾) حڪمت رکندڙ آهي.
رڪوع ١٤ آيت 111-تا-118
الله تعاليٰ مؤمنن کان سندن مال ۽ جانيون خريد ڪري ورتيون آهن، جنت جي بدلي ۾.
(١١١) بلاشبه الله تعاليٰ مؤمنن کان سندن جانيون ۽ مال ملڪيتون خريد ڪري ورتيون آهن، هن قيمت تي (خريد ڪيون اٿس) ته هنن کي بهشت (جي دائمي زندگي) ملي، اهي (مؤمن ڪنهن دنيائي مقصد لاءِ نه پر) الله جي راهه ۾ جنگ ڪن ٿا، پوءِ قتل ڪن به ٿا ۽ قتل ٿين به ٿا. اهو واعدو الله جي ذمي ٿي چڪو (يعني اهو سندس قانون آهي) تورات، انجيل، قرآن (ٽنهي ڪتابن) ۾ (هڪ ئي نموني انهيءَ ڳالهه جو اعلان ڪيل آهي) ۽ الله کان وڌيڪ ڪير آهي جو پنهنجو واعدو ٺيڪ طرح پورو ڪرڻ وارو هجي؟ پوءِ (اي مسلمانو!) پنهنجي هن سودي تي جو توهان الله سان ڪيو آهي خوشيون ڪيو ۽ اها ئي وڏي ۾ وڏي فتح ۽ ڪامراني آهي. (١١٢) (انهن مؤمنن جي وصفن ۽ عملن جو حال هي آهي جو هو پنهنجي ڀل چڪ ۽ خطائن کان) توبه ڪندڙ (يعني اصلاح ڪندڙ)، عبادت (يعني سڀني حڪمن جي فرمانبرداري) ڪندڙ، الله تعاليٰ جي حمد ۽ ثنا ڪندڙ (يعني الله تعاليٰ جون صفتون بيان ڪندڙ ۽ انهن تي عمل ڪندڙ)، سير ۽ سفر ڪندڙ، (۽ عبرت وٺندڙ) ۽ رڪوع ڪندڙ ۽ سجدي ۾ جهڪندڙ، نيڪيون ڪرڻ جو حڪم ڏيندڙ، برائين کان روڪيندڙ ۽ الله تعاليٰ جي ٺهرايل حدن جي حفاظت ڪندڙ آهن. (اي پيغمبر! اهي ئي سچا مؤمن آهن) ۽ مؤمنن کي (ڪاميابي ۽ سعادت جي) خوشخبري ٻڌائي ڇڏ. (١١٣) پيغمبر کي ۽ انهن ماڻهن کي جيڪي ايمان رکن ٿا، هيئن ڪرڻ مناسب ناهي جو، جڏهن چٽائي ٿي وڃي ته هي ماڻهو دوزخي آهن، تڏهن به مشرڪن جي مغفرت لاءِ طلبگار ٿين، اگرچه اهي مشرڪ سندن ويجها مائٽ هجن. (١١٤) ۽ حضرت ابراهيم جو پنهنجي پيءُ جي بخشائش (جي خواهش) ڪئي هئي سو فقط هن سبب ته پنهنجو اهو واعدو پورو ڪري جو ساڻس ڪيو هئائين (يعني حضرت ابراهيم عليه السلام پنهنجي پيءُ کي چيو هو ته، منهنجي وس ۾ ٻيو ته ڪجهه به نه آهي. فقط دعا گهري ٿو سگهان جا دعا گهرندو رهندس) پر جڏهن هن لاءِ چٽائي ٿي ويئي ته هو الله (جي سچائي) جو دشمن آهي، تڏهن هن کان بيزار ٿي ويو. بلاشبه حضرت ابراهيم عليه السلام ڏاڍو نرم دل ۽ بردبار (برداشت ڪندڙ انسان) هو. (١١٥) ۽ الله جو هي شان ناهي جو ڪنهن جماعت کي هدايت ڏئي (۽) پوءِ وري گمراهه ٺهرائي، جيستائين ڪه هنن لاءِ اهي سڀ ڳالهيون چٽيون ڪري ڇڏي، جن کان هنن کي بچڻ گهرجي. بيشڪ الله تعاليٰ جي علم کان ڪابه ڳالهه ٻاهر ناهي. (١١٦) بيشڪ آسمانن ۽ زمين جي بادشاهت الله ئي جي لاءِ آهي. اهوئي جياري ٿو ۽ اهو ئي ماري ٿو. سڀ ڪجهه سندس قبضي ۾ آهي) ۽ (مسلمانؤ!) کائنس سواءِ نه ڪوئي اوهان جو رفيق ۽ ڪارساز آهي، نه ڪو مددگار آهي. (١١٧) الله تعاليٰ پنهنجي رحمت سان پيغمبر ڏي موٽ ڪئي، پڻ مهاجرن ۽ انصارن ڏي رحمت جي موٽ ڪيائين جي وڏي تنگي ۽ تڪليف جي گهڙي ۾ (تبوڪ واري سفر وقت) سندس پٺيان لڳا، (۽ جهاد لاءِ نڪتا) ۽ اهڙي وقت پٺيان لڳا جڏهن حالت اهڙي ٿي چڪي هئي جو هڪ ٽوليءَ جون دليون ذري گهٽ هٽڻ ڏانهن مائل ٿيون هيون، پر هي پنهنجي رحمت سان انهن سڀني ڏانهن موٽيو. بيشڪ هو شفقت رکندڙ (مهربان) ۽ رحمت وارو آهي. (١١٨) ۽ (اهڙيءَ طرح) انهن ٽن شخصن تي به (سندس رحمت جي موٽ ٿي) جي (انتظار جي حالت ۾) ڇڏيا ويا هئا (۽ انهيءَ وقت رحمت جي موٽ ٿي) جڏهن زمين پنهنجي ڪشادگيءَ هوندي هنن لاءِ تنگ ٿي وئي هئي ۽ پاڻ به پنهنجي جان کان تنگ اچي ويا هئا ۽ هنن پاڻ به ڄاتو ٿي ته الله کان ڀڄي کين ڪابه پناهه ملي نه ٿي سگهي سواءِ سندس ئي دامن ۾. پوءِ الله تعاليٰ انهن تي پنهنجي رحمت جي موٽ ڪئي، انهيءَ لاءِ ته هو به (خدا جي فضل ڏانهن) موٽن، بلاشبه الله ئي آهي جو وڏو توبه قبول ڪندڙ ۽ وڏو رحمت وارو آهي.
رڪوع ١٥ آيت 119-تا-122
اوهان مان هڪڙي ٽولي ديني علم حاصل ڪري ماڻهن کي گناهن کان بچڻ
لاءِ خبردار ڪري.
(١١٩) مؤمنؤ! خدا جو خوف رکو ۽ سچن جا ساٿي بڻجو (ڇو ته اها سچائي هئي جا انهن ٽن اصحابن جي بخشش جو وسيلو ٿي.) (١٢٠) مديني جي ماڻهن کي ۽ انهن اعرابين کي جي ان جي آسپاس رهندا هئا، لائق نه هو ته الله جي رسول سان (دشمنن جي حملن کي روڪڻ ۾) شامل نه ٿين ۽ پٺتي رهجي پون، نه ڪي هيءَ ڳالهه مناسب هئي ته سندس جان جي پرواهه نه ڪري رڳو پنهنجي جانين جي فڪر ۾ پئجي وڃن. هن ڪري جو الله جي راهه ۾ جيڪا مصيبت هنن کي درپيش اچي ها سا هنن جي لاءِ هڪ نيڪ عمل شمار ڪئي وڃي ها. جيڪا اڃ هنن کي سَهڻي پوي ها، جيڪا محنت، تڪيلف، ٿڪ ۽ بک ڪين ستائي ها، جيڪو به قدم هو اوڏانهن کڻن ها جاڏي هلڻ ڪافرن جي غصي ۽ غضب جو ڪارڻ ٿئي ها ۽ جيڪا جيڪا شيءِ هو (غنيمت طور) دشمنن کان هٿ ڪن ها (اهي سڀ ڳالهيون هنن جي لاءِ نيڪ عمل ثابت ٿين ها، ڇو ته) الله تعاليٰ نيڪ عملن جو اجر ڪڏهن به ضايع نٿو ڪري. (١٢١) ۽ (ساڳيءَ طرح هو الله جي راهه ۾) جيڪا به رقم خرچ ڪن ها، ننڍي رقم يا وڏي، جيڪو به ميدان لتاڙي اڳتي وڌن ها، تِنهن جي (نيڪي) سندن نالي تي (خدا جي) ڪتاب ۾ لکي وڃي ها. انهيءَ لاءِ ته الله تعاليٰ کين سندن ڪمن جو چڱي ۾ چڱو اجر عطا فرمائي. (١٢٢) ۽ ائين ممڪن نه هو ته، سڀئي مسلمان (پنهنجي گهر مان) نڪري کڙا ٿين (۽ ديني تعليم جي مرڪز ۾ اچي تعليم وٺن) پوءِ ڇو نه ائين ڪيو ويو ته هر گروهه مان هڪڙي ٽولي اچي ها جيڪا دين جو علم حاصل ڪري ها ۽ دين کي سمجهي ها ۽ جڏهن (تعليم ۽ تربيت بعد) پنهنجي گروهه ڏي موٽي وڃي ها تڏهن ماڻهن کي (جهل ۽ غفلت جي نتيجن کان) خبردار ڪري ها، انهيءَ لاءِ ته (برائين ۽ گناهن کان) بچن.
رڪوع ١٦ آيت 129-123
قرآن جون آيتون مؤمنن جي ايمان کي وڌائين ٿيون، رسولﷺ توهان جي مٿان مصيبتن تي ڏکارو ٿئي ٿو.
(١٢٣) مؤمنؤ! انهن ڪافرن سان جنگ ڪيو جي اوهان جي آسپاس (پکڙيل) آهن ۽ (اهڙي نظم ۽ جوش سان لڙو جو) هو (جنگ ۾) اوهان جي سختي ۽ طاقت ۽ بهادري) محسوس ڪن، (ڇو ته سختيءَ کان سواءِ جنگ جنگ ناهي) ۽ ياد رکو ته، الله تعاليٰ انهن جو ساٿي آهي، جيڪي (هر حال ۾) متقي آهن. (يعني خدا جي حڪمن جي بجا آوري ڪندڙ آهن). (١٢٤) ۽ جڏهن (الله تعاليٰ وٽان) قرآن مجيد جي ڪا سورت نازل ٿئي ٿي ته انهن (منافقن) مان ڪي اهڙا ماڻهو آهن، جيڪي (انڪار ۽ شرارت طور) چون ٿا ته، توهان مان ڪنهن جو ايمان انهيءَ (سورت) وڌايو آهي؟ حقيقت ته هيءَ آهي ته جيڪي ايمان رکن ٿا، تن جو ايمان بيشڪ زياده ڪيو اٿس ۽ اهي ان تي خوش ٿي رهيا آهن. (١٢٥) پر جن ماڻهن جي دلين ۾ (منافقت جو) مرض آهي تن جي ناپاڪيءَ ۾ هڪ ٻي ناپاڪي به (انهيءَ سورت) وڌائي ڇڏي. اهي مري ويا ۽ هن حالت ۾ مري ويا جو (پڇاڙيءَ تائين) ڪفر ۾ رهيا. (١٢٦) (افسوس! انهن جي حال تي) ڇا هو ڏسن نٿا ته اهڙو سال ئي ڪونهي جنهن ۾ هڪ يا ٻه ڀيرا آزمائش (۽ مصيبت) ۾ وڌا نٿا وڃن، تڏهن به اهي (اهڙا ته ڪٺور آهن جو) نڪي توبه ٿا ڪن، نڪي نصيحت ٿا وٺن. (١٢٧) ۽ جڏهن ڪابه سورت نازل ٿئي ٿي (جنهن ۾ منافقن جو ذڪر ڪيو وڃي ٿو) تڏهن هو پاڻ ۾ هڪ ٻئي ڏانهن نهارڻ لڳن ٿا، (گويا چون ٿا ته) توهان تي ڪنهن جي نگاهه ته ڪانهي، (يعني اوهان پنهنجو ذڪر ٻڌي جو وائڙو منهن ڪري رهيا آهيو، تنهن تي ڪنهن جي نظر ته نه پئجي ويئي) پوءِ منهن ڦيرائي هليا وڃن ٿا. حقيقت هيءَ آهي ته الله تعاليٰ هنن جون دليون ئي (سچائيءَ کان) ڦيرائي ڇڏيون آهن، ڇو ته هو اهڙا ماڻهو آهن جو عقل ۽ سمجهه کان بلڪل ڪورا آهن. (١٢٨) (مسلمانو!) توهان وٽ (الله جو) هڪ رسول اچي ويو آهي، جو توهان ئي منجهان آهي. توهان جي ڏک ۽ تڪليف ۾ پوڻ هن کي ڏاڍو ڏکارو ٿو ڪري، هو توهان جي ڀلائيءَ جو ڏاڍو خواهشمند آهي، هو مؤمنن جي لاءِ شفقت رکندڙ (مهربان) ۽ رحم وارو آهي. (١٢٩) (اي پيغمبر!) جيڪڏهن انهيءَ هوندي به هي ماڻهو منهن موڙين (۽ غفلت ڪن) ته کين ٻڌائي ڇڏ ته الله جو سهارو ڪافي آهي. ڪوبه معبود ڪونهي پر فقط سندس ذات. مان انهيءَ تي ئي ڀروسو رکيو. هو (سڄي ڪائنات جي شهنشاهيءَ جي) عرش عظيم جو خداوند آهي.