انسان جي دنيا واري زندگيءَ کي ٻن ڀاڱن ۾ ورهائي سگهجي ٿو:
[/b] پهريون ڀاڱو آهي انسان جي انفرادي حياتي، جنهن جا پڻ ٽي درجا آهن:
1- درجو آهي ماءُ جي پيٽ ۾ رهڻ وارو
2- درجو آهي ٻالڪپڻي وارو
3- درجو آهي جوانيءَ جو، جڏهن اسان نڪاح ڪندو آهي ۽ اجتماعي زندگي شروع ڪندو آهي.
[b]ٻيو ڀاڱو
[/b] ٻيو ڀاڱو آهي انسان جي اجتماعي زندگيءَ وارو. ان جا پڻ ٽي درجا آهن:
1- درجو آهي گهر، محلي يا ڳوٺ جو سردار ٿيڻ ۽ شهري انتظام هلائڻ ۾ هڪ رڪن جي حيثيت ۾ اچڻ. (شهري حيثيت)
2- درجو آهي ملڪ جي انتظامي مشينريءَ جو هڪ پرزو بنجڻ. (قومي حيثيت)
3- درجو آهي عالمگير انتظامي مشينريءَ جو حصو بنجڻ. (بين الاقوامي حيثيت)
موت کان پوءِ انفرادي زندگي جي شروعات قبر کان ٿيندي آهي. اجتماعي زندگي حشر کان پوءِ شروع ٿيندي آهي. موت کان پوءِ واري زندگيءَ لاءِ ٻه ايماني عقيدا تمام گهڻو ڪارائتا ثابت ٿيندا آهن. انهن جي اصل حقيقت جي اتي هلي صحيح طرح خبر پوندي.
پهريون عقيدو آهي ”الله تي ايمان“ ٻيو عقيدو آهي ”آخرت واري ڏينهن تي ايمان“. انهن ٻن عقيدن کي سمجهڻ لاءِ انساني نوع مختلف طبقن ۾ تقسيم ٿي وڃي ٿو.
پهريون طبقو عام ماڻهن جو آهي، جن جي ڄاڻ جو گهڻو ڪري دارومدار ظاهري حواسن تي هوندو آهي. هي جيتوڻيڪ ڳجهن حواسن کان به ڪم وٺندا آهن، پر کين اهو محسوس نه ٿيندو آهي ته ڪو هو ظاهري حواسن کان سواءِ به ڪن قوتن کان ڪم وٺي رهيا آهن.
ٻيو طبقو انهن ماڻهن جو آهي، جيڪي گهڻو ڪري ڳجهين ۽ لڪل قوتن ۽ حواسن جي ذريعي ڄاڻ حاصل ڪندا آهن. جيئن مثال ”قوت خيالي“ آهي. اهڙيءَ طرح ٻي هڪ سوچڻ جي قوت آهي، جيڪا انساني دماغ يا ان کان به مٿي هوندي آهي، ان کي ”وهم“ چوندا آهن. اها قوت، مادي شين جي خاص صورت مقرر ڪرڻ کان بغير، انهن کي سوچي سگهندي آهي. ”خيالي قوت“ ۾ هميشه مادي شين جي صورت سامهون ايندي آهي، جڏهن ته ”وهم“ ان کان مٿاهين قوت آهي، جيڪو کوڙسارين شين کي ملائي انهن جي ”گڏيل قدر“ کي ڏسي ۽ معين ڪري سگهندو آهي. اسان پنهنجي اڳيان جڏهن ڪو ماڻهو ڏسي رهيا آهيون، ته اهو اسان جو ڏسڻ اسان جي ظاهري حواسن جو ڪم آهي. ان کان پوءِ جيڪڏهن اسين اکيون بند ڪري ڇڏيون ٿا ۽ ساڳي انسان جي تصوير ذهن ۾ آڻي ان تي سوچڻ شروع ڪيون ٿا ته اهو اسان جي خيال جي قوت جو ڪم آهي. ان کان پوءِ اسان ان ماڻهوءَ جي ڪم جو جائزو وٺڻ شروع ٿا ڪيون ته ان اڄ تائين ڪيترا ڪم ڪيا آهن. مثال ڏهن سالن ۾ ان ڪيتري تعليم حاصل ڪئي آهي، ان کي سوچڻ سمجهڻ انسان جي ”وهم“ واري قوت جو ڪم آهي. ته انسانن جو ٻيو طبقو اهو آهي جيڪو اڪثر ڪري خيال ۽ وهم جي قوت ذريعي ڄاڻ حاصل ڪندو آهي. وهم ۽ تخيل جي عقل سان اهائي نسبت آهي، جيڪا ظاهري حواسن جي تخيل ۽ وهم سان آهي. وهم، هڪ خاص ماڻهوءَ جي کوڙسارين حالتن کي گڏ ڪري ورتو ۽ ان جا نتيجا پڻ سوچي ورتا. ان کان پوءِ انسانن جي هڪ تمام وڏي جماعت جي ڪمن کي سوچڻ ۽ سمجهڻ جو مرحلو اچي ٿو، اهو وهم جي قوت کان مٿاهون ڪم آهي. جيڪا قوت اهو ڪم سرانجام ڏيندي آهي ان جو نالو ”عقلي قوت“ آهي. اها مادي جي سڀ کان وڌيڪ لطيف ۽ اڻ لکي قوت آهي. جڪي ماڻهو ڏاڪي بڏاڪي ترقي ڪندي هيستائين پهچي وڃن ۽ انهن جي معلومات جو ذخيرو عقلي قوت کان حاصل ٿيل هجي ته اهڙا ماڻهو انسانيت جي اعليٰ طبقي جا ماڻهو ليکبا آهن.
الله تي ايمان ۽ آخرت واري ڏينهن تي ايمان ۾ اهي ٽئي طبقا شريڪ هوندا آهن. هر طبقو پنهنجي ذهنيت مطابق ان جو مفهوم ۽ معنيٰ متعين ڪندو آهي. هيٺئين طبقي جي ماڻهوءَ جي ذهن ۾ خدا کي مڃڻ جو عقيدو ايستائين پختو نه ٿو ٿي سگهي جيستائين هو خدا جي قدرت جو ڪو کليو نمونو پنهنجي اکين سان ڏسي نه ٿو وٺي. اهڙي طرح جڏهن ان جي سامهون خدا جي قدرت جو ڪو نمونو اچي ويندو ته ان جون معنوي قوتون يقين ڪري وٺنديون ته هيءُ ڪم خدا جي ذات کان سواءِ ٻيو نه ٿو ڪري سگهي. تنهن کان پوءِ ان جو الله تي ايمان پڪو ٿي ويندو. هن طبقي جي ماڻهن کي اها تڪليف نه ڏني ويندي آهي ته اهي ظاهري حواسن کان بي نياز ٿي خدا جو تصور دل ۾ پيدا ڪن، ڇاڪاڻ ته هنن وٽ اها اهليت ئي نه هوندي آهي.
ٻئي طبقي سان تعلق رکندڙ ماڻهو سڀ کان پهريائين، پهرئين طبقي جون جيڪي شيون آهن، سي حاصل ڪندو آهي، پر ان سان گڏوگڏ اهو مادي شين ۾ علتن جي تسلسل جو تعين ڪندو آهي ۽ انهن کي هڪ اعليٰ هستيءَ تائين پڄائڻ ضروري سمجهندو آهي. ان طرح هو پنهنجي خدا جو هڪڙو هلڪو ڦلڪو خيال پنهنجي دل ۾ پيدا ڪري وٺندو آهي.
سڀ کان مٿاهون طبقو جيڪو آهي، اهو هيٺيان مرحلا طئي ڪرڻ کان پوءِ الاهي قدرت جون جيڪي غيرمادي قوتون آهن، جن کي مڃڻ کان بغير انساني عقل مادي ترقي نه ٿو ڪري سگهي، انهن کي مڃڻ ۽ معلوم ڪرڻ کان پوءِ خدا جو تصور پنهنجي دل ۾ پيدا ڪري وٺندو آهي. ماديات ۾ اسان کي ڪجهه اهڙيون شيون نظر اينديون آهن، جن جا نتيجا تمام گهڻو پري وڃڻ کان پوءِ وڃي نڪرندا آهن. وچ ۾ اسان کي پري تائين ڪا اهڙي سلسلي جي مادي ڪڙي نظر نه ايندي آهي، جنهن کي ان نتيجي سان ملائجي. جڏهن ته انسان جو عقل ڪنهن نتيجي ۽ ان جي ڪنهن مادي سبب جي ڪڙي ملائڻ (علت ۽ معلول کي ثابت ڪرڻ) کان سواءِ مطمئن ئي نه ٿيندو آهي. اهڙي صورت ۾ انساني عقل مجبور ٿيندو آهي ته ڪن غيرمادي قوتن کي وچ ۾ فرض ڪري وٺي ۽ ان طرح سببن جي سلسلي جي ڪڙين کي پاڻ ۾ ملائي وٺي. ان جو مثال طبيعات ۾ بجليءَ جو آهي. بجليءَ جي هڪ جڳهه کان ٻئي هنڌ پهچڻ جي مسئلي کي تڏهن حل ڪيو ويو جڏهن ايٿر (Ether) کي فرض ڪيو ويو، جنهن کي هن وقت هڪ حقيقت مڃيو وڃي ٿو. ان طرح جون غيرمادي قوتون انسان پهريائين هڪ نظريي يا مفروضي جي طور تي مڃي وٺندو آهي، ان کان پوءِ اڳتي هلي تجربي ۽ مشاهدي ٿيڻ کان پوءِ اهي حقيقت بڻجي وينديون آهن، انهن حقيقتن کي سمجهڻ، انساني عقل جي انتها درجي جي ترقي آهي.
مٿاهين ذهني سطح رکندڙ ماڻهو خدا کي جڏهن مڃيندو آهي ته انهن غيرمادي طاقتن ۾ کيس پوريءَ طرح اثر ڪندڙ قوت مڃيندو آهي ۽ سمورين مادي قوتن کي انهن غيرمادي قوتن سان ملائي ڇڏيندو آهي ۽ ان طرح سندس ذهن ۾ جيڪو به تحرڪ يا سڪون هوندو آهي، ان کي هو چند واسطن کان پوءِ الله تعاليٰ سان ملائي ڇڏيندو آهي ۽ ان جو الله تعاليٰ تي ايمان اهڙو جڙندو آهي، جنهن تحت هو هر شيءِ جو اڪيلو مالڪ الله کي مڃيندو آهي ۽ ان کي ئي انهن ۾ عمل ڪندڙ ”اصل قوت“ مڃيندو آهي.
اهڙيءَ طرح هڪ خدا کي مڃيندڙ جيڪڏهن ڪا ماڻهن جي وڏي جماعت پيدا ٿي پوندي آهي ۽ اها جماعت پاڻ ۾ گڏجي مادي ضرورتن ۾ هڪ ٻئي کان مدد ڏيڻ وٺڻ شروع ڪندي آهي ته پنهنجي اهڙي قسم جي عمل سان اها جماعت هڪ خوبصورت تمدن جوڙي وٺندي آهي. اهڙي قسم جي اعليٰ تمدن واري ماڻهن جي اجتماعي مرڪز ۾ اعليٰ ذهني سطح رکندڙ طبقو پنهنجو پاڻ پيدا ٿي پوندو آهي (يعني جيڪو پنهنجي عقلي قوت سان شين جي حقيقتن کي سمجهڻ جي صلاحيت رکندو آهي.) ۽ ان کان پوءِ جي ذهني سطح رکڻ وارا ماڻهو (يعني ظاهري حواسن ۽ قوت خيالي ۽ قوت واهمہ سان شين جي حقيقتن کي سمجهڻ جي صلاحيت رکندڙ) ان اعليٰ ذهنيت وارن ما ڻهن جي چوڌاري مڙڻ شروع ڪندا آهن. مرڪزي طاقت هميشه اعليٰ ذهنيت وارن ماڻهن وٽ هوندي آهي. پوءِ اهي مرحليوار هيٺئين طبقي وارن ماڻهن (جيڪي ظاهري حواسن کان ڪم وٺندا آهن) کي ايترو علم سيکاريندا آهن جنهن سان هو پنهنجي فطري ترقيءَ جا مرحلا گذاري ٻئي درجي تي پهچي وڃن. (يعني ظاهري حواسن مان ترقي ڪري قوت خيالي ۽ قوت واهمہ کان ڪموٺڻ جي قابل ٿي پون) ٻئي درجي وارن (جيڪي قوت خيالي ۽ قوت واهمہ کان ڪم وٺندا آهن) کي ايتري تعليم ڏيندا آهن جنهن سان هو پهرئين درجي (عقل کان ڪم وٺندڙ) جي انسانن جي ڇڏيل خالي جڳهه جي ڀرڻ جي قابل ٿيندا وڃن. ان طرح اهو سلسلو جاري رکيو ويندو آهي ته جيئن نئون نسل جيڪو پيدا ٿيندو رهي سو هميشه پهرئين طبقي جي جڳهه ڀريندو رهي. ان طرح انهن ۾ ارتقاء جو سلسلو قائم رهندو. ڪنهن جماعت ۾ ان جو معنوي روح ايستائين قائم رهي سگهي ٿو جيستائين ان ۾ ان ترقيءَ جو روح ثابت رهندو. ان جماعت جي ان معنوي روح کي قائم رکڻ جو نالو ”دين“ آهي ۽ دين پنهنجو ضروري اصول سڀ کان پهريائين هن ڳالهه کي قرار ڏيندو آهي ته هر انسان ”الله تي ايمان“ پنهنجي پنهنجي صلاحيت مطابق حاصل ڪري وٺي.