تمهيد
هڪ انسان جي دماغي قوتن تي نظر وجهو، انساني حواس، انسان جي دماغ ۾ گڏجي سڏجي هڪ مرڪز پيدا ڪن ٿا. حواسن (Senses) جي انهيءَ گڏيل مرڪز کي ”حس مشترڪ“ (Common senses) چوندا آهن. ان کان پوءِ هڪ ٻئي قوت آهي جنهن جو نالو آهي ”خيال“ (Imagination). ان جي ذريعي انسان انهن صورتن کي سمجهندو آهي جن ۾ مادي صفتون، شڪل (Form)، رنگ (Colour) ۽ مقدار (Magnitued) موجود هونديون آهن، پر مادو نه هوندو آهي. ٽين قوت جو نالو آهي ”وهم“ (Fantacy) ان سان انسان خاص شين جو ادراڪ (Cognition) حاصل ڪندو آهي. ان کان پوءِ هڪ چوٿين قوت آهي جنهن جو نالو آهي ”عاقله“ (Reason). هيءَ قوت انهن شين جو ادراڪ حاصل ڪندي آهي جيڪي مادي کان پاڪ هجن.
ڪائنات جي هن سلسلي ۾ هڪ اهڙو جهان مڃڻ گهرجي، جنهن جي شخص اڪبر سان بلڪل اهڙي ئي نسبت آهي جهڙي عقل جي صورتن ۽ تصورن جي اسان جي دماغ سان نسبت هوندي آهي. جيئن عقل ۾ ايندڙ صورتون ۽ تصور مادي کان پاڪ هوندا آهن، تيئن اهو جهان به مادي کان پاڪ هوندو آهي. ان جهان کي ”عالم ارواح“ (Spirtual world) چوندا آهن.
اهڙيءَ طرح هن ڪائنات جي سلسلي ۾ هڪ اهڙو جهان به مڃڻ گهرجي، جنهن جي شخص اڪبر سان اهائي نسبت آهي جيڪا دماغ جي خيال واري قوت ۾ ايندڙ صورتن جي انساني دماغ سان نسبت هوندي آهي. ان ۾ شڪل، مقدار ۽ ڪنهن هڪ طرف هئڻ وغيره سڀ ڪجهه هوندو آهي پر مادو نه هوندو آهي، ان کي ”عالم مثال“ (Super Material world) چوندا آهن. عالم مثال جي شخص اڪبر سان اها ئي نسبت آهي جيڪا خيالي خوابن جي اسان جي دماغن سان هوندي آهي.
جيڪا شيءِ اسان جي خيال ۾ موجود آهي، ان کي اسان ٻن طريقن سان سوچي سگهون ٿا:
(1) اسين ڄاڻون ٿا ته اها شيءِ صرف مثالي آهي ۽ ان جو خارجي دنيا سان ڪوبه تعلق ناهي، اهڙي حالت ۾ انهن شين کي اصل نالن سان ياد ڪرڻ ”مجاز“ جي طور تي هوندو. مثال، اسان سج جو تصور خيال ۾ آڻيون ٿا ۽ ان خيالي صورت کي سج چئون ٿا. اهڙيءَ طرح ڪاغذ تي شينهن جي تصوير ٺاهي ان کي چئون ٿا ته هيءُ شينهن آهي.
(2) اسان خيالي شين جو تصور ڪيون پر اسان کي اها تمييز نه هجي ته ڪو هي تصور خيالي آهن، جيئن خواب ۾ اسان سمنڊ ڏسندا آهيون ته ان کي اصل سمنڊ ئي سمجهندا آهيون. ان وقت اسين اهو لفظ ان جي حقيقي ۽ اصلي معنيٰ ۾ استعمال ڪندا آهيون. اهڙيءَ طرح عالم مثال، شخص اڪبر جي لحاظ کان جيتوڻيڪ خيال جو درجو رکي ٿو، پر جيڪو ماڻهو سڄي شخص اڪبر کي نه ٿو نظر ۾ رکي، اهو ان کي حقيقي عالم سمجهندو آهي، ايستائين جو هو ان کي مادي عالم کان به وڌيڪ پائيدار محسوس ڪندو آهي. سندس خيال ۾ جيتريون به شيون مادي دنيا ۾ موجود آهن، اهي اصل ۾ عالم مثال ۾ موجود آهن، مادي دنيا ۾ انهن جو عڪس ۽ سايو ايندو آهي.