قرآن ۽ حديثن ۾ عالمِ مثال جو ذڪر
پاڻ سڳورن ﷺ جن فرمايو ته:
1- جڏهن الله تعاليٰ رشتيداريءَ/ مائٽي مٽيءَ کي پيدا ڪيو، ته اُن، الله تعاليٰ اڳيان فرياد ڪيو ته مون کي رشتيداريءَ/ مائٽي مٽيءَ کي ٽوڙڻ وارن جي ظلم کان پناهه ڏيو (رشتيداري پاڻ ڳالهائي ۽ پناهه وٺي ٿي.)
2- سورت بقره ۽ آل عمرآن، قيامت جي ڏينهن ٻن ڪڪرن جي شڪل ۾ اينديون يا ايئن اينديون جيئن قطار ٻڌل پکين جا ٻه ولر هجن. جن ماڻهن انهن سورتن کي پڙهيو هوندو، انهن جو دفاع ڪنديون.
3- قيامت جي ڏينهن انسانن جا عمل ايندا، پهرين نماز، پوءِ صدقو، پوءِ روزو ايندو.
4- ”معروف“ ۽ ”منڪر“ ٻه مخلوق هونديون، جيڪي قيامت جي ڏينهن ماڻهن جي سامهون بيهنديون، ”معروف“ (نيڪي) پنهنجي دوستن کي خوشخبري ڏيندي، جڏهن ته ”منڪر“ (برائي) پنهنجي ماڻهن کي ”ڌڪار ڌڪار“ چوندي. اهي ماڻهو ”منڪر“ کي چنبڙي پوڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ڪري سگهندا.
5- قيامت جي ڏينهن دنيا هڪ پوڙهيءَ جي شڪل ۾ آندي ويندي، جنهن جون اکيون نيريون، وڏي ڏاڙهي ۽ صورت مڪروه هوندي.
6- الله تعاليٰ قيامت جي ڏينهن سڀني کي سندن اصلي صورت مطابق پيدا ڪندو، اهڙي طرح جمعي جو ڏينهن روشن هوندو.
7- ڇا توهان اهو ڏسو ٿا، جيڪو ڪجهه مان ڏسي رهيو آهيان؟ مان توهان جي گهرن ۾ توهان جي لڙائيءَ جا واقعا ائين ڏسي رهيو آهيان جيئن برسات جي بوندن کي وسندي ڏسبو آهي. (مينهن جي ڦڙهن جيان توهان جي گهرن ۾ فتنو ۽ فساد ٿيندي ڏسي رهيو آهيان.)
8- معراج جي حديث ۾ آهي ته چار نهرون مون کي وهندي نظر آيون. ٻه زمين جي هيٺان ٿي وهيون، ٻه زمين جي مٿان، مون چيو ته جبرائيل! هيءُ ڇا آهي؟ ان چيو جيڪي نهرون اندر ٿيون وهن، اهي ته جنت ڏانهن ٿيون وڃن، البته مٿان وهڻ واريون نهرون هڪ نيل آهي، ٻي فرات.
9- ڪسوف جي حديث ۾ آهي ته مون کي، منهنجي ۽ قبلي جي ديوار جي وچ ۾ جنت ۽ دوزخ جي صورت ڏيکاري وئي. ان حديث ۾ آهي ته پاڻ هٿ وَڌايائون ته جنت مان هڪ انگورن جو خوشو کڻي وٺن، ان ئي حديث ۾ آهي ته پاڻ باهه جي ڪري پوئتي هٽي ويا، گرميءَ سبب سندن ساهه تيز ٿي ويو. ظاهر آهي ته حضور جن جي ۽ قبلي جي ديوار جي وچ ۾ ايڏو گهڻو فاصلو ڪونه هو جو جنت ۽ جهنم ان ٿوري ۾ سمائجي سگهن.
10- پاڻ دوزخ ۾ ان ماڻهوءَ کي ڏٺائون جيڪو حاجين جون شيون چوري ڪندو هو ۽ ان عورت کي به ڏٺائون جنهن ٻليءَ کي ٻڌي ڇڏيو ۽ اها اتي بک ۾ مري وئي.
11- پاڻ جنت ۾ ان زاني عورت کي ڏٺائون جنهن اڃاري ڪتي کي پاڻي پيئاريو.
12- جنت جي چوڌاري ناپسند شين جو لوڙهو ڏنو ويو آهي، جهنم جي چوڌاري خواهش پيدا ڪندڙ شين جو لوڙهو ڏنو ويو آهي.
13- پاڻ فرمايائون ته دعا مصيبت سان جهيڙو ڪري، ان کي هٽائي ڇڏيندي آهي. (مصيبت کي ٽاريندي آهي.)
14- الله تعاليٰ عقل کي پيدا ڪيو ته ان کي فرمايائين ته منهن سڌو ڪري بيهه، ته هو منهن سڌو ڪري بيٺو، وري چيائينس ته پٺي ڏئي بيهه، ته هو پٺي ڏئي بيٺو.
15- پاڻ فرمايائون ته هيءُ ٻه ڪتاب الله تعاليٰ جي طرفان آهن، پاڻ ٻئي ڪتاب ماڻهن کي ڏيکاريائون تنهن کان پوءِ اهي ٻئي غائب ٿي ويا.
16- پاڻ فرمايائون ته موت هڪ گهٽي جي شڪل ۾ آندو ويندو ۽ جنت ۽ دوزخ جي وچ ۾ ان کي ذبح ڪيو ويندو.
17- قرآن شريف ۾ آهي ته اسان جڏهن مريم ڏانهن روح کي موڪليو ته اهو هڪ پوري انسان جي شڪل ۾ هو.
18- پاڻ سڳورن جي حديثن ۾ ذڪر آهي ته جبرائيل وٽن ايندو هو، پاڻ کيس ڏسندا هئا ۽ ساڻس ڳالهيون ڪندا هئا پر ٻيو ڪوبه ماڻهو کيس ڏسي نه سگهندو هو.
19- حديث ۾ اچي ٿو ته قبر ستر هٿ ڊگهي، سترهن هٿ ويڪري ڪئي ويندي يا ايتري سوڙهي ڪئي ويندي جو مردي جون پاسيريون هڪ ٻئي سان ملي وينديون.
20- فرشتا قبر ۾ ميت وٽ ايندا آهن ۽ کائنس سوال ڪندا آهن.
21- قبر ۾ مردي جا عمل هڪ خاص شڪل ۾ ايندا آهن.
22- موت اچڻ وقت، فرشتا ماڻهوءَ وٽ ايندا آهن، وٽن يا ريشم هوندو آهي يا ٽاٽ.
23- فرشا ميت کي لوهه جي هٿوڙن سان ماريندا آهن ۽ مردو ايئن زور سان رڙيون ڪندو آهي جو مشرق توڙي مغرب ۾ ان جو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو آهي.
24- ڪافر تي سندس قبر ۾ نوانوي نانگ مقرر ڪيا ويندا آهن جيڪي کيس قيامت تائين ڏنگيندا رهندا آهن.
25- پاڻ فرمايائون ته جڏهن ميت کي قبر ۾ لاٿو ويندو آهي ته کيس ايئن محسوس ٿيندو آهي، جهڙوڪ سج لهڻ وارو آهي، هو اکيون مهٽي اٿي ويهي رهندو آهي ته مون کي نماز پڙهڻ ڏيو.
26- حديثن ۾ تمام گهڻو ذڪر آيو آهي ته الله تعاليٰ قيامت جي ڏينهن ماڻهن لاءِ مختلف صورتن ۾ تجلي فرمائيندو.
27- هيءُ به آيو آهي ته الله تعاليٰ انسان سان بنا ڪنهن ترجمان جي ڳالهيون ڪندو.
اهڙيءَ طرح ٻيون به کوڙساريون روايتون آهن جن کي گهڻائيءَ سبب هتي بيان ڪرڻ ممڪن ناهي. جيڪو شـخص هنن حديثن تي نظر ڪري ٿو ۽ سوچي ويچاري ٿو، ان کي ٽن ڳالهين مان هڪ نه هڪ کي مڃڻو پوندو.
1- ظاهري معنيٰ. هڪ ڳالهه هيءَ ته جيڪو مٿي ذڪر ڪيل حديثن جي ظاهري معنيٰ کي مڃي وٺي، ته اهڙي صورت ۾ ان کي ”عالمِ مثال“ مڃڻو پوندو ۽ اها ڳالهه حديث جي عالمن جي اصول سان ٺهڪي ٿي. اهي جيستائين ڪنهن حديث جي ظاهري معنيٰ کي عقل جي لحاظ سان ناممڪن نه سمجهندا آهن ۽ ان جو ڪو حل تلاش ڪري سگهن ته اهڙيءَ صورت ۾ حديث جي ظاهري معنى مراد وٺندا آهن. سيوطيءَ به ان طرح لکيو آهي. (شاهه صاحب فرمائن ٿا ته) مان به ان جو ئي قائل آهيان.
2- نظر جو دوکو. ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته انهن حديثن کي ظاهري معنيٰ ۾ نه مڃيو وڃي، اهو چيو وڃي ته ڏسڻ واري جي نظر ۾ اهي شيون ائين ڏسڻ ۾ اچن ٿيون، ڏسڻ وارو جڏهن تصور ڪري ٿو ته ان اڳيان انهن سڀني شين جي شڪل سامهون اچي ٿي وڃي. جڏهن ته ڏسڻ واري جي محسوسات (ڏسڻ واري سگهه) کان ٻاهر ان جو ڪوبه وجود نه هوندو آهي.
ان نقطہء نظر جي ويجهو ويجهو حضرت عبدالله بن مسعود رضي الله قرآن حڪيم جي هن آيت کي حل ڪيو آهي ته:
”فَارۡتَقِبۡ یَوۡمَ تَاۡتِی السَّمَآءُ بِدُخَانٍ مُّبِیۡنٍ ﴿ۙ۱۰﴾“ (الدخان-١٠)
(جڏهن آسمان دونهي جي شڪل ۾ نظر ايندو.)
ان بابت فرمائن ٿا ته جڏهن مڪي ۾ تمام سخت ڏڪار پيو ۽ ماڻهو بک وگهي اڌ مئا ٿي پيا ته ان وقت جيڪو به ماڻهو اٿي آسمان کي ڏسندو هو ته ان کي بک ۽ بدحاليءَ سبب سڄو آسمان دونهون نظر ايندو هو.
ابن ماجشون کان منقول آهي ته الله تعاليٰ جي بنسبت حديثن ۾ جيترو به اهو ذڪر آيو آهي ته الله تعاليٰ هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه تي گهمندي ڦرندي نظر ايندو ۽ محشر ۾ ڪڏهن ڪيئن نظر ايندو ته ڪڏهن ڪيئن. انهن سڀني جو مقصد اهو آهي ته الله تعاليٰ پنهنجي مخلوق جي اکين تي تصرف ڪري انهن جي ڪيفيت بدلائي ڇڏيندو، جنهن سان انهن کي اهو سڀ ڪجهه نظر ايندو، ته جهڙوڪ الله تعاليٰ هيٺ لهي آيو آهي، ان تجلي نازل ڪئي آهي، پنهنجي مخلوق سان ڳالهائڻ ۾ مصروف آهي، انهن سان سڌوسنئون ڳالهائي رهيو آهي. جڏهن ته الله تعاليٰ پنهنجي عظمت ۽ بزرگيءَ تي پنهنجي اصل حال ۾ قائم هوندو، ان ۾ ڪوبه فرق نه ايندو. الله نه جڳهه مٽائي هوندي نه ئي شڪل. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ٿيندو ته ماڻهو سمجهن ته الله تعاليٰ هر هڪ شيءِ تي پوري پوري قدرت رکندڙ آهي.
3- استعاره. ٽين ڳالهه هيءَ ته انهن حديثن کي ڪنهن ٻي معنيٰ سمجهڻ جي لاءِ مثال قرار ڏنو وڃي، جيڪو ماڻهو انهن حديثن کي ٽئين درجي ۾ وٺي ٿو يعني ضرورت جي وقت ٻي معنيٰ (مجازي معنيٰ) ٿو وٺي، اسان ان کي حق وارن مان نه ٿا مڃون.