حديث جو علم
علمِ حديث ان علم کي چئبو آهي جنهن ۾ اهڙن ڪمن ۽ ڳالهين جو بيان هجي، جيڪي پاڻ سڳورن ڪيا هجن يا چيا هجن يا جن کي پاڻ سڳورن جائز قرار ڏنو هجي. پاڻ سڳورن ﷺ جن جا هيءُ حالات اوندهه ۾ ڏيئي مثال آهن ۽ هدايت جا روشن منارا بلڪ چوڏهينءَ جي چنڊ مثل آهن، جيڪو ان جي تابعداري ڪندو ۽ ان کي محفوظ ڪندو، اهو هدايت ۽ سنئين راهه حاصل ڪري وٺندو ۽ ان کي حڪمت، دانائي ۽ سڃاڻ جو وڏو ڀاڱو حاصل ٿيندو. ۽ جيڪو شخص ان کان بي پرواهي ڪندو، اهو غلطين ۾ گهيرجي ويندو، علمي طرح پوئتي پوندو ويندو ۽ پنهنجو ئي نقصان ڪندو. ڇاڪاڻ ته رسول الله ﷺ جن جي هنن زندگيءَ جي حالات ۾ خراب ڪمن کان روڪڻ، سٺن ڪمن جو حڪم ڏيڻ، برن ڪمن جي خراب نتيجن کان ڊيڄارڻ ۽ سٺن عملن جي سٺن نتيجن جي خوشخبري ڏيڻ، ڪيترين شين کي واضح نموني بيان ڪرڻ ۽ ڪيترين کي وري مثالن سان سمجهائڻ ۽ خدا جي ياد جي طرف متوجه ڪرڻ وغيره. اهي سڀ ڳالهيون تفصيلي طور تي موجود آهن. ۽ هي علم قرآن جي برابر آهي يا (سنت جي تفصيلات کي سمجهڻ ۾) ان کان به وڌيڪ آهي.
=========================================================================
علمِ حديث ۾ جيڪي تفصيلي مسئلا آهن، انهن سڀني مسئلن جو بنياد قرآن مجيد ۾ آهي. قرآن انهن جو بين الاقوامي روح محفوظ ڪندي، انهن بابت بنيادي قانون بيان ڪندو آهي. قرآن ۾ عربي قوم جي خاص ذهنيت جو تمام گهٽ خيال رکيو ويو آهي. (خاص ذهنيت قدرتي طور تي هر هڪ قوم ۾، ان قوم جي جاگرافيڪل حالتن يا ٻين قدرتي سببن ڪري پيدا ٿيندي يا وجود وٺندي آهي. سنڌيڪار) عربن کي جنهن مٿاهين رتبي تي قرآن پهچائڻ گهري پيو، ان تي پهچائڻ تڏهن ممڪن ٿي سگهيو ٿي جڏهن قرآن جي بين الاقوامي بنيادي قانونن منجهان انهن جي ذهنيت مطابق قومي قانون ٺاهيو وڃي ۽ اهي قانون انهن کي تمهيد جي طور سمجهائي، قرآن جو ماهر بنايو وڃي. عربي ذهنيت مطابق جيڪي قومي قانون ٺهيا اهي علم حديث منجهان معلوم ٿي سگهن ٿا، ان ڪري اسان چئي سگهون ٿا ته هيءُ علم هڪ لحاظ کان قرآن جي برابر آهي ۽ هڪ طرح قرآن جو رستو صاف ڪندڙ آهي. ان صورت ۾ اهو قرآن کان به وڌيڪ آهي. اڳتي هلي ڇاڪاڻ ته عرب ئي، غير عربي قومن لاءِ مبلغ بنيا، ان ڪري انهن جي ذهنيت (Psycalogy) جو منڍ کان وٺي مطالعو ڪرڻ ۽ اهو ڏسڻ ۽ سمجهڻ ته انهن ڏاڪي به ڏاڪي ڪيئن اسلامي علمن ۾ ترقي ڪئي، اهو اسلام جو صحيح تفسير سمجهڻ ۾ تمام گهڻو مددگار ٿيندو. جيستائين عربي ذهنيت مطابق جوڙيل قانونن جي ڄاڻ حاصل نه ٿيندي تيستائين ٻين قومن لاءِ قانون ڪيئن ٺاهي سگهبا؟ هيءُ جملو ته ”حديث قرآن جي برابر آهي يا ان کان وڌيڪ آهي.“ اهو پاڻ سڳورن جو ارشاد فرمايل آهي. (انهيءَ مان مراد به اهائي آهي ته سنت جي تابعداري ۽ سنت جي تفصيلات کي سمجهڻ واسطي حديث جي اها اهميت آهي.) جيڪو قرآن شريف جي تشريح ۾ حديث جي علم جي يا ”عملي ارتقاءَ“ جي جيتري ضرورت آهي، ان جي ضرورت ۽ اهميت کي ظاهر ڪري ٿو. (مولانا سنڌيؓ)